جودَت ، عبداللّه‌،از بنیان‌گذاران‌ حزب‌ اتحاد و ترقی‌،از فعالان‌ جنبش‌ تركهای‌ جوان‌ *، نویسنده‌، مترجم‌، پزشك‌ و شاعر. وی‌ در 3 جمادی‌الاولی‌ 1286 در شهر عربگیرِ دیار بكر، در خانواده‌ای‌ كُرد به‌ دنیا آمد. در مدارس‌ نظامی شهر معمورهالعزیز (اِلازیغ‌) و استانبول‌ تحصیل‌ كرد. وی‌ در دوره تحصیل‌ در مدرسه طبیه حربیه‌، تحت‌ تأثیر نظریه مادّی‌گرایی‌ قرار گرفت‌ و به‌ فعالیتهای‌ سیاسی‌ ضد رژیم‌ عثمانی‌ نیز گرایش‌ پیدا كرد، كه‌ هر دو تأثیر پایداری‌ بر سرنوشت‌ او گذاشتند ( د.ا.د.ترك‌ ، ذیل‌ «عبداللّه‌ جودت‌»).

جودت‌ یكی‌ از پنج‌ دانشجوی‌ طبیه‌ بود كه‌ در اواخر 1306 حزب‌ اتحاد عثمانی‌ را، كه‌ بعدها حزب‌ اتحاد و ترقی‌ *نامیده‌ شد، تشكیل‌ دادند (رامسائور، ص‌ 30؛ آقشین، ص‌ 22). او در دوره تحصیل‌ در طبیه‌، چند بار به‌ علت‌ داشتن‌ فعالیتهای‌ سیاسی‌ توقیف‌ شد. پس‌ از فراغت‌ از تحصیل‌ در اوایل‌ 1312، یك‌ سال‌ و نیم‌ در بیمارستان‌ نظامی‌ حیدر پاشای‌ استانبول‌ در بخش‌ چشم‌ پزشكی‌ كار كرد. وی‌ كه‌ برای‌ مبارزه‌ با بیماری‌ وبا، موقتاً به‌ دیار بكر اعزام‌ شده‌ بود، برای‌ توسعه «اتحاد عثمانی‌ جمعیتی‌» (جمعیت‌ اتحاد عثمانی‌) نیز كوشید و عده‌ای‌، از جمله‌ ضیاء گوكالپ*، را به‌ جمعیت‌ جلب‌ كرد ( د.ا.د.ترك‌ ، همانجا). در جریان‌ دستگیریهای‌ وابستگانِ جمعیت‌ در اواسط‌ 1313، او نیز از جمله «ارباب‌ فساد» شناخته‌ و همراه‌ 34 تن‌ از یارانش‌ به‌ طرابلس‌ غرب‌ تبعید شد. در آنجا نیز با شعبه‌ای‌ از جمعیت‌ همكاری‌ كرد و مقالاتی‌ با نام‌ مستعار «یك‌ كرد» برای‌ مجلات‌ تركهای‌ جوان‌ چون‌ میزان‌، مشورت‌ و < ضمیمه فرانسوی‌ مشورت > نوشت‌ (همانجا). سرانجام‌ توانست‌ از تبعیدگاه‌ خود به‌ اروپا فرار كند و در پاریس‌ به‌ تركهای‌ جوان‌ بپیوندد. رسیدن‌ وی‌ به‌ اروپا، هم‌زمان‌ بود با مصالحه مراد میزانچی‌ (از رهبران‌ اتحاد و ترقی‌) با سلطان‌ عبدالحمید دوم‌ (حك :1293ـ1327) و بازگشت‌ میزانچی‌ به‌ استانبول‌ و ضربه‌ خوردن‌ تركهای‌ جوان‌ در اروپا. وی‌ پس‌ از آن‌ به‌ ژنو رفت‌ و عضو كمیته مركزی‌ حزب‌ شد و از اواسط‌ 1315 با همكاری‌ چند تن‌ از تركهای‌ جوان‌ مجله عثمانلی‌ را منتشر كرد. جودت‌ تا 1316 راه‌ سازش‌ با سلطان‌ را در پیش‌ گرفت‌ و به‌ عنوان‌ طبیب‌ سفارت‌ عثمانی‌ در وین‌ مشغول‌ كار شد. او علاوه‌ بر عضویت‌ در هیئت‌ تحریریه عثمانلی‌ ، برای‌ مجلات‌ مختلف‌ مقاله‌ می‌نوشت‌ (رامسائور، ص‌ 70ـ71؛ رئیس‌نیا، ج‌ 3، ص‌ 372ـ373؛ د. اسلام‌ ، چاپ‌ دوم‌، ذیل‌ مادّه‌).

