بَجْکَم ، ابوالحسین ، مشهور به بجکم ماکانی ، غلام ترک که در روزگار خلیفه راضی باللّه (متوفی 329) و متقی للّه (متوفی 333) امیرالامرای بغداد و حاکم واسط شد. او نخست در خدمت ابوعلی عارض بود و چون ابوعلی نزد ماکان دیلمی * (متوفی 329) رفت ، بجکم به او پیوست و پس از چندی به خدمت مرداویج * (متوفی 323) درآمد (ابن اثیر، ج 8، ص 347). در اوایل خلافت راضی باللّه ، کار مرداویج بالا گرفت ، او که خواهان براندازی حکومت عربها بود، به فکر تسخیر بغداد افتاد و به این منظور به اصفهان رفت و لشکریانش را به دو دسته تقسیم کرد: 1) گیل و دیلم که جزو خواص بودند؛ 2) ترکان و خراسانیان . مرداویج چون با ترکان سپاه خود، که فرمانبردار بجکم و توزون بودند، بسیار بد رفتاری می کرد، سرانجام به دست آنان کشته شد (صولی ، ص 62؛ مسعودی ، ج 5، ص 271). ظاهراً دسیسه های خلیفه راضی نیز در این رویداد بی تأثیر نبوده است ، زیرا خلیفه با بجکم تماس داشت و بجکم نیز به ترکان وعده داده بود که از پاداش خلیفه برخوردار خواهند شد.

