جنّ ، موجودی پنهان و مستتر از آدمیان، مذكور در قرآن كریم و حدیث كه آرا و مباحث مختلفی در باره آن مطرح شده و در فرهنگ عامه نیز طنینی گسترده داشته است.
1) مطالعات دینی
الف) واژه.بیشتر مؤلفان لغتنامههای عربی، جنّ را واژهای عربی، مشتق از ریشه ج ن ن ، میدانند كه در اصل به معنای پوشش و استتار است (خلیلبن احمد؛ جوهری؛ ابنفارِس؛ راغب اصفهانی؛ ابنمنظور، ذیل «جنن») و برخی از آنان (رجوع کنید به ابنفارس؛ راغب اصفهانی، همانجاها) معتقدند معنای اصلی پوشش و استتار در بیشتر مشتقات این ریشه وجود دارد. مثلاً، به قلب از آنرو «جَنان» میگویند كه در قفسه سینه پنهان شده است؛ به سپر «جُنّه»، «مِجَنّ» یا «مَجَنّه» میگویند، زیرا به كارگیرندهاش را مخفی میكند و به جَنین چون در رحم مادر پنهان است، جنین میگویند. لغویان جنّ را فرزندان جانّ و بنابراین جانّ را ابوالجن و جمعِ جنّ را جِنَّه و جنان، و جنی را منسوب به جنّ یا جنّه دانستهاند (خلیلبن احمد، همانجا؛ ابنسیده، ج 7، ص 211). برخی «الجانّ» را، كه در قرآن به همراه انس به كار رفته است (رحمن: 39، 74)، اسمِ جمعِ جنّ دانستهاند (ازهری، ج 10، ص 496؛ ابنسیده، همانجا؛ مرتضی زبیدی، ذیل واژه). ابنقتیبه (ج 2، ص 109) شیاطین را جنّیان سركش و جانّ را جنّهای ضعیف دانسته است. نولدكه (رجوع کنید به د. دین و اخلاق ، ج 1، ص 670؛ نیز رجوع کنید به د. اسلام ، چاپ دوم، ذیلواژه) واژه جنّ را معرّب از اصل حبشی آن دانسته است، اما به نظر دیگر خاورشناسان، ریشه واژه جنّ در زبانهای اكدی، آرامی، عبری و سریانی، به معنای پوشش و استتار، وجود دارد (رجوع کنید به زامیت، ص 127ـ 128؛ گزنیوس ، ص170ـ171؛ فرنكل ، ص 148).
معادل واژه جنّ در فارسی، پری * و دیو * است ( لسان التنزیل ، ص 2؛ متحمد مروزی، ص 3؛ زنجی سجزی، ص 65، 78) و در تفاسیر و ترجمههای كهن قرآن كریم به زبان فارسی، واژه پری را معادل جنّ گذاشتهاند (برای نمونه رجوع کنید به بخشی از تفسیری كهن به پارسی ، ص 3، 181، 263؛ طبری، ترجمه فارسی، ج 2، ص 458، 543؛ ابوالفتوح رازی، ج10، ص 352).
ب) در قرآن و تفسیر.واژه جنّ 22 بار در قرآن كریم به كار رفته است (رجوع کنید به عبدالباقی، ذیل واژه)؛ یكبار در سوره مدنی رحمن (33) و بقیه در سورههای مكی. واژه جانّ نیز پنج بار به كار رفته كه چهار بار آن در سوره رحمن است (رجوع کنید به همانجا). واژه جِنّه نیز ده بار در قرآن به كار رفته، كه پنج بار آن قطعاً به معنای جنّ است (رجوع کنید به هود: 119؛ سجده: 13؛ صافات: 158 دو بار؛ ناس: 6). واژههای دیگری نیز مرتبط یا گاهی مرادف با واژه یا معنای جنّ است، مانند شیطان * و شیاطین و ابلیس * (رجوع کنید به عبدالباقی، ذیل واژههای مذكور) و عفریت ( رجوع کنید به نمل: 39). علاوه بر این، هفتاد و دومین سوره قرآن كریم، جنّ نام دارد، زیرا موضوع اصلی آن، ایمان آوردن گروهی از جنّیان (نَفَرٌ مِنالجنّ) به اسلام است.
