بَجَلی ، یزیدبن اسدبن کُرْز ، امیر و سردار دورة معاویه و به قولی صحابی . نسب کامل او را یزیدبن اسدبن کُرْزبن عامربن عبداللّه بن عبد شمس بن عَمْعَمة (ابن حزم ، ص 388: غَمْغمة ) بن جریربن شِقّ کاهن آورده اند (ابن حجر عسقلانی ، ج 3، ص 651؛ ابن حزم ، ص 388؛ ابن اثیر، 1970ـ1973،ج 5، ص 475). او، که از پیشوایان قحطانی و قبایل یمنی محسوب می شد (نصربن مزاحم ، ص 44)، در سفری با هیئتی (وفدی ...) به حضور پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلّم رسید و اسلام آورد (ابن عبدالبرّ، ج 4، ص 1570؛ ابوالفرج اصفهانی ، ج 22، ص 4 ـ 5). ابوالفرج اصفهانی به گفتگوی پدرش با پیامبر اشاره کرده که طی آن وی از رسول خدا دعای خیرطلب کرده و ایشان خواستِ او را پذیرفته است . هرچند این نویسندة شیعی متذکر شده است که به سبب شرکت بجلی در جنگ صفّین در جبهة مخالف حضرت علی صلوات اللّه علیه و اعمال زشت نوة او، خالد * بن عبداللّه ، در صحت صدورِ این روایت تشکیک کرده است (ج 22، ص 4ـ5). به استناد گفتگویی میان بجلی و پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم که در آن وی حدیث «اَحِبَّ لِلنّاسِ ما تُحِبُّ لِنَفْسِکَ» را از ایشان شنیده و نقل کرده است ، نویسندگان کتب رجال او را از صحابه شمرده اند و این حدیث را خالدبن عبدالله قسری از پدر خود، عبداللّه بن یزید و او نیز از بجلی شنیده و نقل کرده است (ابن حجر عسقلانی ، ج 3، ص 651؛ ابن ابی حاتم ، 1371ـ1373، ج 9، ص 251؛ همو،1403، ج 2، ص 185؛بخاری جُعفی ، 1407، ج 8، ص 317؛ ابن عبدالبرّ، ج 4، ص 1570؛ ابوالفرج اصفهانی ، ج 22، ص 5ـ6). ابن معین به سبب آنکه افراد خاندان بجلی ملاقات او را با پیامبر انکار کرده و هیچیک جز خالدبن عبداللّه به این نکته اشاره نکرده اند، در صحابی بودن وی دودل است (ابن عبدالبرّ، همانجا؛ ابن حجر عسقلانی ، همانجا). جز ابن عساکر (ج 7، ص 369) که یک حدیث دیگر نیز از او نقل کرده است ، همة منابع تنها همین حدیث را به او نسبت داده اند.

بجلی در زمان خلیفة دوم با بعثة (هیئتی از بلند پایگان ) مسلمین به شام رفت (ابن حجر عسقلانی ، همانجا) و از آن پس فعالیت و نفوذ عمدة او در آنجا آغاز شد. در وقایع قتل عثمان (35)، در پاسخ به استمداد عثمان از معاویه ، به دستور معاویه به فرماندهی سپاهی چهارهزار نفری (همانجا) از مردم شام برای نجات عثمان رهسپار مدینه شد اما پیش از رسیدن ، در وادی القری '، خبر قتل خلیفة سوم را شنید و، بی آنکه اقدامی کند، به شام بازگشت (ابن ابی الحدید، ج 3، ص 92؛
طبری ، سلسله اول ، ص 2985؛
ابن کثیر، ج 7، ص 18؛
ابن اثیر، 1965ـ1966، ج 3، ص 170؛
نصربن مزاحم ، ص 78). برخی درنگ و کندی او را، در رسیدن به مدینه و یاری رساندن به عثمان ، به اشارة معاویه و تعمّدی دانسته (یعقوبی ، ج 2، ص 186) و در برخوردهایی که پیش از نبرد صفیّن میان هواداران علی علیه السّلام و معاویه پیش آمد، این نکته را متذکر شده اند (نصربن مزاحم ، ص 368 به نقل از مکتوب ابوایوب خالدبن یزید انصاری خطاب به معاویه ).

