بِجایه (به فرانسه بوژی ) ، شهرساحلی الجزایر، تقریباً در 175 کیلومتری شرق شهرالجزایر. این شهرـ که در پایین ترین حد دامنه های جبل گورایه قرار دارد ـ بر خلیجی وسیع و کاملاً محصور مشرف است . ملاّ حان رومی و کارتاژی درساحل همین شهر، که در زمان باستان سالدائه نام داشته ، لنگر می انداخته اند. این شهر در آغاز عصر مسیحی ، بخشی از قلمرو ژوبا ، سلطان شرشل ، بود. امپراتور اوگوست مستعمره نشینی در این محل دایرکرد و جنگجویان خود را درآن اسکان داد. در کتیبه ای ، که از قرن دوم میلادی بازمانده ، سالدائه «شهری باشکوه » خوانده شده است . با این حال ، شهر تا عهد حکومت مسلمانان هیچ نقش عمده ای نداشته است . درقرن پنجم ، بکری (ص 82) آن را شهری کهن می خواند که پناهگاه زمستانی خوبی برای کشتیها بوده و ساکنان آن اندلسیها بوده اند. از همین ایام ، مسلمانان اسپانیا آشکارا درکنار بربرهای این ناحیه ـ که عموماً افراد قبیلة بجایه بودند و نام شهر نیز از نام همان قبیله اخذ شده ـ حضور داشته اند.

براثر وقوع حادثه ای در 460، بجایه شهرتی تاریخی یافت . ماجرا به اختصار چنین است . در اواسط قرن پنجم ، مناسبات زیریانِ قیروان و خلیفة فاطمی قاهره تیره شد و انتقامجوییهای هولناکی را به دنبال آورد، که یکی از آنها هجوم بنی هِلال بود و دیگری ورود اعراب چادرنشینی که برای تصرف این مملکتِ شورشی از مصر اعزام شده بودند. اعراب ، روستاهای افریقیه را تاراج کردند و شهرهای غارت شدة داخلی تقریباً از جمعیت خالی شد. نخست مملکت حَمّادیان از این اوضاع آشفته ، سود برد. اواخر قرن پنجم ، عصرطلایی قلعة حمّادیان بود. درهمین احوال ، عربها که سریعاً به طرف غرب پیش می رفتند، قلعة بنی حماد را در معرض تهدیدی جدی قرار دادند. لذا حمّادیان برآن شدند که برای خود پایتختی امن تر بجویند. همچنانکه زیریان ، قیروان را ترک کرده و در بندر مهدیّه مستقر شده بودند، فرمانروایان قلعة بنی حماد نیز به جانب ساحل عقب نشستند. در 459، النّاصر حمّادی سرزمین بجایه را تصرف کرد و پایتخت خود ساخت و بر آن شد که آنجا را ناصریّه بنامد. با آنکه او بخشی از اوقات خود را در قلعه می گذراند، به گسترش پایتخت جدید نیز عنایت تمام داشت . به همین جهت ، مردم را به سکونت در آن فراخواند و کاخ مجلل ، قصراللؤلؤ، را در آن برپاکرد. پسراو المنصور (حک : 481ـ 498) نیز قلعه را (گرچه با بناهای جدید آراسته شده بود) ترک کرد و با سپاه و درباریان خود در بجایه اقامت گزید و درآنجا مسجد جامع و باغهای متعدد و کاخهای اَمیمون و قصرالکوکب را بنا نهاد، و با احداث نهری از جبل تُجَه ، آب شهر را تأمین کرد. مشهور است که این شهر 21 محله و 72 مسجد داشته است . البته این سخن مبالغه آمیز است ، ولی مسلماً نیمة نخست قرن ششم ، عصرطلایی بجایه بوده است . این شهر که دومین پایتخت حمّادیان بود و در پناه کوههای تَلّ، از اعراب بدوی گزند نمی دید، همه چیز را از پایتخت نخست به ارث برد و فرزانگان و اعیان و دانشمندان و هنرمندان قلعة روبه نیستی را به خود جذب کرد. زندگی در آن راحت و مرفّه بود. ابن تُومَرْت ، که بعدها سلسلة موحّدون را بنیان نهاد، در حدود 512 چندی در بجایه به سربرده و کوشیده بود تا اخلاق مردم آنجا را دگرگون کند، از جامه های پرتجمل و دستارهای گرانبها و کفشهای مردم که با نوارهای زرین برپا استوار می شد، خشمگین شده بود. علاوه بر دیدار ابن تومرت از بجایه ، توقف صوفی بزرگ اندلسی ابومَدْیَن * و تدریس او در آنجا نیز حاکی از اهمیت و اعتبار این شهر درمقام یکی از مراکز علوم دینی است .

