ترجمه قرآن به‌ زبانهای‌ دیگر ، روند كلی‌ ترجمه‌ مكتوب‌ قرآن‌ چند مرحله‌ اصلی‌ دارد كه‌ مهمترینشان‌، ترجمه‌ قرآن‌ به‌ لاتینی‌ است‌. بعد از آنكه‌ كشیشان‌ با اهداف‌ جدلی‌ بر ضد اسلام‌، قرآن‌ را به لاتینی‌ ترجمه‌ كردند، توجه‌ به‌ ترجمه‌ قرآن‌ فزونی‌ یافت‌ و مترجمانی‌، از مسلمان‌ و غیرمسلمان‌، به‌ این‌ امر پرداختند. در اینجا تنها به‌ این‌ مراحل‌ اصلی‌ اشاره‌ می‌شود.

ترجمه‌ قرآن‌ به‌ زبانهای‌ اروپایی‌. اولین‌ بار راهبان‌ وكشیشان‌ مسیحی‌ بودند كه‌، با انگیزه‌های‌ جدلی‌ و به‌ منزله‌ تمهیدی‌ برای‌ تألیف‌ ردیه‌ بر اسلام‌، كوشیدند قرآن‌ را به‌ زبانهای‌ اروپایی‌ ترجمه‌ كنند. نخستین‌ اطلاع‌ ما از فعالیتهای‌ متكلمان‌ مسیحی‌ در این‌ زمینه‌، در باره‌ یوحنای‌ دمشقی‌ (متوفی‌ 750/ 132) است‌. وی‌ عربی‌ می‌دانسته‌ و در آثار جدلی‌ خود در رد اسلام‌ و قرآن‌، عبارتهایی‌ از قرآن‌ را نقل‌ به‌ معنی كرده‌ و حتی‌ یك‌ بار ترجمه‌ عبارتی‌ را به‌صورت‌ تحت‌اللفظی‌ آورده‌ است‌ (ورستیخ‌ ، ص‌ 54.(

نخستین‌ متكلم‌ بیزانسی‌ كه‌ عبارتهای‌ متعددی‌ را از قرآن‌ در آثار خود به‌ یونانی‌ نقل‌ و رد كرد، نیكتاس‌ فیلوسوفوس‌ مسیحی‌ بود. از میان‌ آثار متعدد وی‌، رساله‌ای‌ در بیان‌ مسیحیت‌ و پاسخ‌ تفصیلی‌ وی‌ به‌ دو نامه‌ مسلمانان‌ در رد مسیحیت‌ به‌ میخائیل‌ سوم‌، امپراتور روم‌، شایان‌ ذكر است‌. بخش‌ اعظم‌ این‌ اعتقادنامه‌ در اثر مهم‌ وی‌، یعنی‌ < رَدّ >، تكرار شده‌ است‌. نیكتاس‌ در این‌ رساله‌ ترجمه‌ یونانی‌ حدود دویست‌ آیه‌ قرآن‌ را كلمه‌به‌كلمه‌ آورده‌ و بتفصیل‌ از محتوای‌ هجده‌ سوره‌ نخست‌ قرآن‌ بحث‌ كرده‌ و از دیگر بخشهای‌ قرآن‌ نیز به‌ صورت‌ پراكنده‌ یاد كرده‌ است‌ ( رجوع كنید به ورستیخ‌، همانجا). این‌ ردیه‌ تنها منبع‌ نسبتاً موثق‌ برای‌ متألهان‌ مسیحی‌ در ردیه‌نگاری‌ بر اسلام‌ و قرآن‌ بوده‌ است‌ (برای‌ برخی‌ از این‌ ردیه‌ها رجوع كنید به همان‌، ص‌ 55). پس‌ از آنكه‌ رابرت‌ كتونی‌ (رابرت‌ چستری‌) قرآن‌ كریم‌ را به‌ لاتینی‌ ترجمه‌ كرد ( رجوع كنید به ادامه‌ مقاله‌)، رساله‌ نیكتاس‌ اعتبار خود را از دست‌ داد. ردیه‌ نیكتاس‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌ ( رجوع كنید به همان‌، ص‌ 68). در این‌ مرحله‌ تنها ترجمه‌ بخشی‌ از قرآن‌ را در نظر داشته‌اند، خاصه‌ ترجمه‌ مطالبی‌ كه‌ در مورد عقاید مسیحیان‌ مناقشه‌ كرده‌ است‌. ترجمه‌ كاملی‌ از قرآن‌ در این‌ دوره‌ شناخته‌ نیست‌.

مرحله‌ بعد درتاریخ‌ ترجمه‌ قرآن‌، ترجمه‌های‌ لاتینی‌ است‌. اهمیت‌ این‌ ترجمه‌ها در آن‌ است‌ كه‌ تنها ترجمه‌های‌ كامل‌ قرآن‌، و مبنایی‌ برای‌ ترجمه‌ قرآن‌ به‌ دیگر زبانهای‌ اروپایی‌ بوده‌اند. نخستین‌ تلاش‌ برای‌ ترجمه‌ كل‌ قرآن‌ به‌ لاتینی‌ با كوشش‌ و پیگیری‌ راهبِ اعظم‌ دِیر كلونی‌، پیتر جلیل‌/ پطرس‌ مكرّم‌ (متوفی‌ 551/ 1156)، صورت‌ گرفت‌. وی‌ كه‌ علاقه‌مند به‌ آگاهی‌ از متون‌ عربی‌ و اشاعه‌ مسیحیت‌ بین‌ مسلمانان‌ اندلس‌ بود (بوبتسین‌ ، 1993، ص‌ 194)، به‌ انگیزه‌ ترجمه‌ قرآن‌، با رابرت‌ كتونی‌ آشنا شد. به‌ خواهش‌ وی‌، كتونی‌ كه‌ به‌ ترجمه‌ متون‌ علمی‌ اسلامی‌ نیز مشغول‌ بود، به‌ ترجمه‌ قرآن‌ پرداخت‌. گفته‌ شده‌ كه‌ مسلمانی‌ به‌ نام‌ محمد نیز برای‌ اتقان‌ كار ترجمه‌ بر این‌ امر نظارت‌ داشته‌ است‌ (كریتسك‌ ، 1955، ص‌310؛ نیز رجوع كنید به همو، 1964، ص‌68ـ69؛ آلورنی‌، < «دو ترجمه‌ لاتین‌ قرآن‌ در قرون‌ وسطی‌» > ، ص‌ 71). این‌ ترجمه‌ در 537 ـ 538/ 1143 پایان‌ یافت‌. ترجمه‌ كتونی‌ ادبی‌ نیست‌ و برای‌ تسهیل‌ ترجمه‌ گاهی‌ تلخیص‌ به‌ آن‌ راه‌ یافته‌ است‌ (بوبتسین‌، 1993، همانجا). چون‌ قصد پیتر جلیل‌ شناساندن‌ اسلام‌ به‌ دنیای‌ مسیحیت‌ بود، خود دو ردیه‌ بر عقاید اسلامی‌ نگاشت‌ و انتظار داشت‌ كه‌ معاصرانش‌ نیز با استفاده‌ از ترجمه‌ قرآن‌ و متون‌ دیگر، ردیه‌هایی‌ بر اسلام‌ و دفاعیاتی‌ به‌ نفع‌ مسیحیت‌ بنویسند ( رجوع كنید به كریتسك‌، 1955، ص‌ 309ـ310). این‌ چند ترجمه‌ همراه‌ با چند ردیه‌ كه‌ بر اساس‌ آنها نوشته‌ شده‌، به‌ مجموعه‌ طُلیطَله‌ معروف‌ است‌ (بوبتسین‌، 1993، همانجا). آلورنی‌ دو نسخه‌ موجود و كامل‌ از این‌ مجموعه‌ را معرفی‌ كرده‌ است‌ ( رجوع كنید به آلورنی‌، < «چند نسخه‌ خطی‌ از مجموعه‌ طلیطله‌» >، ص‌ 207ـ 210؛ برای‌ دیگر نسخه‌های‌ این‌ مجموعه‌ رجوع كنید به همو، < «دو ترجمه‌ لاتین‌ قرآن‌ در قرون‌ وسطی‌» >، ص‌ 109ـ113).

ترجمه‌ كتونی‌، متن‌ كاملاً متداولی‌ برای‌ متكلمان‌ مسیحی‌ بوده‌ است‌ و نسخه‌های‌ خطی‌ فراوانی‌ نیز از آن‌ وجود دارد كه‌ نشانه‌ تداول‌ آن‌ در قرون‌ وسطاست‌. آلورنی‌ نسخه‌ای‌ از این‌ ترجمه‌ را، كه‌ به‌ خط‌ كتونی‌ و فقط‌ شامل‌ بخشی‌ از كل‌ ترجمه‌ است‌، در كتابخانه‌ آرسنال‌ پاریس‌ (ش‌ 1162) كشف‌ كرده‌ است‌ (همان‌، ص‌ 77ـ 78). نسخه‌ای‌ از این‌ ترجمه‌ را كه‌ در 840ـ841/ 1437 در قسطنطنیه‌استنساخ‌ شده‌ بود، كاردینال‌ كرواسی‌، یوآن‌ استوكویچ‌ (متوفی‌ 847/ 1443)، خرید و به‌ شهر بازل‌ برد. این‌ نسخه‌، اساس‌ چاپ‌ ترجمه‌ لاتینی‌ قرآن‌ به‌ اهتمام‌ تئودور بیبلیاندر ، متأله‌ سوئیسی‌، در 949/ 1542گردید. چاپ‌ این‌ كتاب‌ با مشكلاتی‌ روبرو شد و تنها با وساطت‌ و توصیه‌ مارتین‌ لوتر و به‌ شرط‌ توزیع‌ نشدن‌ آن‌ در بازل‌، امكان‌ نشر یافت‌. قبل‌ از چاپ‌، نسخه‌ای‌ از این‌ ترجمه‌ را نزد لوتر فرستادند و وی‌ آن‌ را مطالعه‌ كرد. این‌ نسخه‌ موجود نیست‌ (بوبتسین‌، 1993، ص‌ 195ـ196؛ برای‌ گزارشی‌ از اقدامات‌ علمی‌ تئودور بیبلیاندر رجوع كنید به همو، 1986، ص‌ 347ـ 363). متن‌ این‌ ترجمه‌ كه‌ به‌ «قرآن‌ بازل‌» معروف‌ است‌، در سه‌ بخش‌ و با سه‌ عنوان‌ متفاوت‌ منتشر شده‌ است‌: بخش‌ اول‌، مشتمل‌ بر بخش‌ عمده‌ای‌ از مجموعه‌ طلیطله‌؛ بخش‌ دوم‌، شامل‌ ردیه‌هایی‌ بر اسلام‌؛ و بخش‌ آخر به‌ تاریخ‌ ساراسنها (از ریشه‌ یونانی‌ به‌ معنای‌ مسلمانان‌ مدافع‌ سرزمینهای‌ اسلامی‌ در قرون‌ وسطا در مقابل‌ مسیحیان‌ صلیبی‌، كه‌ در دوره‌های‌ بعدی‌ نیز در اشاره‌ به‌ مسلمانان‌ از سوی‌ اروپاییان‌ استعمال‌ شده‌ است‌) و تركها (عثمانیها) اختصاص‌ یافته‌ و شامل‌ قسمتهایی‌ از اثر گئورك‌ هنگریایی‌ (مجارستانی‌) و دو اثر از نویسنده‌ای‌ ایتالیایی‌ به‌ نام‌ پائولو جیوویو است‌. در 957/1550 ویرایش‌ دومی‌ از این‌ چاپ‌ منتشر شد (بوبتسین‌، 1993، ص‌ 196ـ 197).