بر اساس قرآن كریم، جنّ پیش از خلقت انسان و از «نارالسَّموم» (حجر: 27) و «مارِجٍ منْ نار» (رحمن: 15) آفریده شده است (در باره معنای سموم و مارج رجوع کنید به ادامه مقاله). جنّیان، صالح و غیرصالح دارند (جنّ: 11، 14) و مانند آدمیان در روز قیامت از آنها بازخواست میشود (انعام: 130). آنان جزای اعمالشان را بهطور كامل در آخرت دریافت میكنند (احقاف: 19) و بدكاران آنها به دوزخ خواهند رفت (جنّ: 15؛ اعراف: 179). بنا بر قرآن، برخی از كافران در دوره جاهلیت، جنّ را شریك خداوند قرار میدادند یا میپرستیدند (رجوع کنید به انعام: 100؛ صافات: 158؛ سبأ: 41). جنّیان در میان سپاه سلیمان حضور داشتند (رجوع کنید به نمل: 17) و برای او كارهای خارقالعاده و پرمشقت انجام میدادند (رجوع کنید به سبأ: 12ـ13؛ نیز رجوع کنید به انبیاء: 82؛ ص: 37). در آیاتی گفته شده است كه همه مخلوقات، از جمله جنّ، از علم غیب بیبهرهاند (برای نمونه رجوع کنید به نمل: 65؛ جنّ: 26) و در یك آیه نیز اختصاصاً به دور بودن جنّیان از علم غیب اشاره شده است (رجوع کنید به سبأ: 14؛ نیز رجوع کنید به جنّ: 10). بنا بر قرآن، برای جنّیان هم، مانند انسانها، پیامبرانی از سوی خدا فرستاده شده است (انعام: 130؛ نیز رجوع کنید به ادامه مقاله). برخی از جنّیان به خبرهای غیبی و سخنان ملائك گوش میدادند، اما پس از بعثت پیامبر اكرم صلیاللّه علیهوآلهوسلم آنان از گرفتن اخبار غیبی و استراق سمع منع شدند (جنّ: 8 9؛ نیز رجوع کنید به طباطبائی، ذیل آیات). در آیات 29 تا 32 سوره احقاف و چند آیه اول سوره جنّ اشاره شده است كه گروهی از جنّیان نزد پیامبر اكرم رفتند و به آیات قرآن گوش دادند. به تصریح مفسران شأن نزول سوره جنّ همین ماجرا بوده است (رجوع کنید به طبری؛ طبرسی؛ فخررازی؛ قرطبی، ذیل آیات؛ نیز رجوع کنید به جنّ * ، سوره).
باتوجه به اینكه در قرآن، موضوع خلقت جنّ و اصل و منشأ آن، همراه با خلقت انسان، در آیه 27 سوره حجر و آیه 15 سوره رحم'ن آمده است، به نظر طباطبائی (ذیل حجر: 27) ذكر آفرینش این دو نوع باهم، میتواند دلیل یا حداقل اشارهای باشد بر اینكه نوعی ارتباط در خلقت آنها وجود دارد. وجود واژه «الجانّ» در این دو آیه باعث شده است كه برخی مفسران، الجانّ را ابوالجن (پدر جنّیان) یعنی نخستین فرد از جنّ بدانند، چنانكه آدم، ابوالبشر (پدر انسانها) و نخستین فرد از نوع انسان است (رجوع کنید به قمی، ج 1، ص 322؛ قرطبی، ج10، ص 24؛ حویزی، ج 3، ص 8؛ نیز رجوع کنید به طباطبائی، همانجا)؛ اما، برخی دیگر از مفسران، این آیات را درباره آفرینشِ نوع جنّ دانستهاند (رجوع کنید به بیضاوی، ج 3، ص 368؛ طباطبائی، همانجا). در مقابل، چون در آیه 50 سوره كهف گفته شده كه ابلیس از نوع جنّ است، برخی مفسران او را ابوالجن دانستهاند (رجوع کنید به طبری، ذیل كهف:50؛ محمدبن حسن طوسی، التبیان ، ذیل بقره: 34، رحمن:15).
