جونپوری ، غلامحسین بن فتح محمدبن محمدعوض علویعباسی، ریاضیدان، ستارهشناس و عالمِ فارسینویس اهل شبهقاره. او در 1205 در جونپور*به دنیا آمد. علوم گوناگون را از پدرش و نیز از سیدالعلما سیدحسین لكهنویی، عالم فارسینویس اهل شبهقاره (متوفی 1273)، آموخت (حسنی، ج 7، ص 359؛ صدرالافاضل، ص 421).
جونپوری منجم دربارِ راجاخان بهادرخانِ نصرتْ جنگ، راجای شهرِ تكاری، بود و رصد های نجومی متعددی در آنجا انجام داد. جدولهایی كه او برای تعدیلالنهار (رجوع کنید به غلامحسین جونپوری، 1835، ص 543)، مطالعالبروج (همان، ص 545) و رؤیت سیارات (همان، ص 633) تهیه كرده است، بر اساس مختصات جغرافیایی قلعه تكاری محاسبه شدهاند. جونپوری مدتی نیز همچنین قاضیاعظم (صدرالصدور) دربار راجای بنارس گردید (خیرالدین محمد جونپوری، ص151). پساز آن، بهخدمت نواب مرشدآباد در آمد و برایش مقرری تعیین شد (حسنی؛ صدرالافاضل، همانجاها). جونپوری ظاهراً مدتی مقیم كلكته شده بود، زیرا در انتهای نسخه چاپی جامع بهادرخانی، یكی از مهمترین آثارش (رجوع کنید به ادامه مقاله)، تصریح شده كه این كتاب در 1250/ 1835 در كلكته و با نظارت جونپوری چاپ شده است.
جونپوری در 1279، در راه بازگشت به جونپور، در محلی به نام داودپور (در جنوب بنارس، امروزه در ایالت بِهار) درگذشت (رجوع کنید به كشمیری، ج 1، ص 193). محل فوت او را عظیمآباد نیز دانستهاند (صدرالافاضل، همانجا). صدرالافاضل (ص 422) به نام چند تن از شاگردان او اشاره كرده است.
جونپوری كثیرالتألیف بود و آثار متعددی، عموماً به فارسی، در ریاضیات و نجوم و احكام نجوم، از خود بهجای گذاشته است. تعدادی از آثار نجومی او از مهمترین آثار نجومی فارسی بهشمار میروند، زیرا او به نسلی از ستارهشناسان اسلامی تعلق دارد كه با ستارهشناسی جدید اروپایی نیز آشنا شده بودند.
از كتابهای نجومی و ریاضی او این آثار را میشناسیم: 1) انیس الاَحباب فی بیان مسائل اسطرلاب، به فارسی در دو فصل (تألیف 1234)، در شرح رساله الصفیحه بهاءالدین عاملی * (استوری، ج 2، بخش 1، ص 99؛ بشیر حسین، ص 364). جونپوری سبب تألیف این رساله را، بیانِ ساده طرز ساخت و كاربرد اسطرلاب مینویسد. وی در این رساله، پیش از موضوع اصلی، در باره مقدمات هندسی و نجومی مطالبی نوشته است (برای آگاهی بیشتر در باره این كتاب رجوع کنید به عبدالمقتدر، ج 11، ص 75ـ76؛ منزوی، 1374 ش، ج 4، ص 2823). تنها نسخه خطی انیسالاحباب، به شماره 1063، در كتابخانه خدابخش در پتنه نگهداری میشود.
2) اصطلاحات التقویم، رساله كوچكی به فارسی، مشتمل بر مقدمه و چهارده باب و خاتمه، در باره اصطلاحات فنی تقویمهای نجومی. جونپوری در این رساله چگونگی گردآوری این اصطلاحات را بیان كرده و نیز از غفلت مردم و بیاطلاعی آنان از دانش نجوم در عهد خود شكایت كرده است (عبدالمقتدر، ج 11، ص 74ـ75). از این رساله چند نسخه خطی باقی مانده است (رجوع کنید به استوری، همانجا؛ منزوی، 1374ش، ج4، ص2817).