قرآن‌ بازل‌ مبنای‌ ترجمه‌ قرآن‌ به‌ زبانهای‌ ایتالیایی‌ و آلمانی‌ و هلندی‌ شد. این‌ ترجمه‌ها نخستین‌ برگردان‌ قرآن‌ به‌ زبانهای‌ اروپایی‌، جز لاتینی‌ و یونانی‌، بودند. نخستین‌ ترجمه‌ قرآن‌ بر اساس‌ قرآن‌ بازل‌، سه‌ سال‌ قبل‌ از تجدید چاپ‌ متن‌ لاتینی‌، به‌ زبان‌ ایتالیایی‌ در ونیز نشر یافت‌. آندرئا آریوابنه‌ ادعا كرده‌ كه‌ مترجم‌ كتاب‌ است‌، اما او ویراستار و ناشر كتاب‌ بوده‌ است‌ و از نام‌ مترجم‌ اطلاعی‌ در دست‌ نیست‌. مترجم‌، متن‌ لاتینی‌ قرآن‌ را ترجمه‌ كرده‌، اما در آغاز ترجمه‌ خود ادعا نموده‌ كه‌ متن‌ اصلی‌، عربی‌ بوده‌ است‌. نبودن‌ اطلاعات‌ دقیق‌ در باره‌ مترجم‌ این‌ كتاب‌ احتمالاً ناشی‌ از اعلامیه‌ هیئت‌ تفتیش‌ عقایدِ ونیز در 961/ 1554، دایر بر ممنوعیت‌ قرائت‌ قرآن‌، بوده‌ است‌ (همان‌، ص‌ 197.(

متن‌ ایتالیایی‌، اساس‌ كار سالومون‌ شوایگر (متوفی‌ 1031/ 1622) شد. وی‌ قرآن‌ را برای‌ نخستین‌ بار به آلمانی‌ ترجمه‌ كرد. این‌ ترجمه‌ در 1025/ 1616 نشر یافت‌. ترجمه‌ شوایگر را فردی‌ به‌ هلندی‌ ترجمه‌ و در 1069/ 1659 منتشر كرد. خلاصه‌ای‌ از ترجمه‌ مجموعه‌ طلیطله‌ به‌ آلمانی‌ را یوهان‌ آلبرشت‌ ویدمن‌ اشتتر در 950/ 1543 چاپ‌ كرده‌ است‌. نام‌ تلخیص‌كننده‌ و زمان‌ تلخیص‌ دانسته‌ نیست‌. این‌ تلخیص‌ تأثیر چندانی‌ در دیگر ترجمه‌های‌ قرآن‌ نداشته‌ است‌ (بوبتسین‌، 1993، ص‌ 197ـ 198). دومینیكوس‌ ژرمانوس‌ دو سیلزی‌ (متوفی‌ 1081/ 1670) قرآن‌ را به‌ لاتینی‌ ترجمه‌ كرد كه‌ چند نسخه‌ خطی‌ از آن‌ موجود است‌ (همان‌، ص‌ 202، پانویس‌ 42).

دومین‌ ترجمه‌ لاتینی‌ قرآن‌ را در 607ـ 608/ 1210ـ1211 مارك‌ طُلَیطَله‌ای‌ به‌ دستور اسقف‌ اعظم‌ دون‌ رودریگو صورت‌ داد (آلورنی‌، < «مارك‌ طلیطله‌ای‌» >، ص‌ 26). ترجمه‌ او از اسلافش‌ دقیقتر، اما فاقد زیبایی‌ است‌ (بوبتسین‌، 1993، ص‌200). به‌ نظر آلورنی‌ (<«دو ترجمه‌ لاتین‌ قرآن‌ در قرون‌ وسطی‌» >، ص‌ 115)، آندره‌ دو ریه‌ (متوفی‌ 1099/ 1688) در ترجمه‌ فرانسوی‌ قرآن‌ از این‌ ترجمه‌ استفاده‌ كرده‌ است‌ ( رجوع كنید به بوبتسین‌، 1993، ص‌ 201). نسخه‌ كاملی‌ از آن‌ موجود است‌ (برای‌ ویژگیهای‌ این‌ نسخه‌ و مقدمه‌ آن‌ و نسخ‌ دیگر این‌ ترجمه‌ رجوع كنید به آلورنی‌، < «دو ترجمه‌ لاتین‌ قرآن‌ در قرون‌ وسطی‌» >، ص‌ 120؛ همو، < «مارك‌ طلیطله‌ای‌، مترجم‌ ابن‌تومرت‌»>، ص‌100ـ140، 259ـ307، 1ـ56).

دومین‌ ترجمه‌ لاتینی‌ چاپ‌ شده‌ قرآن‌ از لودوویكو ماراتچی‌ (متوفی‌ 1112/ 1700)، كشیش‌ ایتالیایی‌، است‌. ماراتچی‌ ترجمه‌ خود را به‌ دستور پاپ‌ اینوكنیتوس‌ انجام‌ داد. 4جلد اول‌ مجموعه‌ ماراتچی‌ به‌ بحث‌ از اسلام‌ و حیات‌ پیامبر اختصاص‌ یافته‌ و شامل‌ ردیه‌هایی‌ بر پیامبر و قرآن‌ است‌. جلد دوم‌ مشتمل‌ بر قرآن‌ و ترجمه‌ آن‌، چهار بخش‌ است‌. وی‌ ابتدا متن‌ قرآن‌ و سپس‌ ترجمه‌ لاتینی‌ آیات‌ را آورده‌ است‌. سپس‌ گزیده‌ای‌ از تفاسیر در باره‌ آیات‌ را ذكر كرده‌ و در آخر ردیه‌های‌ خود بر آیات‌ را آورده‌ است‌ (براك‌ وی‌ ، ص‌ 141). تا مدتها گمان‌ بر این‌ بود كه‌ ماراتچی‌ اثر خود را فقط‌ در 1109ـ1110/ 1698 منتشر كرده‌؛ اما براك‌وی‌ (ص‌ 142)، با بررسی‌ متنهای‌ چاپ‌ شده‌ ترجمه‌ ماراتچی‌، دریافت‌ كه‌ جلد اول‌ ترجمه‌ ماراتچی‌ در 1105ـ1106/ 1694 منتشر شده‌ و در 1109ـ 1110/ 1698 جلد اول‌ برای‌ بار دوم‌ و جلد دوم‌ برای‌ بارنخست‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌. از جمله‌ منابع‌ ماراتچی‌ در ذكر اقوال‌ مفسران‌ مسلمان‌، تفسیر كشاف‌ زمخشری‌ و تفسیر جلالین‌ بوده‌ است‌ (راس‌ ، ص‌ 117).

ترجمه‌ ماراتچی‌ از نظر دقت‌ و استفاده‌ از منابع‌ اسلامی‌ در تبیین‌ مشكلات‌ قرآنی‌ و كیفیت‌ چاپ‌، نسبت‌ به‌ ترجمه‌ كتونی‌ برتری‌ ندارد. هدف‌ اصلی‌ ماراتچی‌ از ترجمه‌ قرآن‌، نقد آن‌ بوده‌ است‌ (بوبتسین‌، 1993، ص‌199). با اینحال‌، ترجمه‌ وی‌ از جهاتی‌ مهم‌ است‌؛
او در كنار ترجمه‌ قرآن‌، متن‌ عربی‌ قرآن‌ را نیز به‌ چاپ‌ رساند كه‌ این‌ متن‌ عربی‌، سومین‌ متن‌ چاپ‌ شده‌ قرآن‌ در قرون‌ وسطاست‌ (براك‌ وی‌، ص‌ 141). متن‌ عربی‌ را ابراهام‌ هینكلمان‌ در 1105/ 1694 در هامبورگ‌ بار دیگر به‌ چاپ‌ رساند. محقق‌ دیگری‌ به‌ نام‌ كریستین‌ رینسیوس‌ (متوفی‌ 1165/ 1752) خلاصه‌ای‌ از ترجمه‌ ماراتچی‌ را، با مقدمه‌و توضیحات‌، ویرایش‌ و چاپ‌ كرد كه‌ با اقبال‌ روبرو شد (بوبتسین‌، 1993، همانجا). داوید نرتر (متوفی‌ 1138/ 1726) با مبنا قراردادن‌ ترجمه‌ ماراتچی‌، قرآن‌ را به‌ آلمانی‌ ترجمه‌ كرد (بوبتسین‌، 1993، همانجا؛
پیرسون‌، ص‌ 504). بوبتسین‌ (1993، ص‌ 200) این‌ ترجمه‌ را از ترجمه‌ شوایگر موفقتر می‌داند. همچنین‌ جورج‌ سیل‌ (متوفی‌ 1149/ 1736) در ترجمه‌ انگلیسی‌ قرآن‌ عنایت‌ فراوانی‌ به‌ ترجمه‌ ماراتچی‌ داشته‌ است‌. اهمیت‌ این‌ نكته‌ در آن‌ است‌ كه‌ پامر و رادول‌ نیز در برگردانهای‌ خود از قرآن‌، متأثر از سیل‌ بودند (شلابیر ، ص‌ 126).

ترجمه‌ قرآن‌ به‌ اسپانیایی‌. اولین‌ بار مسلمانان‌ مقیم‌ اسپانیا، خاصه‌ در قرن‌ نهم‌ و دهم‌/ پانزدهم‌ و شانزدهم‌، به‌ ترجمه‌ قرآن‌ به‌ زبان‌ اسپانیایی‌ همت‌ گماشتند. نخستین‌ ترجمه‌ قرآن‌ به‌ این‌ زبان‌، همانند ترجمه‌ لاتینی‌ آن‌، به‌ خواهشِ فردی‌ مسیحی‌ صورت‌ گرفت‌، با این‌ تفاوت‌ كه‌ مترجم‌، مسلمان‌ و آشنا به‌ علوم‌ قرآنی‌ و تفسیر بود. خوان‌ سگوویایی‌ ، مسیحی اسپانیایی مقیم‌ شهر ساووی‌ در میانه‌ قرن‌ نهم‌/ پانزدهم‌، چون‌ عربی‌ نمی‌دانست‌، برای‌ شناخت‌ قرآن‌ به‌ ترجمه‌ لاتینی‌ رابرت‌ كتونی‌ رجوع‌ كرد و آن‌ را غیردقیق‌ و مجادله‌ای‌ ضداسلامی‌ یافت‌؛
ازینرو، تصمیم‌ گرفت‌ قرآن‌ را به‌ زبان‌ لاتینی‌ ترجمه‌ كند. وی‌ در پی‌ جستجوهایش‌ در اسپانیا، از وجود شخصی‌ به‌ نام‌ عیسی‌بن‌ جابر یا عیسی‌ شاذلی‌، فقیه‌ مسلمان‌ ساكن‌ در سگوویا (شقوبیه‌)، آگاه‌ گردید. به‌ خواهش‌ خوان‌ سگوویایی‌، عیسی‌بن‌ جابر در 860/ 1456 به‌ ساووی‌ رفت‌ و چهارماه‌ در آنجا اقامت‌ گزید. در این‌ مدت‌ عیسی‌بن‌ جابر قرآن‌ را به‌ اسپانیایی‌ ترجمه‌ كرد. خوان‌ سگوویایی‌ نیز ترجمه‌ اسپانیایی‌ را به‌ لاتینی‌ برگرداند. از این‌ ترجمه‌ لاتینی‌ مقدمه‌ آن‌ در كتابخانه‌ واتیكان‌ باقی‌ مانده‌ است‌. خوان‌ سگوویایی‌ یادآور شده‌ كه‌ عیسی‌ شاذلی‌ نسخه‌ای‌ از ترجمه‌ اسپانیایی‌ را نزد خود نگه‌ داشته‌ است‌. تا مدتها گمان‌ بر این‌ بود كه‌ این‌ ترجمه‌ از بین‌ رفته‌ است‌ (لوپز ـ موریلاس‌ ، 1999، ص‌280). با كشف‌ نسخه‌ای‌ مترجَم‌ از قرآن‌ كریم‌ متعلق‌ به‌ 1015/ 1606 در كتابخانه‌ طلیطله‌، این‌ گمان‌ پدید آمده‌ كه‌ این‌ متن‌ همان‌ ترجمه‌ مفقود عیسی‌بن‌ جابر است‌. این‌ نسخه‌ از جهاتی‌ منحصر به‌ فرد است‌؛
این‌ ترجمه‌ كامل‌ و به‌ خط‌ لاتینی‌ است‌ و با تفسیری‌ مختصر ولی‌ جدا از ترجمه‌ همراه‌ است‌ ( رجوع كنید بههمو، 1983، ص‌ 495). گرارد ویگرز آن‌ را استنساخی‌ متأخر از ترجمه‌ عیسی‌بن‌ جابر می‌داند. دلایل‌ وی‌ را لوپز ـ موریلاس‌ بررسی‌ كرده‌ (رجوع كنید به 1999، ص‌ 282ـ290) و نتیجه‌ گرفته‌ است‌ كه‌ هنوز نمی‌توان‌ با استناد به‌ شواهد ویگرز این‌ انتساب‌ را قطعی‌ دانست‌ (همان‌، ص‌ 292).

