جوزجانی ، ابوعبید عبدالواحد، شاگرد و مصاحب ابنسینا. تاریخ ولادت او معلوم نیست. وی، به گفته خودش (ابنسینا، 1405، ج 1، فن 1، پیشگفتار جوزجانی، ص 1)، هنگامی كه ابنسینا 32 ساله بوده، در جرجان / جوزجان * با ابنسینا ملاقات كرده است. با توجه به تاریخ ولادت ابنسینا (370)، احتمالاً این دیدار در 403 صورت گرفته است (رجوع کنید به نظامی عروضی، حواشی قزوینی، ص 253ـ254). جوزجانی 25 سال همراه و ندیم ابنسینا بود (ابنسینا، 1974، تتمیم جوزجانی، ص68؛ نیز رجوع کنید به قفطی، ص418 ـ 422؛ ابنابیاصیبعه، ج 1، ص 5 ـ 8). به نوشته خود جوزجانی (ابنسینا، 1405، همانجا)، او در آغاز به علوم حِكْمی و معارف حقیقی علاقهمند بود، ازاینرو در یكی از سفرهای ابنسینا به جوزجان، نزد وی رفت و شاگرد و ملازم او شد. وی نزد ابنسینا كتابهایی مانند مجسطی و المختصر الاوسط فیالمنطق را خواند (همو، 1974، تتمیم جوزجانی، ص 44، 54). ابنسینا از او با عنوان شیخ الفاضل، شیخالاجل، سلطانالعارفین و خاتمالمشایخ یاد كرده است ( رجوع کنید به مهدوی، ص 5). شهرزوری (ج 2، ص 40) وی را فاضلترین شاگرد ابنسینا و از خواص و ندیمان او دانسته است، اما بیهقی (ص 94ـ 95) وی را ضعیفترین شاگرد ابنسینا شمرده و به نقل از یكی از اكابر گفته است كه جوزجانی در مجلس درس ابنسینا بیشتر شبیه مرید بود تا شاگرد مستفید.
جوزجانی شرححال ناتمام ابنسینا را تكمیل كرد. این اثر نخستین و مهمترین شرححال ابنسینا و حاوی نخستین فهرست آثار وی است ( رجوع کنید به ابنسینا، 1974، تتمیم جوزجانی، ص 44ـ 88، 90ـ112) كه به سیره الشیخالرئیس مشهور شده است ( رجوع کنید به همان، ص16؛ كحّاله، ج 4، ص 21).
جوزجانی شرح آثار ارسطو و تألیف یا اتمام برخی نوشتههای ابنسینا، مانند شفاء ، را از وی درخواست كرد (ابنسینا، 1974، تتمیم جوزجانی، ص 54 ـ 58؛ همو، 1405، ج 1، فن 1، همان پیشگفتار، ص 2ـ3) و ابنسینا رساله المعاوده فیامرالنفس والفیض را در پاسخ او نوشت (مهدوی، همانجا). جوزجانی در زمان حیات ابنسینا و پس از وفات وی به گردآوری نوشتههای او همت گماشت و در این كار رغبت بسیار داشت ( رجوع کنید به ابنسینا، 1405، ج 1، فن 1، پیشگفتار جوزجانی، ص 2؛ نیز رجوع کنید به حاجیخلیفه، ج 2، ستون 1929؛ مهدوی، ص 110). اهتمام وی موجب حفظ آثار ابنسینا شد، به گونهای كه برای صحت انتساب برخی آثار به ابنسینا، به فهرست جوزجانی استناد میكنند (برای نمونه رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ج 3، ص 85، ج 17، ص 94، ج 18، ص 307ـ 308). یكی از آثار ابنسینا، كه وی در جمع آن كوشیده، كتاب شفاء است (بیهقی، ص 94؛ شهرزوری، ج 2، ص 40). به گفته مهدوی (ص 23، 226)، جوزجانی در نسخه طبیعیات كتاب شفاء ، در آخر مقاله چهارم از فن ششم، دو فصل افزوده و چنان كه خود گفته آن را از مقاله فیالادویه القلبیه ابنسینا گرفته است. نگارش تتمه نجاه (بخش ریاضی آن) نیز به اهتمام او بوده است (نیز رجوع کنید به ابنسینا، 1364 ش، ص 399ـ429؛ بیهقی؛ شهرزوری؛ حاجیخلیفه، همانجاها). وی در 438 در همدان وفات یافت و او را در جوار قبر ابنسینا دفن كردند (مدرس تبریزی، ج 1، ص 436؛ گوهرین، ص 600).
