جوزجانی‌ ، ابوسلیمان‌ موسی‌بن‌ سلیمان‌ ، محدّث‌ و فقیه‌ حنفی‌ اوایل‌ قرن‌ سوم‌. تاریخ‌ تولد و زادگاه‌ وی‌ دانسته‌ نیست‌. او كه‌ منسوب‌ به‌ جوزجان‌*است‌ ( رجوع کنید به سمعانی‌، ج‌ 2، ص‌ 16)، در بغداد به‌ تحصیل‌ پرداخت‌ و تا زمان‌ مرگ‌ هم‌ همانجا زیست‌ و ازاین‌رو، او را بغدادی‌ نیز خوانده‌اند (ابن‌ندیم‌، ص‌ 259؛ خطیب‌ بغدادی‌، ج‌ 15، ص‌ 26؛ بغدادی‌، هدیه العارفین‌ ، ج‌ 2، ستون‌ 477). وی‌ فقه‌ را نزد قاضی‌ ابویوسف‌ (متوفی‌ 182) و محمدبن‌ حسن‌ شیبانی‌ * (متوفی‌ 189) فراگرفت‌ (ابن‌ندیم‌، همانجا؛ ابن‌قُطلُوبُغا، ص‌260) و از چندین‌ نفر حدیث‌ شنید (ابن‌ ابی‌حاتم‌، ج‌ 8، ص‌ 145؛ خطیب‌ بغدادی‌، همانجا؛ ابن‌ ابی‌الوفا، ج‌ 3، ص‌ 518؛ ابن‌قطلوبغا، همانجا). چند نفر نیز از او روایت‌ كرده‌اند (ابن‌ندیم‌؛ خطیب‌ بغدادی‌، همانجاها؛ مَزّی‌، ج‌ 25، ص‌ 325ـ326؛ ذهبی‌، ج‌10، ص‌194). محدّثان‌، جوزجانی‌ را فردی‌ صاحب‌نظر و صدوق‌ دانسته‌اند (ابن‌ابی‌حاتم‌؛ ذهبی‌، همانجاها). هنگامی‌ كه‌ مأمون‌ (حك : 198ـ 218) منصب‌ قضا را به‌ او پیشنهاد كرد، از پذیرفتن‌ آن‌ خودداری‌ كرد از آن‌ رو كه‌ خود را لایق‌ این‌ منصب‌ نمی‌دانست‌ (خطیب‌ بغدادی‌، ج‌ 15، ص‌ 27؛ ابواسحاق‌ شیرازی‌، ص‌ 130؛ ابن‌ابی‌الوفا، همانجا).

جوزجانی‌ پس‌ از سال‌ 200 وفات‌ یافت‌ (ابن‌ابی‌الوفا، همانجا؛ لكنوی‌، ص‌ 216؛ بغدادی‌، ایضاح‌المكنون، ج‌ 2، ستون‌ 33)، اما برخی‌ مؤلفان‌ ( رجوع کنید به بروكلمان‌، ج‌ 3، ص‌ 257؛ شیخ‌، ص‌ 37) وفات‌ او را در 290 یا بعد از 280 دانسته‌اند. باتوجه‌ به‌ اینكه‌ بیشتر شاگردان‌ شیبانی‌ و همدرسهای‌ جوزجانی‌ تا 230 وفات‌ یافته‌اند ( رجوع کنید به د. اسلام، چاپ‌ دوم‌، ذیل‌ «الشیبانی‌»)، درستی‌ این‌ تاریخ‌ بعید به‌ نظر می‌رسد (نیز رجوع کنید به زركلی‌، ج‌ 7، ص‌ 323). برخی‌ مؤلفان‌ ( رجوع کنید به ابن‌ ابی‌الوفا، ج‌ 2، ص‌ 186ـ187؛ سزگین‌، ج‌ 1، ص‌ 607؛ بغدادی‌، هدیه العارفین‌، همانجا) آثاری‌، از جمله‌ السیرالصَغیر، نوادرالفتاوی، كتاب ‌الصلوه، كتاب‌الحیل‌ و كتاب‌الرهن‌، را به‌ جوزجانی‌ نسبت‌ داده‌اند، اما به‌نوشته ابن‌ندیم‌ (همانجا) وی‌ هیچ‌ تألیفی‌ نداشته‌ و صرفاً راوی‌ كتابهای‌ شیبانی‌ بوده‌ است‌. در این‌ میان‌ روایت‌ جوزجانی‌ از برخی‌ آثار مشهور شیبانی‌، مانند كتاب‌الاصل‌ ( المبسوط‌ )، معروف‌تر است‌ (رجوع کنید به حاجی‌خلیفه‌، ج‌ 2، ستون‌1581؛ بروكلمان‌؛ شیخ‌، همانجاها).

---

منابع‌:
(1) ابن‌ ابی‌الوفا، الجواهر المضیه فی‌ طبقات‌ الحنفیه، چاپ‌ عبدالفتاح‌ محمد حلو، ریاض‌ 1413/1993؛
(2) ابن‌ ابی‌حاتم‌، كتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌، حیدرآباد، دكن‌ 1371ـ1373/ 1952ـ 1953، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ [بی‌تا.(؛
(3) ابن‌قطلوبغا، تاج‌التراجم‌ فی‌ من‌ صنّف‌ من‌الحنفیه، چاپ‌ ابراهیم‌ صالح‌، بیروت‌ 1412/1992؛
(4) ابن‌ندیم‌ (تهران‌)؛
(5) ابواسحاق‌ شیرازی‌، طبقات‌ الفقهاء،) قاهره]: مكتبه الثقافه الدینیه، 1418/1997؛
(6) كارل‌ بروكلمان‌، تاریخ‌ الادب‌العربی‌، ج‌ 3، نقله‌ الی ‌العربیه عبدالحلیم‌ نجار، قاهره‌ 1969؛
(7) اسماعیل‌ بغدادی‌، ایضاح‌المكنون‌، ج‌ 2، در حاجی‌ خلیفه‌، ج‌ 4؛
(8) همو، هدیه العارفین‌، ج‌ 2، در حاجی‌ خلیفه‌، ج‌ 6؛
(9) حاجی‌ خلیفه‌؛
(10) خطیب‌ بغدادی‌؛
(11) ذهبی‌؛
(12) خیرالدین‌ زركلی‌، الاعلام‌، بیروت‌ 1980؛
(13) فؤاد سزگین‌، تاریخ‌ نگارش‌های‌ عربی‌، ترجمه‌، تدوین‌ و آماده‌سازی‌: مؤسسه‌ی‌ نشر فهرستگان‌، تهران‌ 1380 ش‌ ـ ؛
(14) سمعانی‌؛
(15) عزالدین‌ حسین‌ شیخ‌، الامام‌ محمدبن‌ الحسن‌الشیبانی‌: محدثاً و فقیهاً، بیروت‌ 1413/1993؛
(16) عبدالحی‌بن‌ عبدالحلیم‌ لكنوی‌، الفوائد البهیه فی‌ تراجم‌ الحنفیه، كراچی‌ 1393؛
(17) یوسف‌بن‌ عبدالرحمان‌ مزّی‌، تهذیب ‌الكمال‌ فی‌ اسماء الرجال‌، چاپ‌ بشار عواد معروف‌، بیروت‌ 1422/2002؛


(18) EI 2 , s. v. " A l-Shaybani, Abu ـ Abd Allah Muhammad B. Al-Hassan" (by E. Chaumont).

/ لیلی‌ كریمیان‌ /