در ترجمه‌های‌ چاپ‌ شده‌ قرآن‌ به‌ اسپانیایی‌، از ترجمه‌های‌ فرانسوی‌ استفاده‌ شده‌ است‌. ظاهراً نخستین‌ بار سیف‌الدین‌ رحّال‌ قرآن‌ كریم‌ رااز متن‌ عربی‌ به‌ اسپانیایی‌ ترجمه‌ و چاپ‌ كرد (1324 ش‌/ 1945). بعد از وی‌ ترجمه‌های‌ متعددی‌ از قرآن‌ از عربی‌ به‌ اسپانیایی‌ منتشر شده‌ است‌ (بینارق‌ و اَرَن‌، ص‌ 421ـ 425؛
پیرسون‌، ص‌ 519 ـ520).

ترجمه‌ قرآن‌ به‌ انگلیسی‌. قرآن‌ بیش‌ از هر زبان‌ دیگری‌ به‌ انگلیسی‌ ترجمه‌ شده‌ است‌. قدیمترین‌ ترجمه‌ انگلیسی‌ قرآن‌ بنا به‌ نوشته‌ بینارق‌ و ارن‌ (مقدمه‌ احسان‌اوغلو، ص‌ 26) منتخبی‌ است‌ كه‌ در 921/ 1515 در لندن‌ منتشر شده‌ است‌، اما به‌ نوشته‌ مفخرحسین‌خان‌ (1993، ص‌ 108)، این‌ اثر حتی‌ ترجمه‌ یك‌ آیه‌ از قرآن‌ را ندارد.

نخستین‌ بار در 1059/ 1649 الكساندر راس‌ كل‌ قرآن‌ را از برگردان‌ فرانسوی دو ریه‌ به‌ انگلیسی‌ ترجمه‌ كرد. وی‌ كه‌ متأثر از فضای‌ مدافعه‌نویسی‌ مسیحی‌ و التهاب‌ ناشی‌ از نبرد با عثمانی‌ بوده‌ نتوانسته‌ است‌ ترجمه‌ دقیقی‌ ارائه‌ دهد. این‌ ترجمه‌ به‌ مدت‌ یك‌ قرن‌ تنها ترجمه‌ در دسترس‌ انگلیسی‌ از قرآن‌ بود. این‌ ترجمه‌ پنج‌بار در انگلستان‌ و یك‌ بار در امریكا منتشر شده‌ است‌ (برای‌ چاپهای‌ این‌ اثر رجوع كنید به پیرسون‌، ص‌ 507 ـ 508). جورج‌ سیل‌، بعد از مطالعه‌ ترجمه‌ فرانسوی‌ دو ریه‌ و برگردانهای‌ لاتینی‌ كتونی‌ و ماراتچی‌ و ترجمه‌ ایتالیایی‌ چاپ‌ شده‌ توسط‌ آریوابنه‌ و راس‌، به‌ این‌ نتیجه‌ رسید كه‌ این‌ برگردانها چندان‌ دقیق‌ نیستند؛
ازینرو، تصمیم‌ به‌ ترجمه‌ مجدد قرآن‌ گرفت‌. سیل‌ در مقدمه‌ ترجمه‌ قرآن‌ خود گفته‌ كه‌ از نسخ‌ خطی‌ تفاسیر گوناگون‌ سود جسته‌ است‌. همچنین‌ وی‌ از ترجمه‌ ماراتچی‌ (چاپ‌ پادوا 1698) استفاده‌ كرده‌ است‌. به‌ گفته‌ سیل‌، با اینكه‌ ترجمه‌ ماراتچی‌ بسیار دقیق‌ است‌، اصطلاحات‌ عربی را بسیار تحت‌اللفظی‌ ترجمه‌ كرده‌ است‌، آنگونه‌ كه‌ فهمش‌ را دشوار می‌كند، خاصه‌ برای‌ كسانی‌ كه‌ با اصطلاحات‌ اسلامی‌ آشنایی‌ ندارند (براك‌ وی‌، ص‌141). سیل‌ در 1147/ 1734 ترجمه‌ خود را منتشر كرد. این‌ ترجمه‌ هفتاد بار در انگلستان‌ و 53 بار در امریكا و یك‌ بار در هندوستان‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌. در 1249/ 1833 توماس‌ واردل‌ در امریكا آن‌ را برای‌ نخستین‌ بار منتشر كرد. در 1318/ 1900، نیز همراه‌ با یادداشتهای‌ مایرون‌ كوپر در بوستون‌ به‌ چاپ‌ رسید (برای‌ چاپهای‌ متعدد این‌ اثر رجوع كنید به خان‌، 1986، ص‌84ـ85؛
بینارق‌ و ارن‌، ص‌ 113ـ 138؛
پیرسون‌، ص‌ 508 ـ509). آربری‌ این‌ ترجمه‌ را از ترجمه‌ راس‌ موفقتر و دقیقتر دانسته‌ است‌. تئودور آرنولد در 1159/ 1746 ترجمه‌ سیل‌ را به‌ آلمانی‌ ترجمه‌ كرد. كلماكوف‌ نیز در 1206/ 1792 ترجمه‌ روسی‌ خود را بر اساس‌ برگردان‌ سیل‌ منتشر نمود. مقدمه‌ ترجمه‌ سیل‌ جداگانه‌ نیز به‌ چاپ‌ رسیده‌ و به‌ چند زبان‌، از جمله‌ عربی‌ (قاهره‌ 1891)، ترجمه‌ شده‌ است‌ (خان‌، 1986، ص‌ 85).

توجه‌ به‌ اسباب‌ نزول‌ و سعی‌ برای‌ بازسازی‌ تاریخی‌ نزول‌ قرآن‌، موجب‌ شد ترجمه‌های‌ جدیدی‌ از قرآن‌ ارائه‌ گردد. این‌ روند بر اساس‌ فعالیتهای‌ مستشرقانی‌ چون‌ تئودور نولدكه‌ ، گوستاو وایل‌ و ویلیام‌ میور شكل‌ گرفت‌. نخستین‌ اثر از این‌ دست‌ ترجمه‌ رادول‌ بود. وی‌ ترجمه‌ خود را به‌ سال‌ 1277/ 1861 در لندن‌ منتشر كرد. چاپ‌ بازنگری‌ شده‌ برگردان‌ وی‌ را برنارد كوئریچ‌ در 1293/ 1876 در لندن‌ منتشر نمود. مارگلیوث‌ ، مستشرق‌ نامدار، این‌ كتاب‌ را با مقدمه‌ای‌ در 1327/ 1909 بار دیگر به‌ چاپ‌ رساند. این‌ ترجمه‌ با استقبال‌ فراوانی‌ روبرو شد و از 1329 تا 1397 (1356 ش‌)/ 1911ـ1977 هجده‌ بار به‌ چاپ‌ رسید (خان‌، 1986، همانجا؛
نیز رجوع كنید به بینارق‌ و ارن‌، ص‌ 103ـ110؛
پیرسون‌، ص‌ 509). رادول‌ در ترجمه‌ خود نگاه‌ انتقادآمیزی‌ به‌ ترجمه‌ سیل‌ داشته‌ و آن‌ را متأثر از برگردان‌ لاتینی‌ ماراتچی‌ دانسته‌ و كوشیده‌ است‌ الگوی‌ ادبی‌ قرآن‌ را در ترجمه‌ خود رعایت‌ كند.

بعد از رادول‌، پامر (متوفی‌ 1299/ 1882) قرآن‌ را ترجمه‌ كرد. این‌ ترجمه‌ زمانی‌ صورت‌ گرفت‌ كه‌ ماكس‌ مولر مشغول‌ اجرای‌ طرح‌ خود برای‌ چاپ‌ مجموعه‌ < متون‌ مقدّس‌ مشرق‌ زمین‌> در انتشارات‌ دانشگاه‌ آكسفورد بود. وی‌ از پامر خواست‌ تا ترجمه‌ جدیدی‌ برای‌ درج‌ در آن‌ مجموعه‌ انجام‌ دهد. این‌ ترجمه‌ در 1297/ 1880 در مجلدات‌ ششم‌ و نهم‌ مجموعه‌ مولر به‌ چاپ‌ رسید و در 1306/ 1889 تجدید چاپ‌ شد. پامر روش‌ رادول‌ را كنار گذاشت‌ و آیات‌ را بر اساس‌ موضوع‌ تفكیك‌ كرد (خان‌، 1986، ص‌ 86 ـ87). حاج‌ حافظ‌ غلام‌ سَروَر در 1309 ش‌/ 1930، ضمن‌ نشر ترجمه‌ انگلیسی‌ خود از قرآن‌، از ترجمه‌های‌ سیل‌ و پامر و رادول‌ به‌ جهت‌ تعصبات‌ آنان‌ انتقاد كرد و آنها را غیردقیق‌ دانست‌. ایراد دیگر سرور به‌ رادول‌ روش‌ خاص‌ وی‌ در برگردان‌ قرآن‌، یعنی‌ ترجمه‌ بر اساس‌ ترتیب‌ زمانی‌ نزول‌ آیات‌، بود (شلابیر، ص‌ 127ـ 128). شلابیر ضمن‌ مقایسه‌ ترجمه‌ سرور با سیل‌ و ماراتچی‌ انتقادات‌ سرور را بر ترجمه‌ سیل‌ ارزیابی‌ كرده‌ است‌ ( رجوع كنید به ص‌ 129ـ139). به‌ نظر وی‌ برخی‌ اشكالات‌ كار سیل‌ ناشی‌ از تأثر وی‌ از ترجمه‌ ماراتچی‌ است‌ (همان‌، ص‌ 126). از خطاهای‌ فاحش‌ سیل‌، ترجمه‌ آیه‌ 52 سوره‌ حج‌ است‌. در این‌ مورد سیل‌ تحت‌ تأثیر ماراتچی‌ آیه‌ را نادرست‌ ترجمه‌ كرده‌ است‌ (همان‌، ص‌139).

