جهان‌آرا ، محمدعلی‌، فرمانده‌ سپاه‌ پاسداران‌ انقلاب‌ اسلامی‌ خرمشهر. در شهریور 1333 در خرمشهر به‌ دنیا آمد و در دوران‌ تحصیل‌ در دبیرستان‌، به‌ جلسات‌ قرآن‌ و تفسیر رفت‌وآمد داشت‌. وی‌ در همان‌ اوان‌ به‌ هسته‌های‌ مبارزه‌ با حكومت‌ پهلوی‌ پیوست‌ و به‌ همراه‌ برادر كوچكش‌، در اواخر 1349 ش‌، عضو گروهی‌ به‌نام‌ حزب‌اللّه‌ شد. اعضای‌ این‌ گروه‌ برای‌ برقراری‌ حكومت‌ اسلامی‌ به‌ رهبری‌ امام‌خمینی‌، به‌ مبارزه‌ مسلحانه‌ پرداختند اما مأموران‌ ساواك‌ با شناسایی‌ این‌ گروه‌، در 1351 ش‌ چهل‌ تن‌ از آنان‌، از جمله‌ جهان‌آرا، را دستگیر كردند. جهان‌آرا به‌ یك‌ سال‌ زندان‌ محكوم‌ شد (صمدی‌، ص‌ 51؛ نیكجو، ص‌378) و پس‌ از آزادی‌، تحصیلات‌ دبیرستان‌ را به‌پایان‌ رساند و از 1354 ش‌، در مدرسه‌ عالی‌ بازرگانی‌ تبریز به‌تحصیل‌ ادامه‌ داد. هم‌زمان‌، فعالیتهای‌ سیاسی‌ خود را با تأسیس‌ انجمن‌ اسلامی‌ از سر گرفت‌ (نیكجو، ص‌ 373؛ صمدی‌، همانجا). در پی‌ آگاهی‌ ساواك‌ از فعالیتهایش‌ تحصیل‌ را رها كرد و به‌ گروه‌ «منصورون‌» پیوست‌ (این‌ گروه‌ مبارزاتی‌ در 1349 ش‌ در خرمشهر تأسیس‌ شد و پس‌ از انقلاب‌ اسلامی‌ یكی‌ از هفت‌ گروه‌ تشكیل‌دهنده‌ سازمان‌ مجاهدین‌ انقلاب‌ اسلامی‌ بود؛ راهوارمنفرد، ص‌ 126؛ اكبرنژاد، ص‌ 12؛ نیكجو، ص‌ 378).

دامنه‌ مبارزات‌ جهان‌آرا به‌ تهران‌، قم‌، یزد، اصفهان‌ و كاشان‌ گسترش‌ یافت‌. مأموران‌ ساواك‌ برادرش‌، علی‌، را در 1357 ش‌ دستگیر و در زیر شكنجه‌ به‌ شهادت‌ رساندند. محمدعلی‌ در صدد بود از طریق‌ سیدعلی‌ اندرزگو برای‌ گذراندن‌ دوره‌ آموزش‌ جنگ‌ چریكی‌ به‌ سوریه‌ سفر كند اما درپی‌ واقعه‌ هفده‌ شهریور * 1357 از سفر منصرف‌ شد («زندگینامه‌ محمدعلی‌ جهان‌آرا»، ص‌ 17؛ صمدی‌، ص‌ 52؛ اكبرنژاد، ص‌ 32ـ33).با پیروزی‌ انقلاب‌ اسلامی‌ ایران، جهان‌آرا به‌ زندگی‌ مخفی‌ خود پایان‌ داد و به‌ خرمشهر بازگشت‌. در همان‌ نخستین‌ روزهای‌ پیروزی‌ انقلاب‌ اسلامی‌، «كانون‌ فرهنگی‌ ـ نظامی‌ جوانان‌ مسلمان‌ خرمشهر» با هدایت‌ و راهنمایی‌ او تشكیل‌ شد. این‌ كانون‌ بازوی‌ اجرایی‌ دادگاه‌ انقلاب‌ بود و در دستگیری‌ عوامل‌ فراری‌ حكومت‌ پهلوی‌ نقش‌ داشت‌. در اوایل‌ 1358 ش‌، جهان‌آرا مسئولیت‌ شاخه‌ نظامی‌ كانون‌ را به‌عهده‌ گرفت‌ و به‌ آموزش‌ نظامی‌ جوانان‌ خرمشهر پرداخت‌ (سپاه‌ پاسداران‌ انقلاب‌ اسلامی‌، ص‌ 22ـ23؛ انصاری‌ و همكاران‌، ص‌ 51 ـ54؛ صمدی‌، ص‌ 52 ـ54).

