جوهری ، عبدالرحمانبن اسحاق، محدّث، قاضی و فقیه حنفی قرن سوم و چهارم. كنیه وی ابوعلی است و او را سامرّی و سَدوسی نیز خواندهاند (رجوع کنید به ذهبی، 1415، ص 608؛ ابنحجر عسقلانی، 1376، قسم 2، ص 314؛ تمیمی، ج 4، ص 282). جوهری در سامرا به دنیا آمد. تاریخ تولد او را، به اختلاف، 250 (كندی، ص 536)، 251 (ذهبی، همانجا) و 255 (تمیمی، همانجا) ذكر كردهاند. از دوران كودكی و تحصیلات او اطلاع چندانی در دست نیست. مهمترین استادانش در حدیث، علیبن حرب *(متوفی 265) و محمدبن عبداللّهبنعبدالحكم (متوفی 268) بودهاند. جوهری بیشتر آثار محمدبن ادریس شافعی را نزد ربیعبن سلیمانِ جیزی شاگرد و راوی معتبر شافعی (متوفی 270) آموخت. جوهری حوزه درس پر رونقی داشت و برخی، از جمله ابوالقاسم طَبَرانی (متوفی 360) و ابوبكر محمدبن ابراهیمبن مُقْری (متوفی 381)، از او حدیث نقل كردهاند (رجوع کنید به كندی، ص 536، 571؛ ذهبی، 1401ـ1409، ج 14، ص 541؛ تمیمی، ج 4، ص 283).
وی در مصر به منصب قضا رسید (ذهبی، 1415، همانجا)، پس از آن كه مقتدر عباسی، هارونبن ابراهیمبن حَمّاد (متوفی 328) را به جای عبداللّهبن ابراهیمبن مُكَرم به منصب قضا گمارد. جوهری و احمدبن علی، معروف به ابوعلی صغیر، مشتركاً نایب هارون در مصر شدند. مدتی نیز جوهری، به تنهایی نایب هارون در امر قضا بود. برخی بر آناند كه وی در واقع جانشین و گماشته احمد برادر هارون بود كه او منصب نیابت قضای مصر را برعهده داشت (رجوع کنید به كندی، ص 536ـ537؛ ابنحجر عسقلانی، 1376، قسم 2، ص 314ـ 315؛ ابن تغری بردی، ج 3، ص 213؛ سیوطی، ج 2، ص 145). تمیمی (ج 4، ص 282) بهدلیل اینكه نام او در برخی منابع شرححال حنفیان، مانند الجواهر المُضیه *، نیامده، در حنفی بودن او تردید كرده است. وی را از محدّثان ثقه، فقیه و آشنا به ریاضیات معرفی كردهاند. همچنین او را به امانتداری و تكریم بزرگان ستوده و پر سفر (رحّال) وصف كردهاند (رجوع کنید به كندی؛ ذهبی، 1415، همانجاها؛ ابنحجر عسقلانی، 1390، ج 1، ص 281).
جوهری در 320 در مصر از دنیا رفت (كندی، ص 537؛ ذهبی، 1401ـ1409، ج 14، ص 541). جز كتابی در علم حساب، اثر دیگری به او منسوب نیست (رجوع کنید به كندی؛ تمیمی، همانجاها).
فرزند جوهری، ابومحمدحسنبن عبدالرحمان (متولد 284)، برخلاف پدر، به مذهب مالكی گروید و از نزدیكان قاضی احمدبن ابراهیمبن حمّاد شد. وی مدتی جانشین محمد اسوانی مالكی، قاضی مصر (متوفی 340) و مدتی نیز نایبِ حسینبن عیسی هَرَوان (متوفی 334)، قاضی مصر بود (رجوع کنید به كندی، ص 533 ـ534، 571 ـ572؛ ابنحجر عسقلانی، 1376، قسم 1، ص 187ـ 188)، وی در 331 از این منصب عزل شد و دوباره در 333 به همین منصب گمارده شد و در 339 از دنیا رفت (رجوع کنید به كندی، ص 571؛ ابنحجر عسقلانی، 1376، قسم 1، ص 187ـ 188؛ هویدا عبدالعظیم رمضان، ج 1، ص 324).
منابع: (1) ابنتغری بردی، النجوم الزاهره فی ملوك مصر و القاهره، قاهره [? 1383( ـ1392/ )? 1963( ـ 1972؛ (2) ابنحجر عسقلانی، رفعالاصر عن قضاه مصر، چاپ حامد عبدالمجید، محمد مهدی ابوسنه، و محمد اسماعیل صاوی، )بیجا ? 1376/ 1956(؛ (3) همو، لسانالمیزان، حیدرآباد، دكن 1329ـ1331، چاپ افست بیروت 1390/1971؛ (4) تقیالدینبن عبدالقادر تمیمی، الطبقات السنیه فی تراجم الحنفیه، ج 4، چاپ عبدالفتاح محمدحلو، ریاض 1410/1989؛ (5) محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام ووفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات 311ـ320 ه ، بیروت 1415/1994؛ (6) همو، سیراعلام النبلاء، چاپ شعیب أرنؤوط و دیگران، بیروت 1401ـ1409/ 1981ـ 1988؛ (7) عبدالرحمانبن ابیبكر سیوطی، حسن المحاضره فی تاریخ مصر و القاهره، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ) قاهره( 1387؛ (8) محمدبن یوسف كندی، كتاب الولاه و كتابالقضاه، چاپ رفن گست، بیروت 1908، چاپ افست بغداد )بیتا.(؛ (9) هویدا عبدالعظیم رمضان، المجتمع فی مصر الاسلامیه من الفتح العربی الی العصر الفاطمی، ) قاهره] 1994.