پس از قتل مرداویج ، خلیفه در نامه ای از ایشان ابراز خرسندی کرد (صولی ، ص 20)، و سپاهیان گیل و دیلم به وشمگیر پیوستند و بجکم با ترکان به دینور رفت و پس از گرفتن خراجِ آنجا، در 323 به قصد بغداد روانة نهروان شد اما گروه حُجریّه که سپاهیان ویژه و نیرومند خلیفه بودند، از بیم بجکم او را به بغداد راه ندادند (مسکویه ، ج 1، ص 331). ازینرو بجکم به دعوت ابن رائق (نخستین امیرالامرای بغداد، متوفی 330) به واسط رفت و در زمرة نزدیکان او درآمد، تا جایی که به بجکمِ رائقی مشهور شد (مسعودی ، ج 5، ص 271؛ مسکویه ، ج 1، ص 394). ابن رائق که با کمک بجکم به قدرت بسیاری دست یافته بود، در 324 از فرستادن خراج و خواربار به بغداد خودداری ورزید و با این کار وضع نابسامان بغداد را آشفته تر کرد (مسکویه ، ج 1، ص 332). در 325 راضی به واسط رفت و ابن رائق از این فرصت استفاده کرد و با کمک بجکم سپاهیان حجریه را تارومار کرد و در این گیرودار بجکم از لؤلؤ، رئیس شرطة بغداد، خواست تا اموال آنان را در بغداد ضبط کند و خانه هایشان را آتش زند. بجکم با این کار غنایم بسیار به دست آورد (صولی ، ص 86). پس از این رویداد، خلیفه ناگزیر قدرت را به ابن رائق واگذاشت و او با بجکم به بغداد رفت (همدانی ، جزء 1، ص 99ـ100). پس از برچیدن دستگاه وزارت ابن مُقْله * (متوفی 328)، ابن رائق قدرتش چندان فزونی گرفت که هنگام خوردنِ غذا، خلیفه و بجکم پیشمرگی وی را داشتند (صولی ، ص 42). روی کار آمدن ابن رائق با شورشها و نابسامانیهایی در قلمرو خلیفه مصادف شد. حاکمان محلی با استفاده از ضعف دستگاه خلافت هر یک حکومت مستقلی یافتند از جمله ابوعبداللّه بریدی ، حاکم خوزستان ، به بغداد مالی نفرستاد و بجکم از سوی ابن رائق مأمور جنگ با او شد. او نخست تا شوش پیش رفت و ابوعبداللّه از برابرش گریخت و بجکم بر بصره چیره شد (همان ، ص 89 ـ90)، اما لشکریان بریدی در مَطْار، وی را شکست دادند و گروهی را گرفتار کردند. بریدی از بیم ابن رائق ، آنان را آزاد کرد و نامة پوزش آمیزی برای او فرستاد (ابن اثیر، ج 8، ص 334ـ335). با اینهمه ، ابوعبداللّه که از ابن رائق ایمن نبود در 325 به فارس ، نزد عمادالدوله دیلمی رفت و او، برادرش ، احمد معزالدوله را برای پس گرفتن اهواز همراه ابوعبداللّه ، به آن منطقه فرستاد (مسکویه ، ج 1، ص 358، 373ـ374). بجکم که از سوی ابن رائق مأمور نبرد با آن دو شده بود، تنها به شرطی به رفتن تن داد که ، در صورت پیروزی ، ابن رائق حکومت اهواز را به او واگذارد. در 326 دو لشکر در اَرَجان به یکدیگر رسیدند. بجکم شکست خورد و به اهواز بازگشت و گروهی از لشکریانش را در عسکر مکرم باقی گذاشت . اینان نیز در برابر لشکریان بویه تاب نیاوردند و به شوشتر عقب نشستند. بجکم نیز به آنان پیوست و بدین ترتیب اهواز در اختیار معزالدوله قرار گرفت . بجکم با عده ای از بزرگان شوشتر که به گروگان گرفته بود، به واسط رفت و در نامه ای به ابن رائق ضمن آگاه کردن او از شکستش ، از وی خواست که برای لشکریان مالی بفرستد. ابن رائق برای این کار به بغداد رفت (همان ، ج 1، ص 378). بجکم ، پس از رسیدن به واسط ، از گروگانها خواست که هر یک پنجاه هزار دینار به او بپردازند، اما ابوزکریا شوشی که بعدها از ملازمان بجکم شد، او را از این کار و از بدرفتاری با گروگانها بازداشت . بجکم نیز آنان را آزاد کرد (همان ، ج 1، ص 379). در همین هنگام ، میان ابوعبداللّه بریدی و معزالدوله بر سر حکومت شوش اختلاف افتاد. بجکم آگاه شد و برای تسخیر شوش لشکر فرستاد. در این هنگام معزالدوله از برادرش ، عمادالدوله ، خواست به یاری او آید تا اهواز را از ابوعبداللّه بریدی پس گیرند. ابن رائق نیز، علی بن خلف بن طیّاب را برای پس گرفتن اهواز به یاری بجکم فرستاد. بجکم ، پس از رسیدن او به واسط ، علی را وزیر خود کرد (همان ، ج 1، ص 384). بجکم که ، به سبب نابسامانی دربار خلیفه و آگاهی از اینکه ابن رائق قصدجان او را دارد، خیال تسخیر بغداد را داشت ، در جنگیدن با بریدی درنگ می کرد. ابن رائق که از قدرت بجکم به بیم افتاده بود، با بریدی بنای مکاتبه گذاشت و او را به راندنِ بجکم از واسط تشویق کرد (همانجا). بجکم پس از آگاهی از این ماجرا، به جنگ بریدی رفت و او را شکست داد، اما لشکریان بریدی را دنبال نکرد و به او پیغام داد که آماده واگذاری واسط به اوست به شرط آنکه در گرفتن بغداد او را یاری دهد. بریدی پذیرفت و بجکم به واسط بازگشت (همان ، ج 1، ص 384ـ 385). و در نامه ای به خلیفه ، نگرانی خود را از ابن رائق بیان کرد (صولی ، ص 43). در این گیرودار ابن مقله که ابن رائق اموالش را مصادره کرده بود، بجکم را به تسخیر بغداد تشویق می کرد و می کوشید راضی باللّه را نیز با خود همداستان کند. اما خلیفه ، ابن رائق را مطّلع کرد، و در نتیجه ابن مقله گرفتار شد (همدانی ، جزء1، ص 98ـ110). در ذیقعدة 326، بجکم به بغداد لشکر کشید، ابن رائق از خلیفه خواست که او را بازدارد، اما از گفتگوی صولی و بجکم چنین برمی آید که خلیفه چون از رفتار ابن رائق به ستوه آمده بود، پیشاپیش به بجکم اجازة ورود به بغداد را داده بود (صولی ، ص 43). دو لشکر در کنار رود دیالی به یکدیگر رسیدند. سپاهیان بجکم برای رسیدن به لشکر ابن رائق که در قسمت غربی رود بودند، خود را به آب افکندند و از آن گذشتند. افراد ابن رائق گریختند و بجکم توانست به آسانی وارد بغداد شود. ابن رائق به عُکبَرا رفت و بجکم پس از ورود به بغداد به فرمان خلیفه به امیرالامرایی رسید (مسکویه ، ج 1، ص 383ـ396) و در کاخ مونس ، از نزدیکان خلیفه ، اقامت گزید. بدین ترتیب ، ابن رائق پس از یک سال و ده ماه از کار برکنار و قدرت به بجکم منتقل شد. در 327، بجکم و راضی ، برای گرفتن خراج موصل از ناصرالدوله حمدانی (متوفی 358) که از دادن آن سرباز زده بود، به آن دیار رفتند. صولی ، که در این سفر آنان را همراهی می کرد، به اتفاق برخی از نزدیکان راضی با این لشکرکشی مخالف بودند، اما راضی که می خواست از عهدة پرداخت هزینه های سنگین لشکر بجکم برآید، به این سخنان اهمیت نداد (صولی ، ص 108ـ109). به هر روی راضی در تَکْریت ماند و بجکم به نبرد ناصرالدوله رفت . دو لشکر در کَهْیل با یکدیگر جنگیدند و بجکم پیروز شد وناصرالدوله به آمِد (دیار بکر) رفت . خلیفه راضی هم با کشتی عازم موصل شد. اما در همین هنگام قرمطیانی که جزو لشکریان خلیفه بودند، پیش از آگاهی از این پیروزی ، به بغداد بازگشتند زیرا بجکم با آنان بدرفتاری می کرد و از بودن آنان در لشکر خلیفه ناخرسند بود. ابن رائق که با این قرمطیان مکاتبه داشت ، با یاری ایشان توانست بر بغداد چیره شود. چون این خبر به راضی رسید، بجکم را که در نصیبین بود آگاه کرد؛ و او پیش از بازگشت به موصل ، بر خلاف میل خلیفه ، با ناصرالدوله صلح کرد و با شتاب به بغداد بازگشت (همان ، ص 129).در همین زمان ، ابن رائق یاران بجکم را در بغداد شکست داد، خانة او را نیز غارت کرد و آتش زد، و چون از آمدن بجکم به بغداد آگاه شد، با میانجیگری ابوجعفر شیرزاد با او صلح کرد و حکمرانی مُضَر، حَرّان و رُها به ابن رائق سپرده شد (صولی ، ص 117ـ122، 130؛ ابن اثیر، ج 8، ص 354). در 327، با ازدواج پسر ناصرالدوله و دختر بجکم ، پیوند دوستی میان آن دو مستحکمتر شد (صولی ، ص 133) و در سال بعد ابوعبداللّه بریدی که او نیز دخترش را به عقد بجکم درآورده بود (همان ، ص 139)، از او خواست که برای تسخیر جبال (کردستان و لرستان ) به آنجا رود تا او هم اهواز را از رکن الدوله پس گیرد. در واقع ، بریدی خیال تسخیر بغداد را داشت و می خواست بجکم را از آنجا دور نگه دارد.