به استناد منابع موجود، مهمترین نقش سیاسی بجلی شرکت فعّال در زمینه چینیهای معاویه در جنگ صفّین ، و تضعیف قدرت حضرت علی علیه السّلام ، و نیز نقش نظامی وی در پیکار صفّین بوده است . چنانکه معاویه او را به توصیة عمروعاص ، همراه جمعی از مردان معتمد و صاحب نفوذ قحطانی یمن ، نزد شُرَحْبیل بن سمط کندی * فرستاد تا او را با مقاصد خود همراه سازد (نصربن مزاحم ، ص 44)؛
و در صفّین نیز فرماندهی گروه پیاده نظامِ سپاه اعزامی از دمشق را برعهده داشت (ابن ابی الحدید، ج 3، ص 215). در درگیریهای سپاه معاویه با طلایه داران سپاه حضرت علی علیه السّلام بر سر آب فرات شرکت داشت و از آنجا که سرسختانه مدعی هواداری عثمان بود، تا آنجا پیش رفت که در برابر دستور معاویه مبنی بر آزاد گذاشتن سپاه حضرت علی علیه السّلام در استفاده از آب فرات به توصیة عمروعاص مقاومت کرد تا به گفتة خود انتقامِ تشنه جان سپردنِ عثمان را از ایشان بگیرد (نصربن مزاحم ، ص 170؛
ابن ابی الحدید، ج 3، ص 325). بجلی در صفّین در کنار ابی الاَعْوَر و عمروعاص با اَشْعَث بن قیس الکندی ، شَبَث بن رِبْعیّ الریاحی و اشتر جنگید (طبری ، سلسله اول ، ص 3265؛
ابن اثیر، 1965ـ1966، ج 3، ص 284). با این حال ، ابرهة بن صباح حبشی نقل کرده است که او در خطبه ای برای شامیان ، شرکت خود و یارانش را در جنگ صفین ناخواسته و به انگیزة دفاع از خود و خانه اش ذکر کرده است (نصربن مزاحم ، ص 241ـ242؛
ابوالفرج اصفهانی ، ج 22، ص 6). پس از پایان پیکار صفین و پیروزی عمروعاص در ماجرای حکمیّت نیز، بجلی در خطبه ای دیگر، خطاب به هواداران حضرت علی علیه السّلام ، آنان را به پذیرش نتیجة حکمیت و صبر بر کشتگان خود دعوت کرده است (نصربن مزاحم ، ص 548). بدین ترتیب همّ خود را مصروف تثبیت موفقیت به دست آمده و پیروزی معاویه کرد.

در 38، یک سال پس از پیکارصفّین ، بجلی به فرماندهی گروهی از سپاهیان دمشق همراه با عمروعاص به مصر رفت و با او در نبرد مهم مسناة شرکت جست ، که به هزیمت و سپس کشته شدن محمدبن ابی بکر (والی مصر از جانب حضرت علی علیه السّلام ) انجامید (یعقوبی ، ج 2، ص 194؛
کندی ، ص 29). ظاهراً پس از مرگ عمروعاص (43) نفوذ بجلی روبه کاستی نهاد، زیرا تا حوادث 52 ذکری از او نیست و در واقعة برخورد میان حُجربن عدیّ، صحابی مشهور، و معاویه ، که به شهادت حجربن عدیّ در مرج عذراء انجامید، نامش در زمرة کسانی ذکر شده که معاویه را به نرمش و نهی از قتل او فراخوانده است (بخاری جُعفی ، 1406، ج 1، ص 149؛
طبری ، سلسله دوم ، ص 137؛
ابن حجر عسقلانی ، همانجا). سرانجام نیز دوتن از بستگان خود، عاصم بن عوف بجلی و ورقاءبن سمّی بجلی ، را از مرگ رهانید و معاویه آنان را به وی هبه کرد (ابوالفرج اصفهانی ، ج 17، ص 150؛
ابن اثیر، 1965ـ1966، ج 3، ص 484؛
طبری ، سلسله دوم ، ص 139،144).