3) جامع بهادرخانی یا مفتاح الرصد، دایره المعارف مفصّلی در علوم ریاضی و نجوم به زبان فارسی، كه تألیف آن در 1248 آغاز شده و در 1249 به پایان رسیده و خود جونپوری (1835، ص 4) مادّه تاریخ «این طلسم گنج سرّالاكبر است» (1248) را برای زمان تألیف ذكر كرده است. این كتاب به یك مقدمه و شش خزینه (مقاله) و هر خزینه به بخشهای كوچكتری با عنوان «حِرْز» تقسیم شده است. این كتاب تقسیمات دیگری هم دارد (برای گزارش كوتاهی از تقسیمبندی كتاب رجوع کنید به عباسی، ج 1، ص 279؛ حائری، ج 19، ص 508 ـ510؛ منزوی، 1362ـ 1370 ش، ج 1، ص 184). موضوعات كتاب عبارتاند از: هندسه، علم ابصار (مناظر)، حساب، گزیدههایی از روشهای به دست آوردن مساحت اشكال و تابعهای مثلثاتی و حل مثلثهای مسطح و كروی، ستارهشناسی، زیج و تقویم (جونپوری، 1835، ص 3). اگرچه بزرگترین بخش این دایرهالمعارف به ریاضیات اختصاص دارد، تأكید مؤلف بیشتر بر ستارهشناسی بوده و از اینرو، نام دوم كتاب مفتاحالرصد است (رجوع کنید به منزوی، 1362ـ 1370 ش، همانجا). انكشاف اول از حرز دومِ مفتاحِ (بخش) دوم از خزینه پنجم (ص 487ـ 522)، راجع به ابزارهای نجومی است (فقط همین خزینه از كتاب، به مفتاحهایی نیز تقسیم شده است). مؤلف در این بخش، سازوكارِ دوازده نوع ابزار نجومی را توضیح داده و شكل آنها را هم آورده است. از بین آنها، دو وسیله به نجوم جدید اروپایی تعلق دارد، یكی تلسكوپی كه بر پایهای به نام حلقه شامله افقی (همان، ص 507ـ 508) نصب شده است و دیگری یك سُدْس انعكاسی (همان، ص 510 ـ514؛ برای تصاویر این وسایل رجوع کنید به همان، ص 519، 521) كه شبیه به سدس انعكاسی هاردلی (رجوع کنید به انصاری و سارما، ص 82 ـ84) است. جونپوری، به نوشته خودش (1835، ص 523)، در 1248 در تكاری از وسیله اخیر برای رصد و به دست آوردن بیشترین ارتفاع خورشید به هنگام عبور از نصفالنهارِ این شهر استفاده كرده است. او همچنین در این كتاب، علاوه بر توصیف نظام زمین مركزی بطلمیوسی، كه ستارهشناسان اسلامی آن را پذیرفتهاند، مطالب در خور توجهی نیز از ستارهشناسی اروپایی ذكر كرده، از جمله نظام خورشید مركزی سیارات را با تصویر جالبی نشان داده است (رجوع کنید به ص 473ـ474). همچنین در این تصویر، مدار حركت دو سیارك پالاس (در متن: پالس) و سرس (در متن: سریش)، چهار قمر از اقمار مشتری، هفت قمر زحل و شش قمر اورانوس را تصویر كرده است (رجوع کنید به ص 474). جونپوری پدیده گرانش (ثقل یا جاذبه) را با اصطلاح جذب و اِنْجِذاب توضیح داده است (رجوع کنید به انصاری و سارما، ص 81 ـ82).
از جامع بهادرخانی چند نسخه خطی باقی مانده است (برای آگاهی از آنها رجوع کنید به منزوی، 1374 ش، ج 4، ص 2636). نسخه موجود در لاهور احتمالاً به خط خود جونپوری است (عباسی، همانجا؛ منزوی، 1362ـ1370 ش، ج 1، ص 184). نسخ خطی موجود در ایران، بهجز نسخهای در تهران (در باره آن رجوع کنید به حائری، همانجا)، گزیده جامع بهادر خانی اند و تنها در بردارنده خزینه دوم این كتاب در علم اِبصارند (رجوع کنید به انوار، ج 3، ص 236ـ237؛ افشار و دانشپژوه، ج 2، ص 174ـ175؛ حسینی اشكوری، ج 25، ص 42 ـ 43؛ حائری، ج 19، ص 167ـ 168). این كتاب در 1250/1835، در زمان زندگی مؤلف، در كلكته چاپ شده است (رجوع کنید به استوری، ج 2، بخش 1، ص 20).