بعد از پامر، ترجمه‌ ریچارد بل‌ ، اسلام‌شناس‌ نامدار انگلیسی‌، شایان‌ ذكر است‌. بل‌ در 1316 و 1318 ش‌/ 1937 و 1939 ترجمه‌ خود را منتشر نمود (خان‌، 1986، ص‌ 87؛
بینارق‌ و ارن‌، ص‌80). رادول‌ و بل‌ در این‌ ترجمه‌ها، نظم‌ مصحف‌ عثمانی‌ را رها كردند و خود نظم‌ جدیدی‌ پدید آوردند. برگردانهای‌ بعضی‌ مسلمانان‌ كه‌ سعی‌ در تقلید این‌ شیوه‌ داشته‌اند، با مخالفتهای‌ بسیار روبرو شده‌ است‌ (صدرالافاضل‌، 1365 ش‌ ب‌ ، ص‌ 24).

یكی‌ از مهمترین‌ ترجمه‌های‌ قرآن‌ به‌ انگلیسی‌ از آنِ محمد مارمادوك‌ پیكتال‌ است‌. وی‌ نخستین‌ مترجم‌ مسلمان‌ قرآن‌ به‌ انگلیسی‌ است‌ و انگلیسی‌ زبان‌ مادری‌ اوست‌ ( رجوع كنید به خان‌، 1986، ص‌ 92ـ94). این‌ ترجمه‌ نقدهایی‌ را برانگیخت‌. نخست‌ شلابیر با ارائه‌ شواهدی‌، ترجمه‌ پیكتال‌ را برگرفته‌ از ترجمه‌ محمدعلی‌ لاهوری‌ معرفی‌ نمود. با آنكه‌ مسلّم‌ است‌ كه‌ پیكتال‌ از ترجمه‌ لاهوری‌ الگو گرفته‌ است‌، ترجمه‌ وی‌ رونویسی‌ صرف‌ از ترجمه‌ محمدعلی‌ لاهوری‌ نیست‌ (كریمی‌نیا، ص‌ 91).

ویژگی‌ تمام‌ ترجمه‌های‌ یاد شده‌ در این‌ است‌ كه‌ به‌ زبان‌ انگلیسی‌ كهن‌ و به‌ سبك‌ كتاب‌ مقدّس‌ است‌. نخستین‌ برگردان‌ قرآن‌ به‌ انگلیسی معاصر را باید از آنِ داوود ، یهودی‌ عرب‌زبان‌، دانست‌ كه‌ در 1324 ش‌/ 1945 منتشر گردید (خان‌، 1986، ص‌ 88؛
برای‌ چاپهای‌ این‌ كتاب‌ رجوع كنید به بینارق‌ و ارن‌، ص‌ 81 ـ84).

بیشترین‌ ترجمه‌های‌ انگلیسی‌ قرآن‌ از خود مسلمانان‌، كار مسلمانان‌ شبه‌قاره‌ است‌ و اولین‌ ترجمه‌ از آنِ عبدالحكیم‌خان‌ است‌ كه‌ در 1323/ 1905 منتشر شد (خان‌، 1986، ص‌91). از معروفترین‌ ترجمه ‌های انگلیسی‌ قرآن‌ می‌توان‌ به‌ ترجمه‌ عبداللّه‌ یوسف‌ علی‌ و ابوالاعلی‌ مودودی‌ اشاره‌ كرد (برای‌ فهرست‌ این‌ ترجمه‌ها رجوع كنید به پیرسون‌، ص‌ 509 ـ512). شیعیان‌ شبه‌قاره‌ نیز در ترجمه‌ قرآن‌ به‌ انگلیسی‌ فعالیت‌ چشمگیری‌ داشته‌اند، از جمله‌ این‌ ترجمه‌ها ترجمه‌ عمادالملك‌ سیدحسین‌ بلگرامی‌ است‌ كه‌ در 1309 ش‌/ 1930 بدون‌ متن‌ اصلی‌ چاپ‌ شد (صدرالافاضل‌، 1365 ش‌ الف‌ ، ص‌ 8؛
برای‌ ترجمه‌های‌ دیگر رجوع كنید به همان‌، ص‌ 8 ـ9؛
پیرسون‌، ص‌510). فرقه‌ احمدیه‌ (قادیانیه‌) نیز علاوه‌ بر ترجمه‌ قرآن‌ به‌ زبانهای‌ دیگر، چند ترجمه‌ به‌ انگلیسی‌ انتشار داده‌اند؛
از جمله‌، ترجمه‌ای‌ از محمدعلی‌ لاهوری‌ (خان‌، 1986، ص‌ 89 ـ 90؛
برای‌ دیگر مترجمان‌ این‌ فرقه‌ رجوع كنید به پیرسون‌، ص‌ 512؛
خان‌، 1986، ص‌90؛
در باره‌ ترجمه‌های‌ انگلیسی‌ رجوع كنید به بینارق‌ و ارن‌، ص‌ 65ـ 175). از مترجمان‌ عرب‌زبانی‌ كه‌ قرآن‌ را به‌ انگلیسی‌ ترجمه‌ كرده‌اند، عبدالخالق‌ همت‌ (چاپ‌ 1372 ش‌/ 1993)، رشید سعید كسّاب‌ (چاپ‌ 1373 ش‌/ 1994)، عزالدین‌ حائك‌ (چاپ‌ 1375 ش‌/ 1996) و ماجد فخری‌ (چاپ‌ 1375 ش‌/ 1996) بوده‌اند. فارسی‌زبانان‌ نیز به‌ ترجمه‌ قرآن‌ به‌ انگلیسی‌ همت‌ گماشتند؛
از جمله‌، در دوره‌ معاصر، ترجمه‌ طاهره‌ صفارزاده‌ و فضل‌اللّه‌ نیك‌آیین‌ در خور ذكر است‌. ترجمه‌ نیك‌آیین‌ با عنایت‌ به‌ آنكه‌ مترجم‌ سعی‌ داشته‌ سبك‌ ادبی‌ قرآن‌ را حفظ‌ كند اهمیت‌ خاصی‌ دارد (برای‌ دیگر ترجمه‌های‌ قرآن‌ به‌ انگلیسی‌ رجوع كنید به خان‌، 1986، ص‌ 88 ـ 105).

ترجمه‌ قرآن‌ به‌ فرانسوی‌. قرآن‌ پیش‌ از ترجمه‌ به‌ انگلیسی‌، به‌ فرانسوی‌ ترجمه‌ شد و ترجمه‌های‌ فرانسوی‌ مبنایی‌ برای‌ ترجمه‌ قرآن‌ به‌ دیگر زبانها قرار گرفت‌. نخستین‌بار آندره‌ دو ریه‌ قرآن‌ را به‌ فرانسوی‌ ترجمه‌ كرد. وی‌ كه‌ كنسول‌ فرانسه‌ در مصر بود، كار ترجمه‌ خود را از 1050/ 1640 آغاز كرد و ترجمه‌اش‌ در 1057/ 1647 منتشر شد (حدیدی‌، 1376 ش‌ الف‌ ، ص‌ 39ـ 40). ترجمه‌ دو ریه‌ را الكساندر راس‌ به‌ انگلیسی‌، گلازماركر در 1068/ 1658 به‌ هلندی‌ و دمیتریوس‌ كانتمیر در 1128/ 1716 به‌ روسی‌ ترجمه‌ كردند (حدیدی‌، 1376 ش‌ الف‌ ، ص‌ 42، پانویس‌ 1). ترجمه‌ گلازماركر تا 1275ـ1276/ 1859 تنها برگردان‌ قرآن‌ به‌ زبان‌ هلندی‌ بود. در این‌ سال‌ ترجمه‌ جدیدی‌ به‌ هلندی‌، از برگردان‌ فرانسوی‌ بیبرشتاین‌ كازیمیرسكی‌ (متوفی‌ 1304/ 1887)، منتشر گردید (پیرسون‌، ص‌ 506).

در قرن‌ دوازدهم‌/ هجدهم‌ و هم‌زمان‌ با فعالیتهای‌ استعماری‌، نیاز به‌ اطلاعات‌ در باره‌ اسلام‌ فزونی‌ یافت‌. ترجمه‌ كازیمیرسكی‌ زمانی‌ منتشر شد كه‌ فرانسه‌ آماده‌ حمله‌ به‌ الجزایر بود (رضوان‌، 1998، ص‌ 45). ترجمه‌ دو ریه‌ بعد از انتشار ترجمه‌ كازیمیرسكی‌ در 1256/ 1840، رونق‌ خود را از دست‌ داد (حدیدی‌، 1376ش‌ الف‌ ، ص‌ 42). دو ریه‌ در ترجمه‌ خود از تفاسیر و كتب‌ علوم‌ قرآنی‌ نیز استفاده‌ كرده‌ است‌ ( رجوع كنید به حدیدی‌، 1376 ش‌ الف‌ ، ص‌ 43ـ 44). دومین‌ ترجمه‌ فرانسوی‌ قرآن‌ را كلود اتی‌ین‌ ساواری‌ در 1164/ 1751 از متن‌ عربی‌ قرآن‌ و با استفاده‌ از ترجمه‌ لاتینی‌ ماراتچی‌ و برگردان‌ انگلیسی‌ جورج‌ سیل‌ انجام‌ داد (حدیدی‌، 1379 ش‌، ص‌ 28ـ29؛
برای‌ چاپهای‌ این‌ ترجمه‌ رجوع كنید به پیرسون‌، ص‌ 513؛
بینارق‌ و ارن‌، ص‌ 202ـ 206). پس‌ از ترجمه‌ این‌ دو، مهمترین‌ ترجمه‌ فرانسوی‌ از آنِ بیبرشتاین‌ كازیمیرسكی‌ است‌. در 1349 ش‌/ 1970، این‌ ترجمه‌ با مقدمه‌ محمد اركون‌ منتشر شد (پیرسون‌، همانجا). از برگردانهای‌ فرانسوی‌ مشهور مسلمانان‌ از قرآن‌، ترجمه‌های‌ محمد حمیداللّه‌ (پاریس‌ 1338 ش‌/ 1959) و صادق‌ مازیغ‌ (تونس‌ 1357 ش‌/ 1978) و احمد بودیب‌ (پاریس‌ 1355 ش‌/ 1976) است‌ ( رجوع كنید به پیرسون‌، ص‌ 513 ـ514). ترجمه‌ فرانسوی‌ جدیدی‌ از قرآن‌ به‌ قلم‌ جواد حدیدی‌ (متوفی‌ 1381 ش‌) و یحیی‌ علوی‌ (نام‌ او پیش‌ از اسلام‌ آوردن‌: كریستین‌ بونو) در حال‌ انجام‌ است‌ كه‌ بخش‌ نخست‌ آن‌ تا آخر سوره‌ بقره‌ منتشر شده‌ است‌ (قم‌ 1421). از دیگر ترجمه‌های‌ فرانسوی‌ غیرمسلمانان‌ از قرآن‌، ترجمه‌ رژیس‌ بلاشر (چاپ‌ اول‌ 1957؛
برای‌ گزارشی‌ از این‌ ترجمه‌ رجوع كنید به حدیدی‌، 1376 ش‌ ب‌ ، ص‌40ـ 54) و آندره‌ شوركی‌ است‌؛
ترجمه‌ شوركی‌ دقیق‌ نیست‌ ( رجوع كنید به حدیدی‌، 1378 ش‌، ص‌ 12ـ 25؛
برای‌ دیگر ترجمه‌های‌ قرآن‌ به‌ فرانسوی‌ رجوع كنید به بینارق‌ و ارن‌، ص‌ 178ـ202، 207ـ212؛
حدیدی‌، 1380 ش‌، ص‌ 123ـ 126).