آثار جوزجانی نسبتاً متنوع است و برخی از آنها تاكنون به دست نیامده است. از جمله آثار اوست: 1) تفسیر مشكلات كتاب قانون(شهرزوری، همانجا؛ كحّاله، ج 6، ص 207). 2) شرح فارسی رساله حیبن یقظان (بیهقی؛ كحّاله، همانجاها)، هانری كوربن این متن را چاپ كرده (تهران 1366 ش) اما در صحت انتساب آن به جوزجانی تردید داشته است (ابنسینا، 1366 ش، مقدمه كوربن، ص یازدهـ دوازده). 3) رساله در هندسه، گزارش كوتاهی از اصول اقلیدس كه آن را هنگامی كه نزد ابنسینا بوده، نوشته و در تألیف آن از یادداشتهای وی استفاده كرده است (منزوی، ج 1، ص 201؛ برای اطلاع از نسخههای موجود این رساله نیز رجوع کنید به همانجا). 4) شرح قصیده عینیه (حاجیخلیفه، ج 2، ستون 1342؛ مهدوی، ص 196)، در صحت انتساب این اثر به وی تردید وجود دارد (مهدوی، همانجا). 5) پیشگفتار بخش منطق كتاب شفاء (قم 1405)؛ از برخی عبارات وی در این مقدمه پیداست كه در زمان تألیف آن ابنسینا زنده بوده است ( رجوع کنید به ص 1). 6) ترجمه برخی از آثار ابنسینا و انضمام آنها به دانشنامه علایی (نظامی عروضی، حواشی قزوینی، ص 254).
پس از وفات ابنسینا جز منطق و الاهیات و طبیعیات چیزی از دانشنامه علایی باقی نمانده بود. جوزجانی بخش ارثماطیقی (= علم حساب) را از ارثماطیقی شفاء ترجمه و مختصر كرد و ریاضی و هیئت و موسیقی را از رسالههای دیگر ابنسینا به فارسی ترجمه كرد و به آن افزود (بیهقی، همانجا؛ ابنسینا،1360 ش، مقدمه خراسانی، ص ه، پانویس؛ نظامی عروضی، حواشی قزوینی، همانجا؛ مهدوی، ص 110). به گفته ریو (ج 2، ص 433) جوزجانی پس از وفات ابنسینا كلمه دانشنامه را به عنوان آن افزوده است. این گفته او به نظر صحیح میرسد، زیرا جوزجانی در شرح حال ابنسینا از این كتاب با عنوان علایی نام برده ( رجوع کنید به ابنسینا، 1974، تتمیم جوزجانی، ص 46) اما در فهرست آثار ابنسینا در همان سرگذشتنامه از این اثر با عنوان دانشنامه علایی یاد كرده است ( رجوع کنید به همان، ص 94). 7) نامه به ابنسینا، كه هدف آن دفع سعایتی است كه از وی نزد ابنسینا شده بوده است. متن آن نشان میدهد كه مدتی میان جوزجانی و ابنسینا دوری بوده است. جوزجانی در این نامه از نثری ادیبانه و شاعرانه بهره برده است (حائری مازندرانی، ج 1، ص 31ـ 35). 8) كتابالحیوان به فارسی (شهرزوری، ج 2، ص 40). 9) [تتمیم] سیره الشیخالرئیس كه ویلیام ای. گلمان در 1974 میلادی، آن را به انگلیسی ترجمه و چاپ انتقادی كرده است. 10) خلاص تركیبالافلاك ، در شرح فصول احمدبن محمدبن كثیر فرغانی (منجم دربار مأمون و متوكل عباسی). نسخهای از این رساله در كتابخانه آستان قدس رضوی موجود است ( رجوع کنید به گلچین معانی، ج 8، ص 347).