وی‌ ــ كه‌ گویا در دوره حدوداً سه‌ ساله كار در سفارت‌ هم‌ مخفیانه‌ به‌ فعالیتهای‌ سیاسی‌ خود ادامه‌ می‌داد ــ در اواسط‌ 1321 از سفارت‌ و از اتریش‌ اخراج‌ شد و به‌ پاریس‌ رفت‌، اما تركهای‌ جوان‌ او را، به‌ علت‌ همكاری‌ با حكومت‌ عثمانی‌، نپذیرفتند. سپس‌ به‌ ژنو بازگشت‌ و به‌ انتشار عثمانلی‌ پرداخت‌ و در تشكیل‌ «عثمانلی‌ اتحاد و انقلاب‌ جمعیتی‌» (جمعیت‌ اتحاد و انقلاب‌ عثمانی‌) ــ كه‌ تنها سازمان‌ آنارشیستی‌ به‌ وجود آمده‌ در درون‌ جریان‌ تركهای‌ جوان‌ بود ــ فعالیت‌ كرد ( د.ا.د.ترك‌ ، همانجا). وی‌ همچنین‌ مجله اجتهاد را منتشر كرد و «كتبخانه اجتهاد» را، كه‌ مؤسسه‌ای‌ انتشاراتی‌ بود، با كمك‌ مالی‌ احمد جلال‌الدین‌ پاشای‌، سرخُفیه (مأمور ویژه) سلطان‌ عبدالحمید دوم‌، كه‌ به‌ جنبش‌ تركهای‌ جوان‌ گرایش‌ یافته‌ بود، تأسیس‌ كرد. در اواسط‌ 1323، به‌ علت‌ مواجهه‌ با مشكلاتی‌ در ژنو به‌ مصر مهاجرت‌ كرد و در آنجا، ضمن‌ اشتغال‌ به‌ چشم‌ پزشكی‌، به‌ انتشار مجله اجتهاد و ترجمه‌ و تألیف‌ و انتشار كتاب‌ ادامه‌ داد (همانجا).

اقامت‌ و فعالیت‌ عبداللّه‌ جودت‌ در مصر تا اواخر 1328 ادامه‌ یافت‌. وی‌، برخلاف‌ بیشتر تركهای‌ جوان‌ پراكنده‌ در اروپا كه‌ پس‌ از اعلان‌ مشروطیت‌ دوم‌ در جمادی‌الا´خره‌ 1326 به‌ استانبول‌ بازگشتند، به‌ علت‌ اختلاف‌ با وابستگان‌ حزب‌ اتحاد و ترقی‌، بیش‌ از دو سال‌ پس‌ از اعلان‌ مشروطیت‌ دوم‌ به‌ كشور بازگشت‌ و مجله اجتهاد را تا زمان‌ مرگش‌ منتشر كرد. وی‌ كه‌ در مصر با «شورای‌ عثمانی‌ جمعیتی‌» (جمعیت‌ شورای‌ عثمانی‌؛ منشعب‌ از اتحاد و ترقی‌ و وابسته‌ به‌ پرنس‌ صباح‌الدین‌) ارتباط‌ داشت‌، پس‌ از بازگشت‌ به‌ استانبول‌ در زمره رهبران‌ حزب‌ دموكرات‌ عثمانی‌ قرار گرفت‌ و در ترجمانهای‌ آن‌، چون‌ گنج‌ ترك‌ ، سلامت‌ عمومیه‌ ، آزاد و تركیه‌ ، مطلب‌ نوشت‌، اما پس‌ از پیوستن‌ این‌ حزب‌ به‌ حزب‌ حریت‌ و ائتلاف‌ (از مخالفان‌ حزب‌ اتحاد و ترقی‌) به‌تدریج‌ از فعالیت‌ سیاسی‌ فاصله‌ گرفت‌ و به‌ فعالیتهای‌ فرهنگی‌ پرداخت‌. دوری‌ او از فعالیت‌ سیاسی‌ تا بر افتادن‌ حزب‌ اتحاد و ترقی‌ ــ كه‌ گویا این‌ حزب‌ وی‌ را تهدید به‌ قتل‌ نیز كرده‌ بوده‌ ــ ادامه‌ یافت‌. اجتهاد نیز، كه‌ به‌ ترجمان‌ اصلی‌ غرب‌گرایان‌ تبدیل‌ شده‌ بود، تحت‌ فشار دستگاه‌ مَشیخَت‌ (عالی‌ترین‌ نهاد حل‌ و فصل‌ امور دینی‌ مربوط‌ به‌ حكومت‌)، به‌ علت‌ چاپ‌ مطالب‌ مغایر دین‌ و رنجیده‌ كردن‌ احساسات‌ دینی‌، گاهی‌ توقیف‌ می‌شد. مقالات‌ و مطالب‌ آن‌، اعم‌ از تركی‌ و فرانسه‌، نوشته عبداللّه‌ جودت‌ بود، كه‌ در دوره جمهوریت‌ هم‌ انتشار یافت‌ (د.ا.د.ترك‌ ، همانجا؛ میدان‌لاروس، ج‌ 6، ص‌ 203).