از میان دانشمندان معاصر، تایتلر(ص 254ـ272) بخشهایی از جامع بهادرخانی را بررسی و برخی از جدولهای آن را بازنویسی كرده است (رجوع کنید به همان، ص 271ـ272؛ نیز رجوع کنید به رضوی، ص 25ـ39).
4) زیج بهادرخانی، كه از آن با نامهای زیج بهادری و زیج طغیانی هم یاد شده است، یكی از مهمترین زیجهای فارسی به شمار میرود. جونپوری این كتاب را پس از جامع بهادرخانی تألیف نمودهاست (غلامحسین جونپوری، 1855ـ 1858، ص1). تألیف كتاب در 1254 به پایان رسیده است. بهنوشته جونپوری (ص 2)، هدف از تألیف آن استفاده از ابزارهای جدید فرنگی است، برای رفع اختلافی كه براثر گذشت سالیان بین موقعیتهای نجومی اجرام آسمانی با مطالب زیج محمدشاهی (تألیف جیسینگ*) پیش آمده است. او (1855ـ1858، ص 2ـ3) هفت فضیلت برای زیج بهادرخانی برشمرده است، از جمله داشتن بخشی برای توضیح معادلات محاسباتی لازم برای استخراج تقویمها، توضیح در باره اصطلاحات پیچیده قابل طرح در تقویمها، طرح گاهشماریهای اروپایی و بنگاله (هندی) در كنار گاهشماریهای اسلامی، طرح جدولهای تتهه/ تیتهی و نِكشترا (از اصطلاحات نجوم هندی، به ترتیب بـه معنای روز قمری و طول مدت یك منزل از منازل ماه) و طرح جدولهای مطالع بروج تا عرض َ33 66، بر خلاف دیگر زیجها كه این جدولها را فقط تا عرض ْ50 ، كه «منتهای اقلیم» میدانستند، طرح میكردند.
زیج بهادرخانی شامل مقدمه و هفت مقاله است كه هر مقاله به بابهایی تقسیم شده و كتاب جمعاً دارای 75 باب است. مقاله چهارم (ص 402ـ 618)، با عنوان «در معرفت روش كواكب و مواضع آنها در طول و عرض و استخراج كسوف و خسوف و رؤیت اَهِلّه...»، طولانیترین مقاله است. جدولهای متعددی، از جمله جدولهای جِیب و ظِلّ و مِیل، به صورت خاتمهای به مقاله سوم (ص 91ـ402) افزوده شدهاند. یكی از ویژگیهای زیج بهادرخانی، توضیح و بررسی گاهشماریهای متعدد (پانزده تا) و روشهای تبدیل آنها به یكدیگر و روزهای مهم هریك از آنها است(مقاله دوم).تاكنون، توضیح زیج بهادرخانی در مورد این گاهشماریها،بهویژه گاه شماریهای هندی، جامعترین توضیح به شمار میرود. از جمله منابعجونپوری، علاوهبر زیج محمدشاهی، زیج اُلُغبیگ و روضه المنجمینِ شهمردان ابیالخیر رازی بوده است. در نگاه اول، زیج بهادر خانی شرح زیج محمدشاهی به نظر میآید، ولی در واقع این كتاب بازنویسی یا تحریری از زیج محمدشاهی است، به خصوص از این حیث كه جونپوری در این كتاب بسیاری از مطالب زیج محمدشاهی را شرح داده یا حتی درستی آنها را، بر اساس رصدهای خود، امتحان كرده است (رجوع کنید به انصاری، ص 184ـ 185). زیج بهادرخانی اثر جالب توجهی در سنّت زیجنویسی بهشمار میآید كه در آن عناصری از نجوم اروپایی با سبك رسالههای نجومی دوره اسلامی آمیخته شده است. با استفاده از نرمافزار ابداعی بنو وان دالن، معلوم شده است كه مشخصههای حركتمتوسط سیارات در اینكتاب با مشخصههای مطرح شده در زیج محمدشاهی انطباق دارد. این كتاب از 1271 تا 1275/ 1855ـ 1858 در بنارس چاپ شده است (برای آگاهی از نسخ خطی آن رجوع کنید به منزوی، 1374 ش، ج 4، ص 2952؛ برای گزارشی كلی در باره این كتاب رجوع کنید به انصاری، ص 183ـ 185). از این كتاب گزیدهای نیز در دست است (رجوع کنید به منزوی، 1374 ش، همانجا).