ترجمه‌ قرآن‌ به‌ آلمانی‌. ریشه‌دار بودن‌ سنّت‌ مطالعات‌ اسلامی‌ در آلمان‌ سبب‌ شد كه‌ قرآن‌ هم‌زمان‌ با انتشار ترجمه‌های‌ لاتینی‌ آن‌، به‌ این‌ زبان‌ هم‌ ترجمه‌ شود. نخستین‌ بار سالومون‌ شوایگر قرآن‌ را بر اساس‌ ترجمه‌ ایتالیایی‌، كه‌ خود بر اساس‌ ترجمه‌ لاتینی‌ ماراتچی‌ بود، به‌ آلمانی‌ ترجمه‌ و در 1025/ 1616 در نورنبرگ‌ منتشر كرد (بینارق‌ و ارن‌، مقدمه‌ احسان‌اوغلو، ص‌ 26). از مهمترین‌ برگردانهای‌ آلمانی‌ قرآن‌، ترجمه‌های‌ ماكس‌ هنینگ‌ ، رودی‌ پارت‌ (در مورد ترجمه‌ وی‌ رجوع كنید به پارتِ * ، رودی‌؛
منصوری‌، ص‌ 63ـ 71) و ترجمه‌ شاعرانه‌ فریدریش‌ روكرت‌ است‌ (برای‌ گزارشی‌ از ترجمه‌ وی‌ رجوع كنید به حسینات‌، ص‌ 69ـ 75؛
برای‌ دیگر ترجمه‌های‌ قرآن‌ به‌ این‌ زبان‌ رجوع كنید به بینارق‌ و ارن‌، ص‌ 213ـ 338).

ترجمه‌ قرآن‌ به‌ روسی‌. نخستین‌ ترجمه‌های‌ روسی‌ قرآن‌، برگردانِ ترجمه‌های‌ فرانسوی‌ قرآن‌ بوده است‌. بجز كلماكوف‌، كه‌ از ترجمه‌ انگلیسی‌ سیل‌ استفاده‌ كرده‌ است‌، مترجمان‌ روسی‌ از ترجمه‌ فرانسوی‌ آندره‌ دو ریه‌ استفاده‌ كرده‌اند (پاكتچی‌، ص‌ 76، 78). نخستین‌ بار پوسینكوف‌ قرآن‌ را به‌ روسی‌ ترجمه‌ و در 1128/ 1716 در سن‌پترزبورگ‌ منتشر كرد. این‌ ترجمه‌ دقیق‌ نبود، اما توانست‌ توجه‌ دیگران‌ را به‌ ترجمه‌ قرآن‌ جلب‌ كند. در 1204/ 1790، وروكین‌ ترجمه‌ جدیدی‌ از قرآن‌، بر اساس ترجمه‌ آندره‌ دو ریه‌، عرضه‌ كرد. ویژگی‌ ترجمه‌ وی‌ ادبی‌ بودن‌ آن‌ است‌. این‌ ترجمه‌ در شمار آثار ادبی‌ روسیه‌ در آن‌ دوره‌ بوده‌ و حتی‌ بر آثار پوشكین‌ تأثیر گذارده‌ است‌. در 1206/ 1792، كلماكوف‌ بر پایه‌ ترجمه‌ انگلیسی‌ سیل‌، قرآن‌ را ترجمه‌ كرد كه‌ رواج‌ چندانی‌ نیافت‌ (پاكتچی‌، ص‌ 77). ظاهراً موفقترین‌ ترجمه‌ روسی‌ ترجمه‌ نیكولایف‌ است‌ كه‌ متن‌ اصلی‌ او ترجمه‌ فرانسوی‌ كازیمیرسكی‌ بوده‌ و از 1281 تا 1391/ 1864ـ1901 پنج‌ بار منتشر شده‌ است‌ (پاكتچی‌، ص‌ 78ـ79). نخستین‌ بار در 1288/ 1871 بوگوسلاوسكی‌ قرآن‌ را از متن‌ عربی‌ به‌ روسی‌ ترجمه‌ كرد. این‌ ترجمه‌ به‌ صورت‌ نسخه‌ خطی‌ موجود است‌. مهمترین‌ ترجمه‌ روسی‌ قرآن‌ از متن‌ عربی‌، كار سابلوكوف‌ بود. این‌ ترجمه‌ در 1295/ 1878 در قازان‌ منتشر شد (همان‌، ص‌ 79). یكی‌ دیگر از ترجمه‌های‌ پذیرفتنی‌ ومتداول‌ روسی‌ در قرن‌ چهاردهم‌/ بیستم‌، ترجمه‌ كراچكوفسكی‌ ، اسلام‌شناس‌ برجسته‌ روسی‌، است‌ كه‌ در 1342 ش‌/ 1963 به‌ همت‌ یكی‌ از شاگردان‌ وی‌ به‌ چاپ‌ رسید (پاكتچی‌، ص‌ 81 ـ82). بعد از فروپاشی‌ اتحاد جماهیر شوروی‌ در 1370 ش‌/ 1991، ترجمه‌های‌ جدیدی‌ از قرآن‌ صورت‌ گرفت‌ (برای‌ گزارشی‌ از این‌ ترجمه‌ها رجوع كنید به همان‌، ص‌ 82 به‌ بعد؛
برای‌ گزارش‌ كاملتر روند ترجمه‌ قرآن‌ به‌ روسی‌ رجوع كنید به رضوان‌، ص‌ 34ـ 65(.

ترجمه‌ قرآن‌ به‌ زبانهای‌ افریقایی‌. مهمترین‌ زبانهایی‌ كه‌ مسلمانان‌ افریقایی‌ غیر عرب‌زبان‌ بدان‌ تكلم‌ می‌كنند، سواحلی‌ (در شرق‌ افریقا خاصه‌ تانزانیا و كنیا)، هوسایی‌ (در غرب‌ افریقا)، و یوروبایی‌ است‌. نخستین‌ ترجمه‌ قرآن‌ به‌ زبان‌ سواحلی‌ را گودفری‌ دیل‌ (عضو هیئت‌ تبشیری‌ دانشگاهها، اعزامی‌ به‌ افریقای‌ مركزی‌ ) در 1302 ش‌/ 1923 در لندن‌ انجام‌ داد. او این‌ ترجمه‌ را همراه‌ با حاشیه‌هایی‌ متأثر از مجادلات‌ مسیحی‌ بر رد اسلام‌ منتشر كرد. این‌ ترجمه‌ را علمای‌ مسلمان‌ زنگبار تأیید كردند (هالوی‌ ، ص‌ 102). دومین‌ ترجمه‌ سواحلی‌ قرآن‌ از آن‌ شیخ‌مبارك‌ احمد احمدی‌، رهبر هیئت‌ تبلیغی‌ احمدیه‌ (قادیانیه‌) در شرق‌ افریقا، بود كه‌ وی‌ آن‌ را در 1332 ش‌/ 1953 در نایروبی‌ همراه‌ با تفسیری‌ از قرآن‌ منتشر كرد. در این‌ تفسیر وی‌ كوشیده‌ است‌ مسائل‌ جدلی‌ را كه‌ غیرمسلمانان‌ مطرح‌ كرده‌اند، پاسخ‌ دهد (برای‌ آگاهی‌ بیشتر رجوع كنید به همان‌، ص‌ 102ـ103). در مقام‌ پاسخگویی‌ به‌ آرای‌ احمدیه‌، شیخ‌عبداللّه‌ صالح‌ فارسی‌ (قاضی‌ اعظم‌ كنیا) تصمیم‌ به‌ ترجمه‌ قرآن‌ گرفت‌. وی‌ قبلاً برخی‌ ایرادات‌ ترجمه‌ شیخ‌مبارك‌ را در رساله‌ای‌ منتشر كرده‌ بود. ترجمه‌ او در 1348 ش‌/ 1969 منتشر شد (همان‌، ص‌ 104؛
نیز رجوع كنید به خان‌، 1987، ص‌ 256ـ257؛
برای‌ گزارش‌ كاملتر در باره‌ ترجمه‌های‌ قرآن‌ به‌ زبان‌ سواحلی‌ رجوع كنید به همان‌، ص‌ 255ـ257؛
هالوی‌، ص‌ 102ـ 104).

نخستین‌ ترجمه‌ قرآن‌ به‌ زبان‌ هوسایی‌ را شیخ‌ابوبكر محمود جومی‌، قاضی‌القضاه‌ شمال‌ نیجریه‌، با همكاری‌ گروهی‌ از علما (از 1350 تا 1358 ش‌) به‌ انجام‌ رساند. وی‌ ترجمه‌ قرآن‌ را از جزء سی‌ام‌ آغاز كرد. متن‌ كامل‌ ترجمه‌ وی‌ در 1358 ش‌/ 1979 در بیروت‌ چاپ‌ و در كانو منتشر گردید (خان‌، 1987، ص‌ 254). در این‌ ترجمه‌ وی‌ آیات‌ را در یك‌ طرف‌ و ترجمه‌ را در طرف‌ دیگر قرار داده‌ و در ابتدای‌ هر سوره‌ خلاصه‌ای‌ از تعالیم‌ آن‌ سوره‌ را آورده‌ است‌. توضیحاتی‌ نیز در حاشیه‌ هر صفحه‌ درج‌ شده‌ است‌.

دومین‌ ترجمه‌ هوسایی‌ كه‌ تنها شامل‌ بخشی‌ از قرآن‌ است‌، از آن‌ احمد ابوالسعود و عثمان‌الطیب‌ است‌ كه‌ در بیروت‌، بدون‌ ذكر تاریخ‌ و نام‌ مترجم‌ و ناشر، منتشر شده‌ است‌. سومین‌ ترجمه‌ قرآن‌ به‌ زبان‌ هوسایی‌ را شیخ‌احمد لِمو و نصیرو مصطفی‌ انجام‌ داده‌اند. آنان‌ در این‌ ترجمه‌ از تفاسیر گوناگون‌ قرآن‌ استفاده‌ كرده‌اند (خان‌، 1987، ص‌ 255). ترجمه‌ دیگر قرآن‌ به‌ هوسایی‌، با نام‌ احسان‌ المنان‌ فی‌ ابراز خبایا القرآن‌ ، به‌ قلم‌ شیخ‌ محمد ناصربن‌ مختار صنهاجی‌، از علمای‌ پر اثر نیجریه‌، است‌ كه‌ همراه‌ با تفسیر قرآن‌ در چهار جلد (بیروت‌ 1409/ 1988) به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌. آخرین‌ ترجمه‌ قرآن‌ به‌ زبان‌ هوسایی‌، كار بشیراحمد محیی‌الدین‌ است‌ كه‌ در 1372 ش‌/ 1993 در مدرس‌ هند، همراه‌ با تفسیر، در سه‌ جلد چاپ‌ شده‌ است‌.

