جواهرالاولیا ، كتابی‌ در ادعیه‌، تعاویذ اسلامی‌ و خواص‌ قرآن‌ و اسمای‌ الاهی‌، مأخوذ از روایات‌ منابع‌ حدیثی‌ و سخنان‌ علما و مشایخ‌ عرفان‌ و تصوف‌، به‌ زبان‌ فارسی‌، تألیف‌ باقربن‌ عثمان‌ بخاری‌ اوچی‌ *، در نیمه دوم‌ قرن‌ یازدهم‌. نویسنده‌ الفاظ‌ دعاها و اوراد نقل‌ شده‌ از اولیا را، از نظر ارزشمندی‌ و كم‌نظیر بودن‌، به‌ جواهر تشبیه‌ كرده‌ است‌ (بخاری‌، مقدمه غلام‌ سرور، ص‌ 73).

جواهرالاولیا به‌ پیشنهاد محمدعلی‌بن‌ شیخ‌ عبدالواسع‌ صوفی‌ (از مریدان‌ بخاری‌ اوچی‌) و به‌ خط‌ وی‌ نگارش‌ یافت‌ (همان‌ مقدمه‌، ص‌ 25). بخاری‌ (ص‌ 1) هدف‌ خود را از نوشتن‌ این‌ كتاب‌، استفاده عوام‌ برای‌ رسیدن‌ به‌ سعادت‌ دنیا و آخرت‌ ذكر كرده‌ است‌.

بخاری‌ جواهرالاولیا را در دوره حكومت‌ دو تن‌ از پادشاهان‌ مغولی‌ هند، شاه‌جهان‌ (حك: 1037ـ 1068) و اورنگ‌ زیب‌ (حك:1068ـ 1118) ــ كه‌ دوران‌ رونق‌ و رواج‌ زبان‌ فارسی‌ در شبه‌قاره هند بوده‌ ــ تألیف‌ كرده‌ است‌ (همان‌، مقدمه غلام‌ سرور، ص‌ 82، 106).

بنا بر نظر غلام‌ سرور، بخاری‌ در نگارش‌ جواهرالاولیا از سبك‌ ابوالفضل‌ علاّ می‌ *(متوفی‌ 1011)، وزیر اكبرشاه‌ (حك: 963ـ1014)، كه‌ تأكید فراوانی‌ بر فارسی‌نویسی‌ داشته‌، تأثیر پذیرفته‌ است‌ (همان‌ مقدمه‌، ص‌ 108، 112). با وجود این‌، بخاری‌ بسیاری‌ از ادعیه‌ و اوراد را به‌ زبان‌ عربی‌ و غالباً بدون‌ ترجمه‌ به‌ فارسی‌ آورده‌ و همچنین‌ از لغات‌، تركیبات‌ و جملات‌ عربی‌ بسیار استفاده‌ كرده‌ است‌، به‌ طوری‌ كه‌ نثر جواهرالاولیا را می‌توان‌ از نمونه‌های‌ «نثر فارسی‌ ساده آمیخته‌ به‌ عربی‌» دانست‌ (رجوع کنید به همان‌ مقدمه‌، ص‌ 110، 116ـ120).

تاریخ‌ دقیق‌ تألیف‌ جواهرالاولیا معلوم‌ نیست‌، اما با توجه‌ به‌ مطالب‌ كتاب‌ (ص‌ 333)، احتمالاً تألیف‌ آن‌ در 1098 هنوز ادامه‌ داشته‌ است‌ (نیز رجوع کنید به همان‌، مقدمه غلام‌ سرور، ص‌ 81 ـ82).

این‌ كتاب‌ را می‌توان‌ یكی‌ از منابع‌ صوفیان‌ و مرشدانی‌ دانست‌ كه‌ برای‌ علاج‌ مشكلات‌ مادّی‌ و معنوی‌ مردم‌ از علوم‌ خفیه‌، چون‌ تعاویذ و عزایم‌ و طلسمات‌، استفاده‌ می‌كردند. از خلال‌ مطالب‌ كتاب‌ می‌توان‌ تا حدود زیادی‌ به‌ كیفیت‌ زندگی‌ اجتماعی‌ طبقه فرودست‌، فقیر و بی‌خانمان‌ آن‌ روزگار هند و نیازها و آرزوهای‌ آنان‌ آگاهی‌ یافت‌ ( رجوع کنید به همان‌ مقدمه‌، ص‌ 85 ـ94).