این شهرساحلی ، با کشورهای ماورای بحار مناسبات تجاری و فرهنگی برقرار کرد و به صورت مرکزی درآمد که ازطریق آن تمدن و هنر بربرهای شرقی تا اروپای مسیحی ، و خصوصاً سیسیل ایتالیا، گسترده شد.

ازنظر ادریسی ، جغرافیدان دربار رُجار (روژه ) دوم ( شاه سیسیل ) ، بجایه «شهرعمده و چشم و چراغ مملکت حمّادیان » بوده است . به طور قطع در ساخت قصرهای پالِرْمو، از کاخهای بجایه ـ که ابن حمدیس شاعر سیسیلی قصیدة پرشوری در وصف آنها سروده ـ الهام گرفته شده است . علاوه براین ،نامة صمیمانة پاپ گرگوریوس هفتم به الناصر، «سلطان موریتانیا و ولایت سَطیف » نیز دردست است (لاتری ، ص 22ـ23).

از گذشتة بجایه ، در ایامی که پایتخت بوده ، آثار چندانی برجا نمانده است . با اینحال ، می توانیم با اطمینانی نسبی ، محل قصرهایی را که حمّادیان ساخته بوده اند مشخص کنیم : قلعة اَمیمون از مقبرة سیدی تواتی چندان دورنبوده و قلعة بَرَّل نیز برجای قصرالکوکب ساخته شده بود و قصراللؤلؤ برجای پادگانهای بریجة امروزی قرارداشته است . چند آب انبار و بخشی از حصار این شهر (که ضلع شرقی آن چهار متر ضخامت دارد و در دوسوی آن برجهای کوتاه وبلندی سربرافراشته است ) و نیز دروازة معروف به «باب العرب »، که طاقِ قوسی بزرگی بوده و کشتیها برای ورود به بندرگاه داخلی می بایست از آن بگذرند، از جمله آثار بازمانده از فرمانروایان قرن ششم این سرزمین محسوب می شوند. پایتخت حمّادیان قاعدتاً، به خصوص در قسمت مرتفع «فلات ویرانه ها »، بمراتب گسترده تر از شهر امروزی بجایه بوده است . نام هفت یا هشت دروازه از دروازه های این شهر تا امروز باقی مانده و محل بعضی از آنها را هم می توان مشخص کرد: باب أَمْسیوَن درجانب مشرق برحاشیة راهی که به وادی النسانیس ختم می شود، و باب البُنُود در محل باب فوکة کنونی و باب اللَّوز درهمان محل ولی پایین تر از باب البنود. در بیرون شهر، برهر دو سوی رودخانة السّوهَم ، باغهای مشهور «بدیع » در جانب غربی ، و «رفیع » در جانب شرقی ، که در قرن ششم احداث و در قرن هفتم تعمیر شده ، قرار داشته است .

در 547، بجایه به تصرف عبدالمؤمن موحدی درآمد و آخرین بازماندگان خاندان حمّادی از طریق دریا به سیسیل گریختند و این شهر که روزی پایتخت سلاطین بود کرسی یکی از ایالات موحدون و تابع مراکش شد. سقوط این شهر برای مردم آن بسیار دردآور بوده است و این امر نشان می دهد که موحدون نتوانستند قلوب مردم را به خود جلب کنند و شاید همین عدم محبوبیتِ حکّام جدید، موجب شده باشد که بنی غانیه ، که در اواسط قرن ششم درصدد احیای حکومت مرابطون برآمدند، در بندر بجایه سپاه پیاده کنند.

بجایه برای بنی غانیه تنها یک پایگاه عملیاتی بود. اندکی بعد، این شهر دوباره به تصرف موحدون درآمد و تا زمان انقراض خاندان عبدالمؤمن تحت سیطرة ایشان باقی ماند. پس از آن بجایه و مناطق اطراف آن جزو قلمرو حفصیان تونس شد. دورافتادگی جغرافیایی بجایه نقشی را که این ایالت از قرن هفتم تا نهم در ممالک بربر داشته ، توجیه می کند. حکومت این ایالت را، که از پایتخت بسیار دور بود، بنابرسنت به ولیعهد می سپردند ولی علی رغم این دوری ، بارها اتفاق افتاد که سپاهیان بجایه برای اجرای مقاصد شهزاده در دست یابی به تخت سلطنت به طرف تونس گسیل شوند. ایالت بجایه ، به لحاظ جایگاه مرزی خود مورد طمع سلاطین بنی عبدالوادِ تِلِمْسان نیز بود، ولی آنان علی رغم تلاشهای مکرر، نتوانستند آن را تسخیر کنند.