نخستین‌ تلاشها برای‌ ترجمه‌ قرآن‌ به‌ زبان‌ یوروبایی‌ را مبلّغان‌ مسیحی‌ صورت‌ دادند. آنان‌ پیش‌ از ترجمه‌ قرآن‌، كتابهایی‌ در باره‌ اسلام‌، از جمله‌ زندگینامه‌ مختصری‌ از رسول‌ اكرم‌، منتشر كرده‌ بودند. نخستین‌ بار مبلّغی‌ مسیحی‌ به‌ نام‌ كول‌ ، قرآن‌ را به‌ یوروبایی‌ ترجمه‌ كرد. وی‌ این‌ كار را به‌ پیشنهاد جمعی‌ از اعضای‌ كلیسای‌ مقدّس‌ مسیحی‌ آغاز نمود و در 1324/ 1906 ترجمه‌ خود را به‌ پایان‌ رساند. این‌ كتاب‌ ابتدا در انگلستان‌ و در 1303 ش‌/ 1924 در لاگوس‌ منتشر گردید (خان‌، 1987، ص‌ 252). دومین‌ تلاش‌ برای‌ ترجمه‌ قرآن‌ به‌ زبان‌ یوروبایی‌ را مبلّغان‌ احمدی‌ انجام‌ دادند. در 1336 ش‌/ 1957 ترجمه‌ بخشی‌ از قرآن‌ به‌ زبان‌ یوروبایی‌ به‌ قلم‌ حاج‌ سانیائولو ، مبلّغ‌ احمدیه‌، منتشر شد كه‌ به‌ سبب‌ استقبال‌ از آن‌ بارها تجدید چاپ‌ گردید. از آنجا كه‌ این‌ ترجمه‌ با برخی‌ آرای‌ فرقه‌ احمدیه‌ همراه‌ بود، علمای‌ یوروبایی‌ آن‌ را ترجمه‌ صحیح‌ قرآن‌ تلقی‌ نكردند و گروهی‌ از آنان‌ به‌ ترجمه‌ جدیدی‌ پرداختند كه‌ در 1351 ش‌/ 1972 به‌ اتمام‌ رسید و تصحیح‌ آن‌ بر عهده‌ گروه‌ دیگری‌ از علما نهاده‌ شد. نتیجه‌ كار این‌ گروه‌ نیز به‌ گروه‌ سومی‌ داده‌ شد تا یك‌ بار دیگر به‌ طور كامل‌ با متن‌ اصلی‌ مقابله‌ شود. متن‌ نهایی‌ این‌ ترجمه‌ در 1352 ش‌/ 1973 آماده‌ گردید و در همان‌ سال‌ در بیروت‌ منتشر شد (همان‌، ص‌ 253ـ254).

یكی‌ دیگر از زبانهای‌ افریقایی‌، زبان‌ آفریكنس‌ (زبان‌ محلی‌ و رسمی‌ در افریقای‌جنوبی‌) است‌. ترجمه‌ای‌ از قرآن‌ از مترجمی‌ ناشناس‌ در 1329 ش‌/ 1950 به‌ این‌ زبان‌ منتشر شد (پیرسون‌، ص‌ 505). دو ترجمه‌ كامل‌ قرآن‌ از اسماعیل‌ عبدالرزاق‌ همراه‌ با شیخ‌صلاح‌الدین‌ (منتشر شده‌ در 1339ش‌/1960) و محمداحمد باقر (منتشر شده‌ در 1340 ش‌/ 1961) در دست‌ است‌. علت‌ اصلی‌ تأخیر ترجمه‌ قرآن‌ به‌ زبانهای‌ افریقایی‌، مخالفت‌ علما با ترجمه‌ قرآن‌ به‌ آن‌ زبانها بوده‌ است‌ (خان‌، 1987، ص‌ 251، 258، برای‌ دیگر ترجمه‌ها رجوع كنید به ص‌ 257ـ 258).

ترجمه‌ قرآن‌ در شبه‌ قاره‌ هند. با وجود حضور دیرینه‌ اسلام‌ در شبه‌قاره‌، ترجمه‌ قرآن‌ در آنجا از دو سده‌ پیش آغاز شده‌ است‌. علت‌ اصلی‌ این‌ امر، بی‌توجهی‌ مسلمانان‌ به‌ برگرداندن‌ قرآن‌ به‌ زبانهای‌ شبه‌ قاره‌ نیست‌، بلكه‌ ناشی‌ از نوظهور بودن‌ زبانهای‌ اردو و هندی‌ و دیگر گویشهای‌ مسلمانان‌ شبه‌قاره‌ است‌. مهمترین‌ زبانی‌ كه‌ مسلمانان‌ شبه‌قاره‌ به‌ آن‌ تكلم‌ می‌كنند، زبان‌ اردوست‌ كه‌ بیش‌ از چند قرنی از پیدایی‌ و تكامل‌ آن‌ نمی‌گذرد. علت‌ دیگر، بیم‌ از نفوذ اندیشه‌های‌ غیراسلامی‌ در ترجمه‌ قرآن‌ بوده‌ كه‌ مسلمانان را به‌ فراگیری‌ متن‌ اصلی‌ قرآن‌ ترغیب‌ می‌كرده‌ است‌. از سوی‌ دیگر، اعتبار زبان‌ فارسی‌ در میان‌ مسلمانان‌ شبه‌ قاره‌، به‌ ترجمه‌ قرآن‌ به‌ این‌ زبان‌ منجر شده‌ است‌ (خان‌، 1996، ص‌ 212ـ214). با اینحال‌، بیشترین‌ ترجمه‌های‌ قرآن‌ به‌ زبان‌ اردوست‌. برخی‌ ترجمه‌های‌ اردو، خود مبنای‌ ترجمه‌ قرآن‌ به‌ انگلیسی‌ بوده‌اند (خان‌، 1986، ص‌100ـ104).

نخستین‌ ترجمه‌ كامل‌ قرآن‌ به‌ اردو از آنِ شاه‌ عبدالقادر دهلوی‌، فرزند عالم‌ مشهور شاه‌عبدالعزیز دهلوی‌، است‌ كه‌ كار خود را در 1205/ 1791 به‌ پایان‌ رساند. این‌ ترجمه‌ كه‌ به‌ موضح‌ القرآن‌ شهرت‌ یافته‌، در 1244ـ1245/ 1828ـ 1829 در كلكته‌ منتشر شد (خان‌، 1997، ص‌34ـ 35). گفته‌اند كه‌ دیگر ترجمه‌ اردو را نیز شاه‌رفیع‌الدین‌ دهلوی‌، فرزند دیگر شاه‌عبدالعزیز، در 1203 به‌ پایان‌ رسانده‌ است‌. این‌ ترجمه‌ نخستین‌ بار در 1254 در كلكته‌ منتشر شد (همان‌، ص‌ 46). این‌ دو ترجمه‌ از برگردانهای‌ متداول‌ قرآن‌ درمیان‌ اهل‌ سنّت‌ شبه‌قاره‌ است‌. از ترجمه‌ شاه‌عبدالقادر، به‌ سبب‌ استفاده‌ از معادلهای‌ مناسب‌ و روانی‌ ترجمه‌، استقبال‌ بیشتری‌ شده‌ است‌ (بینارق‌ و ارن‌، مقدمه‌ احسان‌اوغلو، ص‌ 20).

ویژگی‌ بارز ترجمه‌های‌ اردو، همراه‌ بودن‌ ترجمه‌ها با تفسیر است‌. از ترجمه‌های‌ شیعیان‌ به‌ اردو، توضیح‌ مجید فی‌ تنقیح‌ كلام‌ اللّه‌ الحمید اثر سیدعلی‌بن‌ دلدار علی‌ (متوفی‌ 1256) و عمده‌ البیان‌ از سیدعمار علی‌ سونی‌ پتی‌ (متوفی‌ 1304) است‌ (صدرالافاضل‌، 1365 ش‌ الف‌ ، ص‌ 9ـ10، 12؛
برای‌ دیگر ترجمه‌های‌ مترجمان‌ شیعی‌ به‌ زبان‌ اردو رجوع كنید به همان‌، ص‌ 10ـ 16). یكی‌ از آخرین‌ ترجمه‌های‌ مترجمان‌ شیعی‌ به‌ اردو ترجمه‌ سید ذیشان‌ حیدر جوادی‌ به‌ نام‌ انوارالقرآن‌ (چاپ‌ 1411/ 1990) است‌.

از جمله‌ كتاب‌شناسیهای‌ ترجمه‌ قرآن‌ به‌ زبان‌ اردو اینهاست‌: قرآن‌ مجید كی‌ اردو تراجم‌ و تفاسیر كاتنقیدی‌ مطالعه‌ 1914 تك‌ (بررسی‌ انتقادی‌ ترجمه‌ها و تفسیرهای‌ اردوی‌ قرآن‌ مجید تا 1914)، نوشته‌ سید حمید شطاری‌ (حیدرآباد 1982)؛
قرآن‌ مجید كی‌ تراجم‌ (جنوبی‌ هند كی‌ زبانون‌ میس،‌ < ترجمه ‌های‌ قرآن‌ مجید در زبانهای‌ هند جنوبی‌ >)، نگاشته‌ مظهر ممتاز قریشی‌ (كراچی‌ 1411/ 1990)؛
قرآن‌ كریم‌ كی‌ اردو تراجم‌ ( كتابیات‌ ) (ترجمه‌های‌ اردوی‌ قرآن‌ كریم‌ ( كتاب‌شناسی‌ ) )، از احمدخان‌ (اسلام‌آباد 1987)؛
و قرآن‌ حكیم‌ كی‌ اردو تراجم‌ (ترجمه‌های‌ اردوی‌ قرآن‌ حكیم‌)، نوشته‌ صالحه‌ عبدالحكیم‌ شرف‌الدین‌ (كراچی‌، بی‌تا.، تجدید چاپ‌ بمبئی‌ 1983؛
نیز رجوع كنید بهترجمان‌ وحی‌ ، سال‌ 5، ش‌ 1، ص‌ 113ـ120).

ترجمه‌ بنگالی‌ قرآن‌ در 150 سال‌ اخیر صورت‌ گرفته‌ است‌؛
بویژه‌ آنكه‌ توجه‌ اولیه‌ به‌ ترجمه‌ قرآن‌ به‌ زبان‌ اردو بود. ترجمه‌ اردوی‌ میرزا كاظم‌ علی‌ جوان‌ جزو اولین‌ آثار چاپ‌ شده‌ در بنگلادش‌ بوده‌ و ناشر آن‌ مستشرقی‌ انگلیسی‌ بوده‌ است‌ (خان‌، 1982، ص‌132). در واكنش‌ به‌ فعالیتهای‌ مبلّغان‌مسیحی‌ و چاپ‌ آثار آنان‌، برخی‌ مسلمانان‌ به‌ تأسیس‌ چاپخانه‌ همت‌ گماردند. در این‌ چاپخانه‌ها آثار اسلامی‌ چاپ‌ می‌شد، اما هنوز آثار چاپ‌ شده‌ به‌ زبان‌ اردو بود (خان‌، 1982، همانجا). قدیمترین‌ ترجمه‌ بنگالی‌ قرآن‌ از آنِ غلام‌ اكبرخان‌، با عنوان‌ عم‌ پاره‌ در 1285/ 1868، است‌ كه‌ تنها شامل‌ جزء سی‌ام‌ قرآن‌ و سوره‌ فاتحه‌ است‌. این‌ ترجمه‌ از متن‌ اردو صورت‌ گرفته‌ بوده‌ است‌ (همانجا). بعد از ترجمه‌ او، ترجمه‌ امیرالدین‌ واسونیا از جزء سی‌ام‌ قرآن‌ یكی‌ از قدیمترین‌ ترجمه‌ها بوده‌ كه‌ در حال‌ حاضر نسخه‌ای‌ از آن‌ موجود نیست‌ (همانجا). قدیمترین‌ ترجمه‌ چاپ‌ شده‌ قرآن‌ به‌ زبان‌ بنگالی‌ را مترجمی‌ برهمن‌ به‌ نام‌ بایی‌ گیریش‌ چاندرا سن‌ در سه‌ جلد منتشر نمود: جلد اول‌ در 1298/ 1881، جلد دوم‌ در 1299/ 1882، و جلد سوم‌ در 1303/ 1886. دیگر ترجمه‌ بنگالی‌ قرآن‌ را كشیشی‌ مسیحی‌ به‌ نام‌ ویلیام‌ گولدساك‌ در 1326/ 1908 منتشر كرد (همان‌، ص‌ 132ـ134).