5) رایضالنفوس، در علم هندسه، ترجمه فارسی كتاب الاُكَر اثر تئودوسیوس*. تنها نسخه شناخته شده آن در هندوستان نگهداری میشود (رجوع کنید به استوری، ج2، بخش 1، ص2).
6) تبصره المهندس، تنها تألیف جونپوری به زبان عربی، در شرح تحریر خواجه نصیر الدین طوسی از اصول اقلیدس. از این كتاب دو نسخه شناسایی شده است: نسخهای كه در كتابخانه مؤسسه آسیایی بنگال (در كلكته) به شماره 1490، مورخ 1245، نگهداری میشود و نسخهای كه متعلق به كتابخانه شخصی راجای بنگال است (رضوی، ص 26ـ27).
7) تنبیهات منكرین، رساله كوتاهی در پنج برگ به زبان فارسی، كه تنها نسخه شناخته شده آن (تاریخ كتابت: 1268) در مجموعه حبیب گنج در كتابخانه مولانا آزاد، در دانشگاه اسلامی علیگره در هندوستان، نگهداری میشود. تنبیهات منكرین در 1238 تألیف شده و نام آن مادّه تاریخ سال تألیف آن نیز هست. این رساله دارای سه فصل است: الف)در بیان تعریف و موضوع علم هیئت؛ ب) در اثبات كرویت ارض و سكون آن در وسط عالم؛ ج) در ذكر وجوهی كه فیثاغورس و حكمای فرنگ بدان وجوه ارض را كره متحرك دانستهاند. جونپوری در این رساله دلایل عرضه شده برای سكون و چرخش زمین را بیان كرده است. تنبیهات منكرین به درخواست نواب مهدی علیخان، كه دوستدار دانشپژوهان بود و علاقه شدیدی به مسائل نجومی داشت، تألیف شد.
8) مفتاح الریاضی، رساله كوتاهی به فارسی، كه تنها نسخه شناخته شده آن در كتابخانه خدابخش در ایالت پتنه نگهداری میشود.
آقابزرگ طهرانی (ج11، ص238ـ239، نیز رجوع کنید به ج1، ص523) رسالهای به نام اِرصاد المنجمین را نیز از غلامحسین جونپوری دانسته است. هیچیك از فهرستهایی كه از آثار جونپوری تهیه شده، كلیه آثار او را در بر ندارند(برای آگاهی از فهرستهایی شامل برخی آثار او رجوع کنید به عبدالرحمان و همكاران، ص 309، 387ـ 388؛ منزوی، 1374ش،ج 4، ص 3145؛ روزنفلد و احساناوغلو، ص 419). مهدی انصاری فرنگیمحلی (از علیگره) كره آسمانی منحصر به فردی ساخته غلامحسین جونپوری، دارای تاریخ 1231، در اختیار دارد (انصاری و سارما، ص 84ـ87).
(17) Abdul Muqtadir, Catalogue of the Arabic and Persian manuscripts in the Oriental Public Library of Bankipore, XI, Patna 1927; (18) Abdur Rahman et al ., Science and technology in medieval India: a bibliography of source materials in Sanskrit, Arabic and Persian, New Delhi 1982; (19) S. M.Razaullah Ansari, "Ghulam Husain Jaunpuri and his Zij- i Bahadurkhan", Studies in history of medicine and science, XIV, no.1-2 (1995-1996); (20) S.M. Razaullah Ansari and S. R. Sarma, "Ghulam Hussain Jaunpuri's encyclopaedia of mathematics and astronomy, "Studies in history of medicine and science , XVI, no.1-2 (1999- 2000); (21) S.A. Rizvi, "Some aspects of history of Indian mathematics in 18 th and early 19 th century, "Ph.D.thesis, University of Cochin, India1984; (22) Boris Abramovich Rosenfeld and Ekmeleddin Ihsanoglu, Mathematicians, astronomers and other scholars of Islamic civilization and their works ( 7 th -19 th C. ), Istanbul 2003; (23) Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio- bibliographical survey , vol.2, pt.1, London 1972; (24) J. Tytler, "Analysis and speciments of a Persian work on mathematics and astronomy", JRAS , vol.4 (1837).