ظاهراً بجلی قبل از معاویه درگذشته است . زیرا معاویه در بستر مرگ خطاب به فرزند بجلی ، عبداللّه ، برای پدرش که وی را از کشتن حجربن عدیّ نهی کرده بود، طلب آمرزش کرد (ابن حجرعسقلانی ، همانجا). براساس این منابع ، مرگ او باید میانة سالهای 52 (واقعة مرج عذراء) و 60 (مرگ معاویه ) باشد. بنابر این اشارة ابوالفرج اصفهانی به حضور یزیدبن اسد نامی در هیئتی از امرای یمن ، که پس از مرگ معاویه نزد یزیدبن معاویه رفتند، ظاهراً باید راجع به شخص دیگری باشد (ج 18، ص 275ـ276).

به نظرمی رسد بجلی از قدرت و مقامی ، که در خور وفاداریش به معاویه باشد، برخوردار نشد و اخلاف او در نزدیکی به خلافت امویان موفقتر از او بودند (ابن حجر عسقلانی ، همانجا). از نوادگان او، اسد امیرخراسان (ابن حزم ، ص 388)، و ابوالهیثم خالد، امیر مکه در دورة ولید و سلیمان و امیرعراقین ـ کوفه و بصره ـ در روزگار هشام بن عبدالملک از دیگران مشهورترند ( رجوع کنید به قسری * ) (ابن عساکر، ج 7، ص 369؛
ابن اثیر، 1970ـ1973، همانجا؛
ابن حزم ، ص 388).

---

منابع :
(1) ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم ، بیروت 1385ـ1387/ 1965ـ1967؛
(2) ابن ابی حاتم ، کتاب الجرح والتعدیل ، حیدرآباد دکن 1371ـ1373/1952ـ1953؛
(3) همو، کتاب المراسیل ، چاپ احمد عصام کاتب ، بیروت 1403/1983؛
(4) ابن اثیر، اسدالغابة فی معرفة الصحابة ، چاپ محمد ابراهیم بنا و محمد احمد عاشور، قاهره 1970ـ1973؛
(5) همو، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1965ـ1966؛
(6) ابن حجر عسقلانی ، کتاب الاصابة فی تمییز الصحابة ، مصر 1328؛
(7) ابن حزم ، جمهرة انساب العرب ، چاپ عبدالسلام محمد هارون ، قاهره ( تاریخ مقدمه 1382/1962 ) ؛
(8) ابن عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب ، چاپ علی محمد بجاوی ، قاهره ( بی تا. ) ؛
(9) ابن عساکر، مختصر تاریخ دمشق ، لابن منظور، ج 7، چاپ احمد راتب حمّوس و محمد نساجی عمر، دمشق 1405/1985؛
(10) ابن کثیر، البدایة و النهایة فی التاریخ ، قاهره 1351/1932؛
(11) علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی ، کتاب الاغانی ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(12) محمدبن اسماعیل بخاری جُعفی ، التاریخ الصغیر ، چاپ محمود ابراهیم زاید، بیروت 1406/1986؛
(13) همو، کتاب التاریخ الکبیر ، بیروت 1407/1986؛
(14) محمدبن جریر طبری ، تاریخ الرسل والملوک ، چاپ دخویه ، لیدن 1879ـ1896، چاپ افست تهران 1965؛
(15) محمدبن یوسف کندی ، کتاب الولاة و کتاب القضاة ، چاپ رفن گست ، بیروت 1908؛
(16) نصربن مزاحم ، وقعة صفّین ، چاپ عبدالسلام محمد هارون ، قاهره 1382، چاپ افست قم 1404؛
(17) احمدبن اسحاق یعقوبی ، تاریخ الیعقوبی ، بیروت ( بی تا. ) ، چاپ افست قم ( بی تا. ) .

/افسانه منفرد/