بجکم ، ابوزکریای شوشی را نزد ابوعبداللّه فرستاد تا حملة او را به اهواز شتاب بخشد اما ابوعبداللّه از این کار طفره می رفت . ابوزکریا که از عزم او آگاه شده بود، بجکم را با خبر کرد. ازینرو بجکم از جبال به بغداد بازگشت و برای حمله به بریدی به واسط رفت (مسکویه ، ج 1، ص 411ـ413؛ همدانی ، جزء1، ص 115ـ116). بریدی نیز که نمی توانست با او بجنگد، به بصره عزیمت کرد (ابن اثیر، ج 8، ص 363) و پس از تسخیر آنجا و لرستان ، به بغداد بازگشت . در 329 راضی درگذشت و بجکم که در آن هنگام در واسط بود، ابوعبداللّه کوفی ، منشی خود را با نامه ای برای انتخاب خلیفة جدید به بغداد گسیل کرد و ابراهیم بن مقتدر، ملقب به المتقی للّه ، خلیفه شد و خلعتی برای بجکم فرستاد و او را همچنان در مقامش باقی گذاشت و کارهای خلافت در دست کوفی بود (صولی ، ص 183ـ191). در همین هنگام خبرکشته شدن ماکان رسید و بجکم از شدت تأثر سه روز در انزوا ماند (همان ، ص 197). چون خبر لشکرکشیِ ابوعبداللّه بریدی به مَذار، به بجکم رسید، او توزون را به مقابله گسیل کرد. ابتدا پیروزی با ابوعبداللّه بود. توزون از بجکم کمک خواست . بجکم نیز از واسط حرکت کرد، اما توزون در راه خبر پیروزیش را به او داد. بجکم در بازگشت ، در جُور توقف کرد تا به شکار رود و چون مال دوست و طماع بود، خواست به کردان ثروتمند آن ناحیه حمله کند، اما به دست یکی از آنان کشته شد (مسکویه ، ج 2، ص 9ـ11؛ گردیزی ، ص 197).

