جَهْضَمی ، اسماعیل بن اسحاق، قاضی، محدّث، ادیب و فقیه مالكی قرن سوم. پدرش، اسحاقبن اسماعیلبن حمادبن زیدبن بابك جهضمی، در ایام خلافت مأمون (198ـ 218) عهدهدار دیوان مظالم در مصر بود و ظاهراً در ایام خلافت معتصم (218ـ227) به بصره مهاجرت كرد و در آنجا نیز عهدهدار دیوان مظالم شد (رجوع کنید به قاضیعیاض، ج 4، ص 14). شهرت او به جهضمی نیز ظاهراً بهسبب سكونتش در محله جهاضمه بصره بوده است (رجوع کنید به سمعانی، ج 2، ص 132). وی در 230 در بصره درگذشت (قاضیعیاض، همانجا).
اسماعیلبن اسحاق ــ كه بیشتر به اسماعیل قاضی شهرت دارد (رجوع کنید به همان، ج 4، ص 276؛ ذهبی، ج 13، ص 339) ــ از آلحماد، خاندان مشهور مالكی، بود كه در عراق جایگاه رفیعی داشتند (قاضی عیاض، ج 4، ص 276ـ277). وی در 199 در بصره بهدنیا آمد. تحصیلاتش را در همان شهر به پایان برد و باقی عمر خود را در بغداد گذراند. از محدّثانی چون مسلمبن ابراهیم فراهیدی (متوفی 317)، سلیمانبن حربِ واحشی (متوفی 317) و علیبن اسحاق مدینی (متوفی 234) حدیث شنید (خطیب بغدادی، ج 7، ص 272ـ273؛ قاضی عیاض، ج 4، ص 278ـ 279). فقه مالكی را از احمدبن مُعَذَّلبن غیلان بصری (متوفی ح 240) فراگرفت (خطیب بغدادی، ج 7، ص 275؛ ابواسحاق شیرازی، ص 164؛ قاضی عیاض، ج 4، ص 279). وی مهمترین استادان خود را همین شخص و نیز علیبن اسحاق ذكر كرده است (رجوع کنید به ابواسحاق شیرازی؛ قاضیعیاض، همانجاها). از استادان وی در علم قرائت، از قالون*(متوفی 220) و نصربن علی جهضمی*(متوفی 250) نام برده شده است (رجوع کنید به قاضیعیاض، ج 4، ص 282).
از مشهورترین افرادی كه از اسماعیلبن اسحاق سماع حدیث كردهاند، عبداللّهبن احمدبن حنبل (متوفی 290)، ابراهیمبن محمدبن عَرَفَه نَفْطَویه (متوفی 323) و ابوبكر محمدبن قاسم انباری (متوفی 328) بودهاند (خطیب بغدادی، ج7، ص273؛ قاضی عیاض، ج4، ص279). از شاگردان مشهور وی در فقه، برادرزادهاش ابراهیمبن حماد (متوفی 323)، ابوبشر محمدبن احمد دولابی (متوفی 310) و قاسمبن اَصْبَغ*(متوفی 340) شایان ذكرند (رجوع کنید به قاضی عیاض، ج 4، ص 279ـ280).
اسماعیلبن اسحاق نخستین فقیه مالكی بود كه آرای مالكبن انس را در عراق رواج داد (رجوع کنید به خطیب بغدادی، ج 7، ص 275؛ قاضی عیاض، ج 4، ص 280). همچنین، با تألیف كتابهایی چون الرّد علی محمدبن حسن الشیبانی و الرّد علی الشافعی فی مسأله الخُمس و غیره، به رد آرای فقهی عالمان و فقهای شافعی و حنفی پرداخت (رجوع کنید به قاضی عیاض، ج 4، ص 291ـ292). وی بخش اعظم زندگی خود را در بغداد به امر قضا گذراند. خطیب بغدادی (ج 7، ص 277ـ 278) و قاضی عیاض (ج 4، ص 288ـ291) گزارش مفصّلی آوردهاند از موارد نصب و عزل وی و مشكلاتی كه گاه با خلفا داشته است. بعد از مرگ ابنابی شوارب (متوفی 247)، جهضمی به قاضیالقضاتی عراق رسید. وی در نزاع میان معتمد عباسی (حك: 256ـ279) و یعقوببن لیث صفاری (متوفی265) نامه خلیفه را همراه با گروهی به یعقوب رساند (طبری، ج 9، ص 476).
جهضمی در علوم ادبی و شعر نیز مهارت داشت، چندان كه ابوالعباس مبرَّد (متوفی 285)، ادیب و نحوی و لغوی مشهور، وی را در صرف و نحو و علوم ادبی از خود برتر میدانست (رجوع کنید به خطیب بغدادی، ج 7، ص 276؛ ابواسحاق شیرازی، ص 165). قاضیعیاض (ج 4، ص 284ـ 285) نمونهای از اشعار او را نقل كرده است.
وی در علوم و تفسیر قرآن نیز دست داشت و كتابهایی در این زمینه نوشت (رجوع کنید به خطیب بغدادی، ج 7، ص 275ـ276).
از تألیفات جهضمی است: المبسوط، احكام القرآن، معانی القرآن و اِعرابه، اَهْوال القیامه، شواهد المُوَطَّأ، و احادیث مالكبن اَنَس. قاضیعیاض (ج 4، ص 291ـ292) فهرستی از تألیفات وی آورده است. از كتاب احكام القرآن و احادیث مالكبن انس، بخشهایی به صورت خطی باقی مانده است (سزگین، ج 1، ص 476). محمدبن خیر اشبیلی (متوفی 572) از آثار متداول اسماعیل قاضی، كه در اندلس روایت میشده، از كتابهای احكام القرآن (رجوع کنید به ص 51 ـ 52)، كتاب مسند حدیث یحییبن سعیدانصاری و ایوب سختیانی (ص 148)، كتاب الاموال (ص 247ـ 248)، كتاب الشفاعه (ص 303) و كتاب الصلاه علیالنبی (ص 304) نام برده است. در كتابخانه ظاهریه دمشق، در ضمن مجموعهای خطی، بخشی از كتاب مسند حدیث جهضمی باقی مانده كه سلیمانبن عبدالعزیز عَرینی در باره متن آن تحقیق كرده است (عرینی، ص 24، پانویس 5). از جهضمی كتاب فَضل الصَلاه عَلیالنبی ، به كوشش ناصرالدین اَلْبَانی (دمشق 1383/ 1963)، بهچاپ رسیده است.
ابنابیحاتِم رازی (ج 2، ص 158) جهضمی را عالمی ثقه و صدوق معرفی كرده و اَبُوالوَلید سلیمانبن خلف باجی (متوفی 474) قوّت او را در اجتهاد ستوده و او را، بعد از مالك، نخستین فقیه مالكی صاحب اجتهاد دانسته است (رجوع کنید به قاضیعیاض، ج 4، ص 282). خطیب بغدادی (ج 7، ص 276ـ277) و قاضیعیاض (ج 4، ص 281)، به نقل از نصربن علی جهضمی، وی را برترین فرد آلحماد در زمان خود دانستهاند.
قاضی عیاض (ج 4، ص 293) و خطیب بغدادی (ج 8، ص 231ـ 233) از فرزند جهضمی بهنام ابوعلی حسنبن اسماعیل نام بردهاند كه از پدرش حدیث شنیده بوده است. اسماعیل بن اسحاق در ذیحجه 282 درگذشت (خطیب بغدادی، ج 7، ص 280ـ281؛ قاضی عیاض، ج 4، ص 292).