در 1358 ش‌، سازمان‌ سیاسی‌ خلق‌ عرب‌، كه‌ سازمانی‌ قومیت‌گرا بود، به‌ ستاد كانون‌ حمله‌ مسلحانه‌ كرد و هجده‌ تن‌ از اعضای‌ كانون‌، از جمله‌ جهان‌آرا، گروگان‌ گرفته‌ شدند كه‌ با وساطت‌ مقامات‌ محلی‌ آزاد شدند اما گروه‌ قومیت‌گرا با تسلط‌ یافتن‌ بر خرمشهر، شهر را به‌ آشوب‌ كشاند (سپاه‌ پاسداران‌ انقلاب‌ اسلامی‌، ص‌ 25؛ انصاری‌ و همكاران‌، ص‌ 57) و جنگ‌ مسلحانه‌ را آغاز كرد كه‌ تا دو ماه‌ ادامه‌ یافت‌ (رجوع کنید به اطلاعات، ش‌ 15867، 9 خرداد 1358، ص‌ 1ـ2؛ طالع‌، ص‌ 62ـ64؛ انصاری‌ و همكاران‌، ص‌ 61ـ 68، 77).

با پایان‌ یافتن‌ غائله‌، جهان‌آرا به‌ همراه‌ چند تن‌ از اعضای‌ كانون‌ در 1358 ش‌ سپاه‌ پاسداران‌ انقلاب‌ اسلامی‌ خرمشهر را تشكیل‌ داد (نیكجو، ص‌ 382). به‌ فاصله‌ اندكی‌ به‌ فرماندهی‌ این‌سپاه‌ منصوب‌ شد (صمدی‌،ص‌ 53؛ اكبرنژاد، ص‌ 34). در 1358 ش‌، مهم‌ترین‌ اقدام‌ جهان‌آرا مقابله‌ با اقدامات‌ خرابكارانه‌ به‌ نام‌ جنگ‌ انفجارها، در منطقه‌ خرمشهر بود (هدایت‌ جهان‌آرا، مصاحبه‌ مورخ‌ 7 تیر 1383). موج‌ دوم‌ انفجارها از مهر 1358 آغاز شد كه‌ كنسولگری‌ عراق‌ و مدرسه‌ عراقیها و دفتر مشترك‌ اداره‌ اروندرود در خرمشهر، سه‌ كانون‌ اصلی‌ طراحی‌ و پشتیبانی‌ آن‌ بود. با اقدامات‌ مستمر جهان‌آرا از تعداد انفجارها كاسته‌ شد، اما، انفجارها تا آغاز حمله‌ عراق‌ به‌ ایران‌ ادامه‌ داشت‌ (رجوع کنید به همان‌ مصاحبه‌؛ انصاری‌ و همكاران‌، ص‌ 101ـ117). در نیمه‌ نخست‌ 1359 ش‌، در پی‌ فعالیتهای‌ نیروهای‌ عراقی‌ در مناطق‌ مرزی‌، جهان‌آرا وقایع‌ را از طرق‌ مختلف‌ به‌ مقامات‌ رسمی‌ كشور گزارش‌ كرد كه‌ ثمری‌ نداشت‌ و او ناگزیر در صدد آماده‌سازی‌ نیروهای‌ بومی‌ برای‌ دفاع‌ بر آمد (اكبرنژاد، ص‌ 17). پس‌ از حمله‌ عراق‌ به‌ ایران‌، جهان‌آرا نیروهای‌ سپاه‌ را در خرمشهر سازماندهی‌ كرد. آنها با وجود پشتیبانی‌ ناچیز مركز، 35 روز در برابر نیروهای‌ عراقی‌ مقاومت‌ كردند و پس‌ از ناامیدی‌ از ارسال‌ نیروهای‌ كمكی‌ و مهمات‌، ناگزیر از تخلیه‌ شهر شدند. پیگیری‌ او در گزارش‌ كارشكنیهای‌ مسئولان‌ به‌ امام‌ خمینی‌، واكنشهایی‌ را به‌ دنبال‌ داشت‌ (رجوع کنید به «سید محمدعلی‌ جهان‌آرا در یك‌ نگاه‌»، ص‌ 4؛ نیكجو، ص‌ 387). جهان‌آرا در آبان‌ 1359 به‌ فرماندهی‌ سپاه‌ اهواز منصوب‌ شد و در این‌ سمت‌، به‌ طراحی‌ و هدایت‌ اقدامات‌ نظامی‌ برای‌ جلوگیری‌ از پیشروی‌ نیروهای‌ عراقی‌ پرداخت‌. عملیات‌ ثامن‌الائمه‌ در 5 مهر 1360 كه‌ به‌ شكست‌ حصر آبادان‌ انجامید، از مهمترین‌ كارهای‌ او بود. پس‌ از موفقیت‌ در این‌ نبرد هواپیمای‌ حامل‌ جهان‌آرا و جمعی‌ از فرماندهان‌ ارشد سپاه‌ پاسداران‌ و ارتش‌ به‌دلیلی‌ نامعلوم‌ دچار سانحه‌ هوایی‌ شد و آنان‌ به‌ شهادت‌ رسیدند (صمدی‌، ص‌ 54؛ روزها و رویدادها ، ج‌ 3، ص‌ 29ـ30؛ ارتش‌ جمهوری‌ اسلامی‌ ایران‌ در هشت‌ سال‌ دفاع‌ مقدس‌ ، ج‌ 3، ص‌ 282ـ283).

