جوهری‌ هروی‌ ، محمدابراهیم‌ ، شاعر فارسی‌سرای‌ مرثیه‌گوی‌ سده سیزدهم‌. نام‌ او در برخی‌ از چاپهای‌ مهم‌ترین‌ اثرش‌، طوفان‌البكاء، ابراهیم‌ ذكر شده‌ است‌ (رجوع کنید به منزوی‌، ج‌ 3، ص‌ 1717ـ 1718). از تاریخ‌ تولد وی‌ اطلاعی‌ در دست‌ نیست‌. به‌ گفته خودش‌ در مقدمه طوفان‌البكاء(ص‌ 4)، پدرش‌ محمدباقر مروزی‌ بوده‌ است‌، اما معلوم‌ نیست‌ چرا برخی‌ منابع‌ اصل‌ او را از هرات‌ دانسته‌اند (مثلاً محمودمیرزا قاجار، ج‌ 2، ص‌ 581؛
خوانساری‌، ج‌ 2، ص‌ 49). جوهری‌ در مقدمه طوفان‌ البكاء (ص‌ 4ـ5) نوشته‌ كه‌ به‌ علت‌ ناسازگاری‌ روزگار از موطن‌ خود هجرت‌ كرده‌ است‌. او مدتی‌ به‌ سیاحت‌ پرداخت‌، سپس‌ سالها در قزوین‌ اقامت‌ گزید؛
از این‌رو، بعضی‌ او را قزوینی‌ دانسته‌اند (مهدوی‌، ص‌ 45). وی‌ در قزوین‌ به‌ درگاه‌ ركن‌الدوله‌ (متوفی‌ 1289)، نواده فتحعلی‌شاه‌ و حاكم‌ صائین‌قلعه‌، پیوست‌ و شش‌ سال‌ در خدمت‌ او بود و ضمن‌ مدح‌ او، به‌ قصیده‌گویی‌ و غزلسرایی‌ پرداخت‌ و از او لقب‌ افصح‌الشعرا گرفت‌ (جوهری هروی‌، ص‌ 5، 300). وی‌ به‌ تشویق‌ ملامحمد صالح‌ و آقاصالح‌ خانبان‌، از فضلا و اعیان قزوین‌، طوفان‌البكاء را در باره مصائب‌ اهل‌ بیت‌ علیهم‌السلام‌، در مدت‌ دو سال‌ نوشت‌. او در آغاز و پایان‌ كتابش‌، آن‌ دو را ــ كه‌ به‌ مداحان‌ اهل‌بیت‌ توجه‌ داشتند و از جمله‌ به‌ او نیز كمك‌ مالی‌ كرده‌ بودند ــ ستوده‌ است‌ (رجوع کنید به همان‌، ص‌ 6ـ7،300). در پایان‌ طوفان‌البكاء، تاریخ خاتمه آن‌ را 1250 ذكر كرده‌ (همان‌، ص‌ 301)؛
بنابراین‌، احتمالاً آن‌ را در حدود 1248 آغاز نموده‌ است‌، اما در مقدمه‌ (ص‌ 7)، مادّه‌ تاریخِ تألیف‌ كتاب‌ را «طوفان‌البكاء ابیات‌ طوفان ‌البكاست‌» نوشته‌ است‌ كه‌ با 1274 برابر می‌شود و نادرست‌ است‌. شاید جوهری‌ سال‌ آغاز كردن‌ كتاب‌، 1247، را، اشتباه‌ محاسبه‌ كرده‌ و با حروف‌ ابجد 1274 را ساخته‌ است‌. وی‌ در اواخر عمر به‌ اصفهان‌ رفت‌ و از یاران‌ نزدیك‌ حجت‌الاسلام‌ سیدمحمد باقر شَفْتی‌*، فقیه‌ بزرگ‌ آن‌ روزگار، گردید (خوانساری‌؛
مهدوی‌، همانجاها) و در 1253 در همانجا درگذشت‌ و در گورستان‌ آب‌بخشان‌، از محلات‌ قدیمی‌ اصفهان‌، به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (حبیب‌آبادی‌،ج‌4، ص 1440؛
مهدوی‌، همانجا؛
قس‌ خوانساری‌، همانجا و قمی‌، ص‌ 138، كه‌ وفات‌ جوهری‌ را چندی‌ پس‌ از 1240 دانسته‌اند). بر سنگ‌ قبر وی‌ اشعاری‌ در سوك‌ او و متضمن‌ مادّه‌تاریخ‌ وفاتش‌، سروده میرزابهاء، حك‌ شده‌ بود (حبیب‌آبادی‌، ج‌ 4، ص‌1440ـ1441؛
مهدوی‌، ص‌ 45ـ46).