پس از مرگ بجکم ، خلیفه ثروت انبوه او را که به صورت دفینه بود، ضبط کرد (صولی ، ص 197). مدت حکومت او دو سال و هشت ماه و نه روز بود. صولی (ص 136) و مسعودی (ج 5، ص 228ـ229) از سکه ای که به نام بجکم ضرب شده و تمثال او را غرق در اسلحه نشان می دهد، یادکرده اند.

بجکم در دورة کوتاه حکمرانیش ، با اینکه گاه بیرحم و حیله گر می شد، به کارهای عام المنفعه نیز می پرداخت . به روایت یاقوت حموی (ج 1، ص 532)، پس از آنکه خلیفه راضی ، مسجد شیعیان را به نام بَراثا * در نزدیکی بغداد، ویران ساخت به بجکم شکایت بردند، و او فرمان بازسازی آن را صادر کرد. او همچنین ، سنان * بن ثابت (متوفی 331)، طبیب خلیفه ، را ـ پس از درگذشت راضی ـ به واسط دعوت کرد و از او خواست تا افزون بر درمان جسمی او به معالجة روان و خوی او پردازد و عیبهای او را گوشزد کند (تنوخی ، ج 7، ص 248ـ249). از قضا توصیه های این طبیب در بارة بجکم سودمند بود؛ او نرمخو شد و رفتار ملایمی در پیش گرفت و به سفارش سنان ، میهمانسرایی در واسط و بیمارستانی در بغداد برای فقیران ساخت و اموال بسیار برای تجهیز این دو محل صرف کرد (ابن ابی اُصیبعه ، ص 304). به گفتة صولی (ص 193) بجکم پیوسته در اندیشة آبادانی و رفاه مردم واسط بود. از دیگر کارهای پسندیدة او، کوشش برای بازگرداندن حجرالاسود بود که در 316 قرمطیان آن را از مکه ربوده بودند ـ گرچه او حاضر شد، مبلغ زیادی برای این کار بپردازد، قرمطیان نپذیرفتند (همدانی ، جزء1، ص 163).

بجکم برخی از آداب ایرانیان را پاس می داشت و هر ساله آیینهای سده و نوروز را برپا می کرد (صولی ، ص 132). او با اینکه عربی را می فهمید، از بیم اشتباه ، به این زبان سخن نمی گفت و همیشه مترجم داشت (همان ، ص 194). بجکم ادیبان و دانشوران را گرامی می داشت ، از جمله هنگامی که صولی در زمان متقی للّه از بغداد رانده شد، در واسط نزد بجکم پناه گرفت و شاید به این سبب گاه در ستایش از بجکم زیاده روی نشان داده است (همان ، ص 193).

---

منابع :
(1) ابن ابی اُصیبعة ، عیون الانباء فی طبقات الاطباء ، چاپ نزار رضا، بیروت ( بی تا. ) ؛
(2) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1385ـ1386/ 1965ـ1966؛
(3) محسن بن علی تنوخی ، نشوار المحاضرة و اخبار المذاکرة ، چاپ عبّود شالجی ، بیروت 1391ـ1393/1971ـ1973؛
(4) محمدبن یحیی صولی ، اخبارالراضی باللّه والمتقی للّه ، چاپ هیورث دن ، قاهره 1354/1935؛
(5) عبدالحی بن ضحاک گردیزی ، تاریخ گردیزی ، چاپ عبدالحی حبیبی ، تهران 1363 ش ؛
(6) علی بن حسین مسعودی ، مروج الذهب و معادن الجواهر ، چاپ شارل پلا، بیروت 1965ـ1979؛
(7) احمدبن محمد مسکویه ، کتاب تجارب الامم ، چاپ آمدروز، قاهره 1332ـ1333/ 1914ـ1915؛
(8) محمد عبدالملک همدانی ، تکملة تاریخ الطبری ، جزء 1، چاپ البرت یوسف کنعان ، بیروت 1961؛
(9) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965.

/ شهناز رازپوش /