خلخالی، حسين‌بن‌ حسن‌ حسينی‌، ، از دانشمندان‌ حنفی ‌مذهب‌ قرن‌ دهم‌ و يازدهم‌. كحّاله‌ ( رجوع کنید به ج‌ 3، ص‌ 221، 319) دوبار و با دو نام‌ مختلف‌ شرح‌حال‌ او را ذكر كرده‌ است‌. در بارة‌ زندگي‌ خلخالی‌ (منسوب‌ به‌ خلخال‌) اطلاع‌ چنداني‌ در دست‌ نيست‌. تاريخ‌ ولادت‌ وی در منابع‌ ذكر نشده‌ است‌. آقابزرگ‌ طهرانی در الذريعة‌ (ج‌ 6، ص‌ 41)، باتوجه‌ به‌ زمان‌ كتابت‌ دو اثر وی‌، وفات‌ او را بعد از 1024 دانسته‌ است‌. با این‌ همه‌، بیشتر منابع‌ تاریخ‌ وفاتش‌ را 1014 ذكر كرده‌اند (رجوع کنید به حاجی‌خلیفه‌، ج‌1، ستون‌ 888؛
محبی‌، ج‌ 2، ص‌ 122؛
تربیت‌، ص‌ 117؛
بروكلمان‌، ج‌ 2، ص‌ 591؛
سالم‌، ج‌ 1، ص‌ 573؛
قس‌ حاجی‌خلیفه‌، ج‌ 1، ستون‌ 516، كه‌ وفات‌ خلخالی‌ را حدود 1030 ذكر كرده‌ است‌)

خلخالی‌ نزد حبیب‌اللّه‌ باغْنُوی‌ شیرازی‌، مشهور به‌ میرزاجان‌ شیرازی‌ (متوفی‌ 994)، تحصیل‌ كرد و با یوسف‌بن‌ محمدجان‌ قراباغی‌ (متوفی‌ بعد از 1030) هم‌عصر بود (محبی‌، ج‌ 2، همانجا؛
تربیت‌، ص‌ 116ـ117). از جمله‌ شاگردان‌ وی‌، عبدالكریم‌بن‌ سلیمان‌بن‌ عبدالوهاب‌ كورانی‌ بود (محبی‌، ج‌ 2، همانجا). گفته‌ ‌اند كه‌ خلخالی‌ در مناظره‌ و نقد، توانایی‌ خاصی‌ داشته‌ است‌ (رجوع کنید به تربیت‌، ص‌ 117). همچنین‌ نقل‌ است‌ كه‌ از برخی‌ عقاید تشیع‌، همچون‌ عصمت‌ امامان‌ علیهم‌السلام‌، انتقاد كرده‌ است‌ ( رجوع کنید به لكهنوی‌، ج‌ 4، ص‌ 266).

خلخالی در حوزه‌های‌ گوناگون‌ علوم‌ اسلامی‌، همچون‌ كلام‌، تفسیر، منطق‌، نجوم‌ و نحو، صاحب‌نظر بوده‌ و آثار متعددی‌ از او به‌ جا مانده‌ است‌. از جمله‌ و آثار كلامی‌ وی‌ حاشیه‌ بر شرح‌ عقاید عضدیه‌ است‌ (كحّاله‌، ج‌ 3، همانجا؛
زركلی‌، ج‌ 2، همانجا). وی‌ این‌ كتاب‌ را در رد حواشی‌ خانقاهیه‌ ، تألیف‌ یوسف‌بن‌ محمدجان‌ قراباغی‌، نگاشت‌. قراباغی‌ در رد حاشیة‌ خلخالی‌، رساله‌ای‌ به‌ نام‌ تَتِمَّةُ الحَواشی‌ فی‌ازالَةِ الغَواشی‌ نوشت‌ و خلخالی‌ بر آن‌ نیز ردیه‌ای‌ نگاشت‌. از این‌ ردیۀ‌ اخیر خلخالی‌ نسخه‌های‌ متعددی‌ موجود است‌ ( رجوع کنید به تربیت‌، همانجا؛
آقابزرگ‌ طهرانی‌، ج‌ 6، ص‌ 125؛
همو، 1441، ص‌ 166؛
فهرس‌ الكتب‌ الموجودة‌ بالمكتبة‌ الازهریة‌ ، ج‌ 3، ص‌150). آثار دیگر وی‌ عبارت‌اند از: حاشیه‌ بر اثبات‌ الواجبِ دوانی‌ (رجوع کنید به تربیت‌، همانجا؛
بروكلمان‌، ج‌ 2، ص‌ 591؛
جبوری‌، ج‌ 2، ص‌ 143؛
قس‌ آقابزرگ‌ طهرانی‌، ج‌ 11 و ص‌ 11؛
محبّی‌، ج‌ 2، ص‌ 122، كه‌ اثبات‌ الواجب‌ را از آثار او دانسته‌اند)، رسالة‌ فی‌ المبدأ الاوّل‌ و صفاته‌ (رجوع کنید به بغدادی‌، ج‌ 1، ص‌ 321؛
اردلان‌ جوان‌، ج‌ 1، ص‌ 477) و حاشیه‌ بر شرح‌ تجرید (بروكلمان‌، ج‌ 2، همانجا).