---

منابع‌:
(1) ارتش‌ جمهوری‌ اسلامی‌ ایران‌ در هشت‌ سال‌ دفاع‌ مقدس‌ ، تألیف‌ محمد جوادی‌پور و دیگران‌، تهران‌: سازمان‌ عقیدتی‌ سیاسی‌ ارتش‌ جمهوری‌ اسلامی‌ ایران‌، 1373ـ1376 ش‌؛
(2) صغرا اكبرنژاد، خرمشهر؛
(3) كو جهان‌آرا: گفت‌ و گو با صغرا اكبرنژاد همسر سردار شهید سید محمد جهان‌آرا ، تهران‌ 1382 ش‌؛
(4) مهدی‌ انصاری‌، محمد درودیان‌، و هادی‌ نخعی‌، خرمشهر در جنگ‌ طولانی‌ ، تهران‌ 1377 ش‌؛
(5) كریم‌ راهوار منفرد، احزاب‌، تشكلها و جناحهای‌ سیاسی‌ ایران‌ امروز: از سال‌ 1380ـ1357 ، تهران‌ 1382 ش‌؛
(6) روزها و رویدادها ، تهیه‌ و تنظیم‌ دفتر عقیدتی‌ سیاسی‌ فرماندهی‌ معظم‌ كل‌قوا، ج‌ 3، تهران‌: زهد، 1377 ش‌؛
(7) «زندگینامه‌ محمدعلی‌ جهان‌آرا فرمانده‌ سپاه‌ پاسداران‌ منطقه‌ 8 كشور»، اطلاعات‌ ، ش‌ 17411، 7 مهر 1363؛
(8) سپاه‌ پاسداران‌ انقلاب‌ اسلامی‌. مركز مطالعات‌ و تحقیقات‌ جنگ‌، خرمشهر در جنگ‌ ، تهران‌ 1380 ش‌؛
(9) «سیدمحمدعلی‌ جهان‌آرا در یك‌ نگاه‌»، رسالت، ش‌ 2225، 31 شهریور 1372؛
(10) محمدعلی‌ صمدی‌، یادگار سرداران‌ ، تهران‌ 1376 ش‌؛
(11) هوشنگ‌ طالع‌، تجاوز عراق‌، خیانت‌ خودی‌، حمایت‌ بیگانه، لنگرود 1380 ش‌؛
(12) احسان‌ نیكجو، سیری‌ در اندیشه‌های‌ سرداران‌ شهید، تهران‌: بنیاد حفظ‌ آثار و ارزشهای‌ دفاع‌ مقدس‌، [بی‌تا.].

/ حسین‌ یكتا /