جوزجانی ، ابواسحاق ابراهیمبن یعقوببن اسحاق سعدی، محدّث قرن دوم و سوم. او را بهسبب انتسابش به سعدبن ابیوقاص (صحابی معروف پیامبر) سعدی نامیدهاند ( رجوع کنید به سمعانی، ج 3، ص 256؛ مزّی، ج 2، ص 244). عِجْلی (ص 57) از یكی از معاصرانش به نام ابراهیم سعدی نام برده و او را از فرزندان عمربن سعد معرفی كرده است كه به نظر میرسد همین جوزجانی باشد. تاریخ ولادت جوزجانی مشخص نیست، اما با توجه به تاریخ فوت برخی شیوخِ وی، از جمله حسینبن علی جُعْفی (متوفی 203) و محمدبن عبید طَنافسی كوفی (متوفی 205؛ رجوع کنید به مزّی، ج 2، ص 245ـ246)، احتمالاً در اواخر قرن دوم بهدنیا آمده است. جوزجانی، مانند دیگر محدّثان، برای كسب علم از بزرگان عصر خود، به شهرها و مراكز علمی سفر میكرد. دارقَطُنی از اقامت وی در مكه، بصره و رَمْله خبر داده است (رجوع کنید به ابنعساكر، ج 7، ص 281). وی در همدان محدّث مشهوری به نام اصرمبن حُوشَب را دیده و از او حدیث نگاشته است (جوزجانی، ص 205). همچنین، از حضور خود در بغداد خبر داده است (همان، ص 135، 165). سمعانی (ج 2، ص 52) جوزجانی را عراقی معرفی كرده كه ظاهراً بهسبب اقامت او در عراق بوده است. ابوسعیدبن یونس از ورود جوزجانی به مصر در 245 خبر داده است ( رجوع کنید به ابنعساكر، همانجا). شرححالنویسان در باره سكونت وی در دمشق نیز اتفاقنظر دارند (برای نمونه رجوع کنید به سمعانی، ج 2، ص 52؛ ابنعساكر، ج 7، ص 278).
وی نزد بسیاری از محدّثان عصر خود تلمذ كرد، كه از مشهورترین آنان ابونُعَیم فضلبن دُكَین، ابوغَسَّان مالكبن اسماعیل نَهْدی و حمادبن عیسی جُهَنی بودند. مزّی (ج 2، ص 245ـ247) فهرست كاملی از مشایخ جوزجانی را آورده است (نیز رجوع کنید به بَستَوی، ص 16ـ26). ترمذی، نسائی، ابوداوود سجستانی، ابوزَرْعه عبدالرحمانبن عمر دمشقی و ابوبشر محمدبن احمد دُولابی از جمله كسانی بودند كه از جوزجانی حدیث نقل كردهاند ( رجوع کنید به مزّی، ج 2، ص 247ـ 248؛ بستوی، ص 27ـ30).
در منابع كهن رجالی، به انحراف جوزجانی از امام علی علیهالسلام اشارات متعددی شده است (ابنحبّان، ج 8، ص 81؛ ابنعدی، ج 1، ص 305؛ ابنعساكر، ج 7، ص 281). همانگونه كه ابنحجر عسقلانی (ج 1، ص 199) نیز نوشته، گفتههای جوزجانی در تضعیف رجال امامی و متشیع در كتاب احوالالرجال (برای نمونه رجوع کنید به ص 35، 47، 67، 69ـ 70) دالّ بر همین امر است. جوزجانی (ص 75) ابوحنیفه را نیز در زمره ضعفا آورده و همان موضع عمومی اهل حدیث را در جرح و تضعیف ابوحنیفه آغاز كرده است. با این حال، نسائی (رجوع کنید به مزّی، ج 2، ص 248) و دارقطنی ( رجوع کنید به ابنعساكر، ج 7، ص 281؛ مزّی، همانجا)، جوزجانی را ثقه دانسته و ابنحبّان (ج 8، ص 82) او را در سنّت استوار و از لحاظ مقام علمی، در حدیث، حافظ معرفی كرده و افزوده كه جوزجانی گاهی، به دلیل صلابتش، از حد تجاوز كرده است. ابنحبّان (ج 8، ص 82) تاریخ وفات جوزجانی را بعد از 244 و ابوسعید بن یونس وفات او را در 256 دانسته (رجوع کنید به ابنعساكر، ج 7، ص 281)، اما احمدبن محمد تمیمی، تاریخ درگذشت جوزجانی را اول ذیقعده 259 ذكر كرده است (رجوع کنید به همان، ج 7، ص 282).
احوال الرجال، كه موضوع آن راویان ضعیف و ضُعفاست، ظاهراً تنها اثرِ كاملِ موجود جوزجانی است كه یك نسخه خطی از آن در كتابخانه ظاهریه دمشق (مجموعه 349) نگهداری میشود (جوزجانی، مقدمه سامرائی، ص 18). صبحی بدری سامرائی این كتاب را منتشر كرده است (بیروت 1405). عبدالعلیم بَسْتَوی نیز به ضمیمه تحقیق خویش در باره شیوه جرح و تعدیل جوزجانی در كتاب الامام الجوزجانی و منهجه فیالجرح و التعدیل(ریاض و فیصلآباد 1411)، احوالالرجال را با نام الشجره فی احوال الرجال چاپ كرده است، اما نام درست این كتاب، همانگونه كه سامرائی نیز نوشته (رجوع کنید به جوزجانی، مقدمه، ص 17ـ 18)، احوالالرجال است و كلمه «الشجره» بعدها به آن افزوده شده است ( رجوع کنید به جوزجانی، ص 23، تصویر عنوان اصلی نسخه كه در آن كلمه «الشجره» با خط دیگری به آن افزوده شده است). ظاهراً الضعفاء و الجرح و التعدیل دیگر نامهای احوال الرجال اند و سامرائی (جوزجانی، مقدمه، ص 18) نیز چنین نظری داده است. جوزجانی (ص 30ـ 31) تألیف این كتاب را وظیفهای دینی برای دقت در احادیث نبوی ذكر كرده و در ادامه، فهرست برخی از رجال ضعیف را آورده و نخست به ذكر برخی از رجال خوارج پرداخته است. كتاب احوالالرجال مورد توجه رجالیان اهل سنّت بوده است (جوزجانی، مقدمه سامرائی، ص 21؛ بستوی، ص 149ـ156). همچنین جوزجانی مجموعهای از سماعیات خود از احمدبن حنبل را تدوین كرده است كه، همچون دیگر مجموعههایی كه شاگردان احمدبن حنبل از سخنان استاد خود تدوین كردهاند، به المسائل مشهور بوده است. ابوبكر احمدبن محمدبن هارون خَلّال، ضمن ستایش فراوان از جوزجانی، از نامهنگاری احمدبن حنبل به جوزجانی سخن گفته و كتاب المسائل جوزجانی را اثری دو جلدی ذكر كرده است (مزّی، ج 2، ص 248).
اثر دیگر وی، أمارات النبوه است كه فقط گزیدهای از آن در ظاهریه دمشق (مجموعه 104، گ 162 الف ـ 169 الف؛ سوّاس، ص 552) باقیمانده و بستوی متن آن را همراه احوالالرجال به چاپ رسانده است. سزگین (ج 1، ص 135) نسخهای منتخب از كتاب الاباطیل، اثر حسینبن ابراهیم جورقانی*(متوفی 543)، را به جوزجانی نسبت داده، كه فریوائی (جورقانی، مقدمه، ج 1، ص 66، 78) به نادرستی این مطلب اشاره كرده است.