طوفان‌البكاء از معروف‌ترین‌ مقتلهای‌ فارسی‌ و به‌ نثر و نظمی‌ روان‌ و استوار است‌، اما از بی‌اساس‌ و مأخذ بودن‌ بعضی‌ مطالب‌ آن‌ انتقاد شده‌ است‌. این‌ كتاب‌ سالها مورد توجه‌ ذاكران‌ و مداحان‌ اهل‌بیت‌ علیهم‌السلام‌ بوده‌ (حبیب‌آبادی‌، ج‌ 4، ص‌ 1439) و مشتمل‌ است‌ بر دیباچه‌ای‌ شامل‌ فهرست‌ مطالب‌ كتاب‌، دوازده‌ آتشكده‌ و یك‌ خاتمه‌. به‌جز آتشكده هفتم‌ كه‌ موضوع‌ آن‌ «خروج مختار وفادار و احمدسفّاح‌ بنی‌عباس‌ و امیرتیمور گوركانی‌» است‌، یازده‌ آتشكده دیگر (هر كدام‌ شامل‌ چند شعله‌) به‌ چهارده‌ معصوم‌ اختصاص‌ دارد كه‌ بزرگ‌ترین‌ آنها، آتشكده پنجم‌، در ذكر مصائب‌ امام‌ حسین‌ علیه‌السلام‌ است‌. خاتمه كتاب‌ شامل‌ گزارش‌ احوال‌ مصنف‌ در قزوین‌ است‌ (رجوع کنید به جوهری‌ هروی‌، ص‌ 7).

طوفان‌البكاء بارها، و ظاهراً نخستین‌بار در 1258 در تهران‌، چاپ‌ شده‌ است‌ (رجوع کنید به مشار، ج‌ 3، ستون‌ 3470ـ3471؛
برای‌ نسخه‌های‌ خطی‌ و چاپی‌ آن‌ نیز رجوع کنید به منزوی‌، ج‌ 3، ص‌ 1717ـ 1718).

آقابزرگ‌ طهرانی‌ (ج‌ 9، قسم‌ 1، ص‌ 211) از دیوان‌ جوهری‌ یاد كرده‌، اما در فهرستهای‌ كتابهای‌ خطی‌ و چاپی‌ ذكری‌ از این‌ دیوان‌ نشده‌ است‌.

---

منابع‌:
(1) آقابزرگ‌ طهرانی‌؛
(2) محمدابراهیم‌بن‌ محمدباقر جوهری‌ هروی‌، طوفان‌ البكاء، چاپ‌ سنگی تهران‌ 1323؛
(3) محمدعلی‌ حبیب‌آبادی‌، مكارم‌ الا´ثار در احوال‌ رجال‌ دو قرن‌ 13 و 14 هجری، ج‌ 4، اصفهان‌ 1352 ش‌؛
(4) خوانساری‌؛
(5) عباس‌ قمی‌، هدیه الاحباب‌ فی‌ ذكر المعروفین‌ بالكنی‌ و الالقاب‌ و الانساب‌، تهران‌ 1363 ش‌؛
(6) محمود میرزاقاجار، سفینه المحمود، چاپ‌ عبدالرسول خیامپور، تبریز 1346 ش‌؛
(7) خانبابا مشار، فهرست‌ كتابهای‌ چاپی‌ فارسی‌، تهران‌ 1350ـ 1355 ش‌؛
(8) احمد منزوی‌، فهرستواره كتابهای‌ فارسی‌، تهران‌ 1374 ش‌ـ ؛
(9) مصلح‌الدین‌ مهدوی‌، تذكره القبور، یا، دانشمندان‌ و بزرگان‌ اصفهان، اصفهان‌ 1348 ش‌.

/ سوسن‌ فرهنگی‌/