نخستین‌ مسلمان‌ بنگالی‌ كه‌ قرآن‌ را به‌ زبان‌ بنگالی‌ ترجمه‌ كرد، مولوی‌ محمد نعیم‌الدین‌ بود كه‌ بخش‌ اول‌ ترجمه‌ او در 1309/ 1892 و بخش‌ بعدی‌ آن‌ در 1326/ 1908 منتشر شد. با مرگ‌ او كار ترجمه‌اش‌ ناتمام‌ ماند و فرزندانش‌ این‌ ترجمه‌ را تا جزء 22 چاپ‌ كردند. در این‌ ترجمه‌ پس‌ از ذكر آیات‌ به‌ عربی‌ و ترجمه‌ آنها، تفسیر آیات‌ با حروف‌ ریزتر چاپ‌ شده‌ است‌. دومین‌ ترجمه‌ را مسلمانی‌ به‌ نام‌ خان‌بهادر تسلیم‌الدین‌ احمد انجام‌ داده‌ است‌. وی‌ نخست‌ ترجمه‌ جزء سی‌ام‌ قرآن‌ را در 1326/ 1908 در كلكته‌ به‌ چاپ‌ رساند و سپس‌ ترجمه‌ كل‌ قرآن‌ را در سه‌ جلد در سالهای‌ 1301 و 1302 و 1304 ش‌/ 1922 و 1923 و 1925 منتشر كرد. بعد از ترجمه‌ وی‌، ترجمه‌ مولانا عباس‌ علی‌ (متوفی‌ 1311 ش‌/ 1932) شایان‌ ذكر است‌. در این‌ ترجمه‌ علاوه‌ بر متن‌ عربی‌ و ترجمه‌ بنگالی‌، ترجمه‌ اردوی‌ شاه‌رفیع‌الدین‌ از قرآن‌ نیز درج‌ شده‌ و تفسیرهای‌ مختصری‌ به‌ بنگالی‌ و اردو هم‌ در متن‌ و حاشیه‌ آن‌ آمده‌ است‌. این‌ ترجمه‌ تا 1318 ش‌/ 1939 پنج‌ بار منتشر شد. از این‌ تاریخ‌ به‌ بعد ترجمه‌های‌ بنگالی‌ دیگری‌ نیز صورت‌ گرفت‌ (همان‌، ص‌ 134). یكی‌ از مهمترین‌ ترجمه‌های‌ بنگالی‌ را مولانا محمد اكرم‌خان‌، چهره‌ برجسته‌ سیاسی‌ در مبارزه‌ با استعمار انگلستان‌، از ایام‌ زندان‌ آغاز نمود و ترجمه‌ جزء سی‌ام‌ در زمانی‌ كه‌ وی‌ زندانی‌ بود، منتشر شد. او در بین‌ سالهای‌ 1337 تا 1338 ش‌/ 1958ـ 1959 توانست‌ ترجمه‌ قرآن‌ را در پنج‌ جلد منتشر كند. ترجمه‌ او آهنگین‌ و بدین‌ جهت‌ بسیار جذاب‌ است‌ (همان‌، ص‌ 135).

ترجمه‌ قرآن‌ به‌ تركی‌. در مورد قدیمترین‌ ترجمه‌ موجود به‌ زبان‌ تركی‌ بین‌ محققان‌ اختلاف‌نظر وجود دارد. به‌ عقیده‌ زكی‌ ولیدی‌ طوغان‌، ترجمه‌ قرآن‌ به‌ تركی‌ هم‌زمان‌ با ترجمه‌ فارسی‌ تفسیر طبری‌ صورت گرفته‌ است‌ (بینارق‌ و ارن‌، مقدمه‌ احسان‌اوغلو، ص‌ 19). بر خلاف‌ وی‌، عبدالقادر اینان‌ و محمد فؤاد كوپریلی‌ نخستین‌ ترجمه‌ تركی‌ قرآن‌ را متعلق‌ به‌ قرن‌ پنجم‌ می‌دانند، اما از این‌ ترجمه‌ تاكنون‌ اثری‌ یافت‌ نشده‌ است‌. قدیمترین‌ نسخه‌ موجود از ترجمه‌ تركی‌ قرآن‌ (كتابت‌ در 734 در شیراز)، در موزه‌ اسلام‌ ـ ترك‌ استانبول‌ به‌ شماره‌ 73 نگهداری‌ می‌شود (بینارق‌ و ارن‌، همانجا).

گفتنی‌ است‌ كه‌ ترجمه‌های‌ تركی‌ كهنی‌، بین‌ سطوری‌ از قرآن‌ همراه‌ با ترجمه‌های‌ فارسی‌ قرآن‌ موجود است‌. طوغان‌ (ص‌ 3ـ4) فهرست‌ برخی‌ از این‌ نسخه‌ها را كه‌ متعلق‌ به‌ قرن‌ پنجم‌ و ششم‌اند، آورده‌ است‌. در نیمه‌ دوم‌ قرن‌ چهاردهم‌ ترجمه‌ قرآن‌ به‌ زبان‌ تركی‌ رشد چشمگیری‌ داشت‌. این‌ ترجمه‌ها به‌ تركی‌ آذری‌ و تركی‌ استانبولی‌ است‌ (برای‌ فهرستی‌ از این‌ ترجمه‌ها رجوع كنید به بینارق‌ و ارن‌، ص‌447ـ522).

قدیمترین‌ نسخه‌ موجود از ترجمه‌ تركی‌ آذری‌ قرآن‌، متعلق‌ به‌ قرن‌ نهم‌ است‌. این‌ نسخه‌ در كتابخانه‌ آستان‌ قدس‌ رضوی‌ نگهداری‌ می‌شود (اسماعیل‌زاده‌، 1376 ش‌، ص‌61). از مشهورترین‌ ترجمه‌های‌ تركی‌ آذری‌ می‌توان‌ به‌ ترجمه‌ ـ تفسیر قاضی شهر باكو، میرمحمدكریم‌ موسوی‌ باكویی‌، با عنوان‌ كشف‌ الحقائق‌ عن‌ نكت‌ الا´یات‌ و الدقائق‌ اشاره‌ نمود كه‌ در 1322 منتشر شد (همان‌، ص‌ 62). وی‌ در ترجمه‌ و تفسیر خود از متون‌ تفسیری‌ استفاده‌ كرده‌ است‌ ( رجوع كنید به همان‌، ص‌ 65). ترجمه‌ ـ تفسیر شیخ‌الاسلام‌ محمدحسن‌ مولی‌زاده‌شكوی‌، مفتی‌ قفقاز، با نام البیان‌ فی‌ تفسیر القرآن‌ نیز كه‌ در 1326 در تفلیس‌ منتشر شد، شایان‌ ذكر است‌ (همان‌، ص‌ 68). ضیاء بنیاداُف‌ و واسم‌ محمدعلی‌یف‌ قرآن‌ را به‌ تركی‌ آذری‌ و خط‌ سیریلی‌ ترجمه‌ و در 1371 ش‌/ 1992 در باكو منتشر كردند (همان‌، ص‌ 71؛
برای‌ آمار ترجمه‌های‌ تركی‌ آذری‌ رجوع كنید به ترجمان‌ وحی‌ ، سال‌ 2، ش‌ 3، ص‌ 55).

ترجمه‌ قرآن‌ به‌ زبان‌ تركی‌ استانبولی‌ در دوره‌ عثمانی‌، به‌سبب‌ میل‌ به‌ خواندن‌ قرآن‌ به‌ زبان‌ عربی‌ و ممنوعیت‌ ترجمه‌، رونق‌ چندانی‌ نداشت‌. این‌ ممنوعیت‌ در اواخر دوره‌ عثمانی‌ برداشته‌ شد و مترجمانی‌ چون‌ خضربن‌ شاهین‌، محمدبن‌ یوسف‌ آغری‌ و دیگران‌ به‌ ترجمه‌ قرآن‌ پرداختند (اسماعیل‌زاده‌، 1380 ش‌، ص‌60). بعد از سقوط‌ دولت‌ عثمانی‌، ترجمه‌ قرآن‌ به‌ تركی‌ استانبولی‌ رواج‌ بسیار یافت‌. از مهمترین‌ ترجمه‌های‌ قرآن‌ به‌ این‌ زبان‌، ترجمه‌ عبدالوهاب‌ اوزتورك‌، طلعت‌ قوچ‌بیگیت‌، یاشار نوری‌ اوزتورك‌ و خانم‌ مدینه‌ بالجی‌ است‌. ویژگی‌ برگردان‌ مدینه‌ بالجی‌ آن‌ است‌ كه‌ متن‌ قرآن‌ را به‌ صورت‌ تحت‌اللفظی‌، بدون‌ آنكه‌ به‌ ساختار نحوی‌ جملات‌ تركی‌ خللی‌ برساند، ترجمه‌ كرده‌ است‌ (همان‌، ص‌ 61). در كتابشناسی‌ جهانی‌ ترجمه‌ها و تفسیرهای‌ چاپی‌ قرآن‌ مجید به‌ شصت‌وپنج‌ زبان‌ (1515ـ1980 م‌ ) ، فراهم‌آورده‌ عصمت‌ بینارق‌ و خالد ارن‌، بین‌ ترجمه‌های‌ تركی‌ آذری‌ و استانبولی‌ تفكیك‌ صورت‌ نگرفته‌ و همه‌ آنها ذیل‌ ترجمه‌های‌ تركی‌ آمده‌ است‌ ( رجوع كنید به ص‌ 447ـ522؛
ترابی‌، ص‌ 94ـ97).

ترجمه‌ قرآن‌ به‌ چینی‌. نخستین‌ بار وانگ‌ دایو (متوفی‌ 1070/ 1660) و ما ژو (متوفی‌ 1123/ 1711) و لیو ژی‌ (متوفی‌ 1143/ 1730) برای‌ ترجمه‌ قرآن‌ به‌ زبان‌ چینی‌ تلاش‌ كردند. این‌ مترجمان‌ ضمن‌ برگرداندن‌ بخشی‌ از قرآن‌ به‌ چینی‌، ترجمه‌ تفسیری‌ خود را نیز در ترجمه‌ آیات‌ وارد نمودند (جین‌یی‌جیو، ص‌ 32). مرحله‌ دوم‌ در ترجمه‌ قرآن‌ به‌ زبان‌ چینی‌ در اواخر سده‌ دوازدهم‌/ هجدهم‌ آغاز شد. ترجمه‌های‌ این‌ مرحله‌ بیشتر معطوف‌ به‌ رفع‌ نیازهای‌ عملی‌ مسلمانان‌ بود. در برخی‌ از این‌ ترجمه‌ها عبارات‌ عربی‌ با حروف‌ چینی‌ و تلفظ‌ عربی‌، برای‌ آموزش‌ بدون‌ معلم‌، نوشته‌ شده‌ است‌ (همان‌، ص‌ 34ـ 35(.