از سوی دیگر، بجایه بندربازرگانی پررونقی بود. مردم ونیز و پیزا، جنووا، کاتالان و مارسی کالاهای ساخت اروپا را درآن عرضه می کردند، و فراورده های محلی ، بخصوص موم و زاجِ سفید و سرب و کشمش آن را صادر می کردند. علاوه برتجارت ، دریازنی نیز گاه منبع پرسود دیگری برای این شهر به حساب می آمد. به گفتة ابن خلدون (ج 1، ص 619؛ ترجمة فرانسه ، ج 3، ص 117)، دریازنی دراین نواحی ، ازحدود 761 به بعد، به شیوه ای کاملاً آزموده و موفق رواج داشته است .

حملة پدروی ناوار در 916/1510 به شهر و تصرف آن کاملاً تلافی جویانه بود. پس از آن تا 962/1555، بجایه به اسپانیاتعلق داشت و دراین 45 سال ، فرمانروایان اسپانیایی آن روزهای سختی گذراندند. آنها که در کرانة سرزمین مسلمانان اردو زده بودند و رفت وآمدی به قسمتهای داخلی این سرزمین نداشتند، دایماً در معرض تهدید بربرهای کوه نشین بودند و از دریازنان بربر، که ساحل را محاصره می کردند هراس داشتند. سرانجام ، دُن لوئیسِ پرالتا پس از مقاومتی قهرمانانه ناچار شد این ناحیه را، که بشدت فقیر شده بود، تسلیم کند.

بجایه به تسلط عثمانیهای الجزایری ـ که دریازنی و عواید آن را مهار کرده بودند ـ درآمد و در سراشیبی اضمحلال افتاد. بااینهمه ، ناحیة بجایه ، به سبب کَرَسْتَه ، که محل بهره برداری از چوب جنگلی برای ساختن کشتی بود، هنوز اعتبار داشت . اما چون دستگاه نیابت حکومت ، با همکاری یکی از پیشوایان دینی منسوب به خاندان أَمُقران ، برآن نظارت می کرد، ازاین راه نیز سود چندانی عاید بجایه نمی شد. پِیسونلِ جهانگرد می نویسد: «در بجایه همه چیز درحال ویرانی است ، زیرا ترکهای عثمانی هیچ چیز را مرمّت نمی کنند». در1249/1833 ـ که نیروهای فرانسوی به فرماندهی ژنرال ترزل وارد این شهر شدند ـ بجایه شهرکی محقّر بود که 2000 نفر جمعیت داشت و فقط 150 ینی چری از آن نگهداری می کردند.

---

منابع :
(1) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، چاپ ترنبرگ ، لیدن 1851ـ1876، ج 10، ص 31، ج 11، ص 103؛
(2) ابن حوقل ، کتاب صورة الارض ، چاپ کرامرس ، لیدن 1967، ص 76؛
(3) ابن خلدون ، تاریخ العبر ، ج 1، ص 226ـ231؛
(4) محمدبن محمد ادریسی ، المغرب العربی من کتاب نزهة المشتاق ، پاریس 1983، ص 123؛
(5) عبداللّه بن عبدالعزیر بکری ، کتاب المغرب فی ذکر بلاد افریقیة والمغرب ، پاریس 1965؛
(6) محمدبن ابراهیم زرکشی ، تاریخ الدولتین ، تونس 1286؛
(7) احمدبن احمد غُبرینی ، عنوان الدرایة ، چاپ محمدبن شنب ، الجزایر 1910؛


(8) De Beyli, Kalaa de Beni Hammad, Paris 1909, 94;
(9) Brunschvig, La Berberie orientale sous les Hafsides, Paris 1940-1947, I, 377 et passim;
(10) Feraud, Histoire des villes de la Province de Constantine, in the Recueil de la Societe archeol. de Constantine, 1869, XIII;
(11) Ibn Ath ¦ â r, Annales du Maghreb et de l'Espagne, tr. E. Fagnan, Algiers 1901, 476, 572;
(12) Ibn H ¤ awk ¤ al, K. S ¤ u ¦ rat al-Ard ¤ , tr. Slane, JA (1832), I, 182;
(13) Ibn khaldu ¦ n, Histoire des Berberes, tr. Slane, II, 51-58;
(14) Mas Latrie Traites de paix et de commerce, passim;
(15) Jean Leon L'Africain, Description de l'Afrique, ed. Schefer, Paris 1896-1898, I, 262, French trans. paulard, Paris 1956, II, 360;
(16) G. Mar µ ais, Les Arabes en Berberie, passim;
(17) idem, Les poteries et faiences de Bougie, Constantine 1918;
(18) Zarkash ¦ â , Ta rikh al-Dawlatayn, tr. Fagnan, passim.

) / د.اسلام / ژ. مارسه (