در این‌ كتاب‌ نام‌ بسیاری‌ از علمای‌ اسلامی‌ و بزرگان‌ صوفیه‌، با ذكر نام‌ برخی‌ از آثار آنان‌، آمده‌ است‌. همچنین‌ سلسله‌ نسب‌ و سلسله طریقتی‌ مؤلف‌ (همان‌ مقدمه‌، ص‌ 63ـ 65) و چند تن‌ از مشایخ‌ صوفیه‌، مانند شیخ‌ محیی‌الدین‌ عبدالقادر گیلانی‌ (رجوع کنید به بخاری‌، ص‌ 161)، شهاب‌الدین‌ سهروردی‌ (همان‌، ص‌ 163) و زكریای‌ مُلتانی‌ (همان‌، ص‌ 165)، ذكر شده‌ است‌. در صحت‌ انتساب‌ بعضی‌ مطالب‌ به‌ برخی‌ بزرگان‌، تردید جدّی‌ وجود دارد، از آن‌ جمله‌ اورادی‌ است‌ كه‌ به‌ ابونصر فارابی‌ ( رجوع کنید به همان‌، ص‌ 45 ) ، محمدبن‌ زكریای‌ رازی‌ ( همان‌، ص‌ 79 ) و ابن‌سینا ( همان‌، ص‌ 44 ) نسبت‌ داده‌ شده‌ است‌.

طبق‌ گفته محمدعلی‌بن‌ شیخ‌ عبدالواسع‌، در آغاز قرار بوده‌ است‌ كه‌ این‌ كتاب‌ در سه‌ نسخه صغیر، وسیط‌ و كبیر نوشته‌ شود كه‌ نسخه صغیر آن‌ نوشته‌ نشد و وسیط‌ یا كبیر بودن‌ نسخه‌های‌ خطی‌ موجود نیز دقیقاً مشخص‌ نیست‌ (همان‌، مقدمه غلام‌ سرور، ص‌ 18ـ20).

به‌ گفته مؤلف‌ (ص‌ 1)، مطالب‌ جواهرالاولیا حاصل‌ شنیده‌های‌ وی‌ از پدرش‌ یا برگرفته‌ از كتابهای‌ معتبر و اوراد مشایخ‌ است‌ یا طی‌ مكاشفات‌ حاصل‌ از چله‌نشینی‌ و اعتكافها، آنها را از پیامبر اكرم‌ و اولیا شنیده‌ است‌. این‌ كتاب‌ شامل‌ مقدمه‌ای‌ كوتاه‌، پنج‌ فصل‌ (پنج‌ جواهر)، بخش‌ اضافه كاتب‌ اصلی‌، ضمیمه‌ و اضافه دیگر است‌.

برخی‌ منابعی‌ كه‌ نویسنده‌ از آنها بهره‌ برده‌ است‌، عبارت‌اند از: احیاء علوم‌الدین‌، منهاج‌العابدین‌ و خلاصه التصانیف‌ غزّالی‌ (برای‌ نمونه‌ رجوع کنید به بخاری‌، ص‌ 207، 289، 358)؛
سفینه الاولیاء اثر داراشكوه‌؛
سیرالعارفین‌ نوشته حامدبن‌ فضل‌اللّه‌ جمالی‌ دهلوی‌؛
و كنزالعارفین‌ نوشته مخدوم‌ جهانیان‌ (رجوع کنید به همان‌، مقدمه غلام‌ سرور، ص‌ 76ـ79).

از جواهرالاولیا دو نسخه خطی‌ در كتابخانه گنج‌بخش‌ مركز تحقیقات‌ فارسی‌ ایران‌ و پاكستان‌ در راولپندی‌، و یك‌ نسخه خطی‌ در كتابخانه دانشگاه‌ پنجاب‌ لاهور موجود است‌ (همان‌ مقدمه‌، ص‌ 5، 11، 14).

در 1355 ش‌/ 1976، غلام‌ سرور، از رؤسای‌ پیشین‌ بخش‌ فارسی‌ دانشگاه‌ كراچی‌، كار تصحیح‌ و مقابله جواهرالاولیا را به‌ پایان‌ رساند و آن‌ را با مقدمه‌ای‌ مفصّل‌، كه‌ جداگانه‌ در همان‌ سال‌ منتشر شد، در مركز تحقیقات‌ فارسی‌ ایران‌ و پاكستان‌ چاپ‌ كرد.

---

منابع‌:
(1) باقربن‌ عثمان‌ بخاری‌، جواهرالاولیا، تصحیح‌ و تحشیه‌ و مقدمه غلام‌ سرور، اسلام‌آباد 1355 ش‌.

/ فاطمه‌ رحیمی‌ /