مدتی‌ پیش‌ از آن‌ كه‌ عبداللّه‌ جودت‌ به‌ استانبول‌ برگردد، تاریخ‌ اسلامیت‌ نوشته راینهارت‌ پیتر آن‌ دزی‌ و ترجمه آن‌ به‌ قلم‌ جودت‌، در دو جلد به‌ چاپ‌ رسیده‌ بود (مصر 1908). این‌ كتاب‌ انتقادها و اعتراضهایی‌ را در عثمانی‌ برانگیخت‌ و دولت‌ ابراهیم‌ حقی‌ پاشا در صفر 1328 دستور جمع‌آوری‌ نسخ‌ تاریخ‌ اسلامیت‌ را داد و همین‌ موضوع‌ باعث‌ شد كه‌ وی‌ مدتی‌ پس‌ از بازگشت‌ به‌ استانبول‌، در زمستان‌ 1330 حدود یك‌ ماه‌ زندانی‌ شود ( د. اسلام‌، همانجا). در سالهای‌ بعدی حاكمیت‌ حزب‌ اتحاد و ترقی‌ نیز وی‌ به‌ علت‌ اعتراضها و به‌ ویژه‌ مخالفتش‌ با شركت‌ تركیه‌ در جنگ‌ جهانی‌ اول‌، پیوسته‌ تحت‌ فشار بود. تنها پس‌ از برافتادن‌ حزب‌ اتحاد و ترقی‌ بود كه‌ وی‌، ضمن‌ ادامه انتشار اجتهاد ، به‌ مدیریت‌ صِحیه‌ (بهداشت‌) نیز منصوب‌ شد، ولی‌ به‌ علت‌ نوشته‌هایش‌ اجتهاد توقیف‌ شد و چند ماه‌ بعد نیز خود وی‌ از مدیریت‌ صحیه‌ بر كنار گردید (همانجا).

در دوره جمهوریت‌ هم‌ اگرچه‌ جودت‌ مورد توجه‌ شخص‌ آتاتورك‌ بود، به‌ علت‌ مناسباتش‌ با متفقین‌ در دوره متاركه‌ (1297ـ1302 ش‌/ 1918ـ 1923) و امضای‌ بیان‌نامه «انگلیس‌ محبلری‌ جمعیتی‌» (جمعیت‌ دوستداران‌ انگلیس‌) و جانبداری‌ از لائیسیسم‌ و بهائیت‌، با تأیید هیئت‌ عالی‌ تصمیم‌گیری‌ حزب‌، برای‌ همیشه‌ از انتصاب‌ به‌ خدمات‌ دولتی‌ محروم‌ گردید و به‌رغم‌ تمایل‌ آتاتورك‌ برای‌ انتخاب‌ وی‌ به‌ نمایندگی‌ مجلس‌، گفتگوها در این‌ خصوص‌ به‌ جایی‌ نرسید (د.ا.د.ترك‌ ، همانجا).