خلخالی‌، در باب‌ منطق‌، حاشیه‌ای‌ بر شرح‌ دوانی‌ بر تهذیب‌ المنطقِ تفتازانی‌ دارد كه‌ آن‌ را برای‌ فرزندش‌، برهان‌الدین‌، محمد نوشته‌ است‌ (رجوع کنید به حاجی‌خلیفه‌، همانجا؛
آقابزرگ‌ طهرانی‌، ج‌ 6، ص‌ 41؛
همو، 1441، همانجا).

در تفسیر قرآن‌ نیز حاشیةٌ عَلی‌ اَنوارِ التنزیلِ بیضاوی‌ را نوشته‌ كه‌ نسخه‌های‌ متعددی‌ از آن‌ موجود است‌ (رجوع کنید به حاجی‌خلیفه‌، ج‌ 1، ستون‌ 192؛
آقابزرگ‌ طهرانی‌، ج‌ 6، همانجا؛
تربیت‌، ص‌ 117؛
اردلان‌ جوان‌، ج‌ 1، ص‌ 477؛
جبوری‌، ج‌ 1، ص‌ 93). حاشیةٌ عَلی‌' حاشیةِ العصام‌ علی‌ تفسیرِ البیضاوی‌ نیز منسوب‌ به‌ اوست‌ (محبّی‌، ج‌ 2، همانجا؛
كحّاله‌، ج‌ 3، همانجا)؛
احتمالاً این‌دو اثر در واقع‌ یك‌ اثرند كه‌ در منابع‌ با نامهای‌ گوناگون‌ از آنها یاد شده‌ است‌.

آثار خلخالی‌ در هیئت‌ و نجوم‌ عبارت‌اند از شرح‌ الدائرة‌ الهندیة‌ (زركلی‌، ج‌ 2، همانجا؛
بروكلمان‌، ج‌ 2، ص‌ 591)، فی‌ تحقیقِ وَقتِ الزَّوال‌ (بروكلمان‌، ج‌ 2، همانجا)، فی‌ تفسیر قوله‌ تعالی‌ « لِدُلُوكِ الشَّمسِ ( اسراء: 78 )»، و طریق‌ معرفة‌ وقت‌ الزوال‌ و سمت‌ القبلة‌ بالادلّة‌ الهندسّیة‌ (بروكلمان‌، همانجا).

خلخالی‌ همچنین‌ در علم‌ نحو شرحی‌ بر كافیة‌ ابن‌حاجب‌ نگاشته‌ است‌ (رجوع کنید به همو، همانجا؛
كحّاله‌، ج‌ 3، همانجا).

---

منابع‌:
(1) آقابزرگ‌ طهرانی‌، الذریعة‌ الی‌ تصانیف‌ الشیعة‌ ، چاپ‌ علی‌نقی‌ منزوی‌ و احمد منزوی‌، بیروت‌ 1403/1983 م‌؛
(2) همو، طبقات‌ اعلام‌ الشیعة‌ ( قرن‌ 11 ): الروضة‌ النضرة‌ فی‌ علماء الماءة‌ الحادیة‌ عشرة‌ ، چاپ‌ علی‌نقی‌ منزوی‌، بیروت‌ 1411/1990 م‌؛
(3) سیدعلی‌ اردلان‌ جوان‌، فهرست‌ كتب‌ خطی‌ كتابخانه‌ مركزی‌ آستان‌ قدس‌ رضوی‌ ، مشهد 1365 ش‌؛
(4) اسماعیل‌باشا بغدادی‌، هدیة‌العارفین‌ ، استانبول‌ 1951 م‌، ج‌ 1، محمدعلی‌ تربیت‌، دانشمندان‌ آذربایجان‌ ، تهران‌ 1314 ش‌؛
(5) بسّام‌ عبدالوهاب‌ الجابی‌، معجم‌الاعلام‌ ، دمشق‌ 1407/1987 م‌؛
(6) عبداللّه‌ جبوری‌، فهرس‌ المخطوطات‌ العربیة‌ فی‌ مكتبة‌ الاوقاف‌ العامة‌ فی‌ بغداد ، بغداد 1973ـ1974 م‌؛
(7) حاجی‌ خلیفه‌، كشف‌الظنون‌ عن‌ أسامی‌ الكتب‌ و الفنون‌ ، بیروت‌ 1402/1982 م‌؛
(8) خیرالدین‌ زركلی‌، الاعلام‌ ، بیروت‌ 1999؛
(9) سالم‌، فراج‌ عطا، كشاف‌ معجم‌المؤمنین‌ لكحاته‌ ، ریاض‌ 1419/1998 م‌؛
(10) لكهنوی‌، حامدحسین‌، عبقات‌ الانوار فی‌ امامة‌ الائمة‌ الاطهار، 1246ـ1306، ج‌ 4، عمررضا كحاله‌، معجم‌المؤلفین‌ ، بیروت‌ 1376/ 1957 م‌، ج3، محمد محبّی‌، خلاصة‌ الاثر فی‌ اعیان‌ القرن‌ الحادی‌عشر، مصر 1284، ج‌ 2، فهرس‌ الكتب‌ الموجودة‌ بالمكتبة‌ الازهریة‌ ، مصر 1366/ 1947 م‌، ج‌3؛


(11) Brockelmann Jiveiter, Qeschichte Des Oaluchen Littenatun, Supplement Band Leiden E.J. Brill 1938.

/ زهرا شفاعی‌ /



تاريخ انتشار اينترنتی: 17/01/1387