تلاش‌ برای‌ ارائه‌ نخستین‌ ترجمه‌ كامل‌ قرآن‌ به‌ چینی از دهه‌ 1300 ش‌/ 1920 آغاز شد. ما فوچو (متوفی‌ 1311 ش‌/ 1894) ترجمه‌ قرآن‌ را آغاز نمود، ولی‌ نتوانست‌ آن‌ را به‌ اتمام‌ برساند. از ترجمه‌ بیست‌ جلدی‌ وی‌ تنها پنج‌ جلد باقی‌ مانده‌ كه‌ با عنوان‌ < ترجمه‌ای‌ مستقیم‌ از قرآن‌ كریم‌ > منتشر شده‌ است‌. قدیمترین‌ ترجمه‌ كامل‌ موجود قرآن‌، اثر لی‌ تیه‌ژنگ‌ ، در 1306 ش‌/ 1927 در پكن‌ منتشر شد. این‌ ترجمه‌ از برگردان‌ ژاپنی‌ قرآن‌ كه‌ كاموتو كن‌ایشی‌ انجام‌ داده‌، صورت‌ گرفته‌ و در آن‌ از ترجمه‌ انگلیسی‌ رادول‌ نیز استفاده‌ شده‌ است‌. نخستین‌ بار، در 1311 ش‌/ 1932، مسلمانی‌ چینی‌ به‌ نام‌ وانگ‌ ون‌ چینگ‌ قرآن‌ را ترجمه‌ كرد (برای‌ دیگر ترجمه‌های‌ مسلمانان‌ چینی‌ از قرآن‌ رجوع كنید به جین ‌یی ‌جیو، ص‌ 34ـ36).

نخستین‌بار محمد حمیداللّه‌ كوشید كتاب‌شناسی‌ جامع‌ ترجمه‌های‌ قرآن‌ كریم‌ به‌ زبانهای‌ گوناگون‌ را فراهم‌ آورد. وی‌ در اثری‌ با عنوان‌ < قرآن‌ در همه‌ زبانها > فهرست‌ ترجمه‌های‌ قرآن‌ به‌ زبانهای‌ گوناگون‌ را ارائه‌ كرده‌ است‌. این‌ اطلاعات‌ در مقدمه‌ ترجمه‌ فرانسوی‌ حمیداللّه‌ از قرآن‌ نیز آمده‌ است‌. در برخی‌ كتاب‌شناسیهای‌ عمومی‌ نوشته‌ مستشرقان‌ نیز آگاهیهایی‌ در مورد ترجمه‌ قرآن‌ وجود دارد (رجوع كنید به پیرسون‌، ص‌ 502 ـ503؛
خان‌، 1993، ص‌ 99ـ100).در 1316 ش‌/ 1937، وولورث‌ كتاب‌شناسی‌ كوتاهی‌ از ترجمه‌های‌ قرآن‌، بر اساس‌ زبان‌ و زمان‌ ترجمه‌ها، فراهم‌ آورد. فهرست‌ وی‌ در حقیقت‌ تكمله‌ای‌ بر كار تسومر است‌ (پیرسون‌، ص‌ 503). پیرسون‌ نیز در 1362 ش‌/ 1983 كتاب‌شناسی‌ ترجمه‌های‌ قرآن‌ را با تكیه‌ بر زبانهای‌ اروپایی‌ تهیه‌ كرد (همان‌، ص‌502 ـ520). در ایران‌، جواد سلماسی‌زاده‌ كتابی‌ با نام‌ تاریخ‌ ترجمه‌های‌ قرآن‌ تألیف‌ و در 1342 ش‌منتشر نمود. علی‌ شواخ‌ اسحاق‌ نیز در معجم‌ مصنفات‌ القرآن‌ الكریم‌ (ج‌ 2، ص‌ 22ـ 45) گزارشی‌ از ترجمه‌های‌ قرآن‌، به‌ نقل‌ از محمد حمیداللّه‌، آورده‌ است‌. همچنین‌ كتابشناسی‌ جهانی‌ ترجمه‌ها و تفسیرهای‌ چاپی‌ قرآن‌ مجید به‌ شصت‌و پنج‌ زبان‌ ( 1515ـ1980 م‌ ) در 1365 ش‌/ 1986 در مؤسسه‌ ارسیكا منتشر شد كه‌ در گزارشهای‌ آن‌ خطاهای‌ متعددی‌ صورت‌ گرفته‌ است‌. بخشی‌ از این‌ خطاها را مفخر حسین ‌خان‌ فهرست‌ كرده‌ است‌ ( رجوع كنید به خان‌، 1993، ص‌ 107ـ 115).همین‌ مؤسسه‌ در كار تهیه‌ فهرست‌ نسخه‌های‌ خطی‌ ترجمه‌های‌ قرآن‌ است‌. بخش‌ نخست‌ این‌ طرح‌ حاوی‌ فهرست‌ نسخه‌های‌ خطی‌ قرآن‌ به‌ 58 زبان‌، به‌ كوشش‌ مصطفی‌ نجات‌ سفرچی‌ اوغلی‌، در 1379 ش‌/ 2000 با عنوان‌ <كتاب‌شناسی ‌جهانی‌ نسخه‌های‌ خطی‌ قرآن‌ كریم‌ > در استانبول‌ منتشر شده‌ است‌. در ادامه‌ این‌ فهرست‌، نسخه‌های‌ خطی‌ ترجمه‌های‌ قرآن‌ به‌ سه‌ زبان‌ اردو و فارسی‌ و تركی‌ منتشر خواهد

شد. آخرین‌ كتاب‌شناسی‌ موجود را حسن‌ معایرجی‌ با عنوان‌ الهیئه‌ العالمیه‌ للقرآن‌ الكریم‌ (دوحه‌ 1991) فراهم‌ آورده‌ است‌.

در 1373 ش‌، سازمان‌ اوقاف‌ و امور خیریه‌ جمهوری‌ اسلامی‌ ایران‌ با همكاری‌ وزارت‌ فرهنگ‌ و ارشاد اسلامی‌ به‌ منظور ارائه‌ ترجمه‌های‌ صحیح‌ از قرآن‌، مركز ترجمه‌ قرآن‌ كریم‌ را در قم‌ تأسیس‌ كرد. این‌ مركز علاوه‌ بر ترجمه‌ قرآن‌ به‌ زبانهای‌ گوناگون‌، به‌ گردآوری‌ ترجمه‌های‌ قرآن همت‌ گمارده‌ و تا پایان‌ 1381 ش‌، 409 ، 4 قرآن‌ مترجَم‌ (به‌ 101 زبان‌، كارِ 1001 مترجم‌) را گردآورده‌ است‌. بعلاوه‌، این‌ مركز مجله‌ای‌ تخصصی‌ به‌ نام‌ ترجمان‌ وحی‌ منتشر می‌كند كه‌ در آن‌ اخبار ترجمه‌ قرآن به‌ زبانهای‌ گوناگون‌ درج‌ می‌شود. فعالیتهای‌ مشابهی‌ در نشر ترجمه‌های‌ قرآن‌ به‌ زبانهای‌اروپایی‌ و آسیایی‌ و افریقایی‌ در كشور عربستان‌ سعودی‌، توسط‌ مجمع‌الملك‌ فهد لطباعه‌ المصحف‌ الشریف‌، انجام‌ می‌گیرد.

گفتنی‌ است‌ كه‌ تاكنون‌ در باره‌ مقدمه‌های‌ مترجمان‌ بر قرآن‌ ــ كه‌ در آنها به‌ كلیاتی‌ در باره‌ اسلام‌ و زندگی‌ پیامبر اكرم‌ می‌پردازند ــ و اهمیت‌ آنها، پژوهش‌ نشده‌ است‌. همچنین‌ نقد ترجمه‌های‌ قرآن‌ چندان‌ محل‌ توجه‌ نبوده‌ است‌.

---

منابع‌:
(1) علی‌ شواخ‌ اسحاق‌، معجم‌ مصنفات‌ القرآن‌ الكریم‌ ، ریاض‌ 1403ـ1404/ 1983ـ1984؛
(2) رسول‌ اسماعیل‌زاده‌، «پژوهش‌های‌ قرآنی‌ در میان‌ تركان‌»، كتاب‌ ماه‌ دین‌ ، سال‌ 4، ش‌ 11 و 12 (شهریور و مهر 1380)؛
(3) همو، «نگاهی‌ به‌ ترجمه‌های‌ آذربایجانی‌ قرآن‌ كریم‌»، ترجمان‌ وحی‌ ، سال‌ 1، ش‌ 1 (شهریور 1376)؛
(4) احمد پاكتچی‌، «گزارشی‌ كوتاه‌ در باره‌ ترجمه‌های‌ قرآن‌ كریم‌ به‌ زبان‌ روسی‌»، ترجمان‌ وحی‌ ، سال‌ 2، ش‌ 3 (شهریور 1377)؛
(5) مرتضی‌ ترابی‌، «نگاهی‌ به‌ تاریخ‌ ترجمه‌ قرآن كریم‌ به‌ تركی‌ استانبولی‌»، ترجمان‌ وحی‌ ، سال‌ 6، ش‌ 1 (بهار و تابستان‌ 1381)؛
(6) جین‌یی‌جیو، «قرآن‌ در چین‌»، ترجمه‌ محسن‌ جعفری‌مذهب‌، ترجمان‌ وحی‌ ، سال‌ 2، ش‌ 4 (اسفند 1377)؛
(7) جواد حدیدی‌، «ترجمه‌ای‌ یهودی‌وار از قرآن‌ مجید به‌ زبان‌ فرانسه‌»، ترجمان‌ وحی‌ ، سال‌ 3، ش‌ 2 (اسفند 1378)؛
(8) همو، «دومین‌ ترجمه‌ قرآن‌ مجید به‌ زبان‌ فرانسه‌»، ترجمان‌ وحی‌ ، سال‌ 4، ش‌ 1 (شهریور 1379)؛
(9) همو، رهروان‌ حقیقت‌ ( هفده گفتار )، تهران‌ 1380 ش‌؛
(10) همو، «نخستین‌ ترجمه‌ قرآن‌ به‌ زبان‌ فرانسه‌»، ترجمان‌ وحی‌ ، سال‌ 1، ش‌ 1 (شهریور 1376 الف‌ )؛
(11) همو، «نقدی‌ بر ترجمه‌ بلاشر»، ترجمان‌ وحی‌ ، سال‌ 1، ش‌ 2 (اسفند 1376 ب‌ )؛
(12) محمودالعلی‌ حسینات‌، «ترجمه‌ شاعر آلمانی‌ فریدریش‌ روكرت‌»، ترجمان‌ وحی‌ ، سال‌ 4، ش‌ 1 (شهریور 1379)؛
(13) مرتضی‌ حسین‌ صدرالافاضل‌، «تفاسیر علمای‌ امامیه‌ در شبه‌قاره‌ هند و پاكستان‌»، ترجمه‌ محمدهاشم‌، مشكوه‌ ، ش‌10 (بهار 1365 الف‌ )؛
(14) همو، «شیوه‌های‌ تفسیر قرآن‌ كریم‌ در هند و پاكستان‌»، ترجمه‌ محمدهاشم‌، مشكوه‌ ، ش‌ 11 (تابستان‌ 1365 ب‌)؛
(15) مرتضی‌ كریمی‌نیا، «مارمادوك‌ پیكتال‌: مترجم‌ قرآن‌ كریم‌ به‌ زبان‌ انگلیسی‌»، ترجمان‌ وحی‌ ، سال‌ 3، ش‌ 1 (شهریور 1378)؛
(16) مسعود منصوری‌، «تأملی‌ در برخی‌ از نقاط‌ قوّت‌ و ضعف‌ ترجمه‌ رودی‌ پارت‌»، ترجمان‌ وحی‌ ، سال‌ 4، ش‌ 2 (اسفند 1379)؛
17- ).

/ محمدكاظم‌ رحمتی‌ /