عبداللّه‌ جودت‌ از جوانی‌ با سرودن‌ شعر وارد عرصه ادبیات‌ شد. تا 1308 چهار كتابچه شعر منتشر كرد. گاهی‌ نیز شعرهایی‌ به‌ زبانهای‌ تركی‌ عثمانی‌ و فرانسه‌ می‌سرود كه‌ منتشر شده‌اند. ترجمه گزیده‌ای‌ از اشعار مولوی‌ با عنوان‌ دِلْمَست‌ مولانا (1921) و نیز ترجمه رباعیات‌ خیام‌ (1914) از دیگر آثار شعری‌ اوست‌ ( < دایره المعارف‌ زبان‌ و ادبیات‌ تركی >؛ د. ترك‌؛ ذیل‌ «عبداللّه‌ جودت‌»؛ در باره ترجمه رباعیات‌رجوع کنید به رئیس‌نیا، ج‌ 2، ص‌ 797ـ 798).

وی‌ از زمان‌ تحصیل‌ در مدرسه طبیه‌ حَربیه‌، افزون‌ بر مقاله‌نویسی‌ برای‌ مطبوعات‌، به‌ ترجمه‌ و تألیف‌ در زمینه‌های‌ فلسفی‌، اجتماعی‌، سیاسی‌، روان‌شناسی‌ و طب‌ اهتمام‌ می‌ورزید كه‌ محصول‌ آن‌ 46 جلد تألیف‌ و سی‌ جلد ترجمه‌ است‌ ( د.ا.د.ترك‌ ، همانجا). گفتنی‌ است‌ كه‌ زمینه‌ساز اغلب‌ تألیفات‌ او منابع‌ غربی‌ و ترجمه‌ بود، چرا كه‌ وی‌ به‌ ترویج‌ اندیشه‌های‌ غربی‌ در عثمانی‌ اهمیت‌ می‌داد و بالا رفتن‌ سطح‌ فرهنگ‌ را عمده‌ترین‌ عامل‌ پیشرفت‌ كشور، و آسان‌ترین‌ راه‌ تأمین‌ آن‌ را ترجمه آثار كلاسیك‌ غرب‌ می‌دانست‌ (ماردین، ص‌ 167). از جمله‌ آثار او، ترجمه‌هایی‌ از كتابهای‌ شكسپیر، شیلر، گوستاو لوبون‌، و لودویگ‌ بوخنر است‌. در آثار وی‌ خطاهایی‌ نیز وجود دارد، ولی‌ چون‌ در زمره متقدمان‌ محسوب‌ می‌شود در تاریخ‌ ترجمه ادبیات‌ ترك‌ جایگاه‌ ویژه‌ای‌ دارد ( د. ا. ترك، ذیل‌ «عبداللّه‌ جودت‌»).

---

منابع‌:
(1) رحیم‌ رئیس‌نیا، ایران‌ و عثمانی‌ در آستانه قرن‌ بیستم‌ ، تبریز 1374 ش‌؛


(2) Sina Aksin, Jon Turkler ve Ittihat ve Terakki , Istanbul 1987;
(3) EI 2 , s.v. "Djewdet" (by G.L.Lewis);
(4) IA , s.v. "Abdullah Cevdet";
(5) Serif Mardin, Jon Turklerin siyasi fikirleri: 1895-1908 , Istanbul 1989;
(6) Meydan Larousse: buyuk lugat ve ansiklopedi , Istanbul: Meydan Yayinevi, 1990-1991;
(7) Ernest Edmondson Ramsaur, Jon Turkler ve 1908 ihtilali , tr. Nuran Ulken, Istanbul 1972;
(8) TA , s.v. "Abdullah Cevdet";
(9) Turk dili ve edebiyat ansiklopedisi , Istanbul: Dergah Yayinlri, 1976-1998, s.v. "Abdullah Cevdet";
(10) TDVIA , s.v. "Abdullah Cevdet" (by M. Sukru Hanioglu).

/ رحیم‌ رئیس‌نیا/