برای آتشی كه جنّ از آن آفریده شده، در سوره حجر (آیه 27) صفت سَموم و در سوره رحمن (آیه 15) صفت مارِج ذكر شده است. مفسران برای مارج تفسیرهای مختلفی ارائه كردهاند، مثلاً اختلاط و آمیزش شعلههای آتش كه به رنگهای گوناگون درمیآید، شعله خاص بدون دود (طبرسی، ذیل آیات) و آتش مشتعل متحرك (قطب، ذیل رحمن: 15) كه دائم در جنبش است و جابه جا میشود (طنطاویبن جوهری، ج 24، ص 17). محمودبن عبداللّه آلوسی (رجوع کنید به ذیل رحمن: 15) نیز بر معنای اختلاط تأكید كرده ولی منظور از مارِج را آتش آمیخته با هوا دانسته و نتیجه گرفته كه «جانّ» از تركیب دو عنصر آتش و هوا، كه آن را مارج میخوانند، آفریده شده است و آدم از دو عنصر آب و خاك، كه به آن «طین» میگویند. در تفسیری ناهمگون با نص آیات قرآن، گفته شده است كه مارج نام پدر و مارجه نام مادرِ نخستین جنّیان و نام اولین مرد و زن آنهاست و آن دو از «سموم» آفریده شدهاند (رجوع کنید به نسفی، ص 8). سموم نیز باد بسیار داغی است كه هم زبانه دارد هم سوزندگی، و وجه این نامگذاری این است كه، به سبب ظرافت و لطافتش، در منفذهای زیرپوست (مسامّ) نفوذ میكند (فخررازی، 1421، ذیل حجر:27).
بیشتر مفسران، با استناد به آیه 27 سوره اعراف، معتقدند كه جنّ میتواند انسان را ببیند ولی انسان نمیتواند آن را ببیند. به نظر قرطبی (ج 7، ص 186)، جنّیان فقط در روزگار پیامبران دیده میشدند تا این امر معجزه و دلیلی بر صدق رسالت آنان باشد (نیزرجوع کنید به مجلسی، ج 60، ص 156ـ 157؛ سیدابی، ص 98ـ99). به عقیده ابنعباس، پیامبراكرم جنّیان را ندیده است و آنها در فاصله زمانی بین حضرت عیسی و پیامبراكرم به استراق سمع و گرفتن اخبار غیبی و القای آن به كاهنان میپرداختند، ولی با بعثت پیامبر این توانایی را از دست دادند. وی از این واقعه نتیجه گرفته كه پیامبر جنّیان را ندیده است زیرا اگر میدید اطلاع خود را از این واقعه به جنّ اسناد نمیداد (فخررازی، 1421، ذیل جنّ: 1ـ2؛ نیزرجوع کنید به ابنحنبل، ج 1، ص 252؛ بخاری، ج 1، ص 187ـ 188). به عقیده ابنمسعود، پیامبراكرم جنّ را دیده است، زیرا روزی پیامبر از اصحاب خواست با وی همراهی كنند تا برای جنّیان آیات قرآن را بخواند و آنها را به اسلام فراخواند، اما كسی جز ابنمسعود با ایشان نرفت و پیامبر در شِعب ابنابیدب گروهی را دید و آیاتی را بر آنها خواند و پس از آن به ابنمسعود فرمود آنان گروهی از جنّ بودند كه قرآن را شنیدند و نزد قوم خویش رفتند تا آنها را انذار دهند (فخررازی، همانجا؛ نیزرجوع کنید به طبرانی، ج10، ص 66ـ67؛ قرطبی، ج 19، ص 4)، ولی چون در این آیه فقط از ابلیس نام برده شده است، به نظر میرسد این استناد در صورتی درست است كه پذیرفته شود اولاً ابلیس نخستین آفریده جنّ است و ثانیاً او و شیطانها تنها افراد جنّ هستند؛ اما، بنا بر آیات و روایات، فرض اول محتمل و فرض دوم مردود است (رجوع کنید به ابنحزم، ج 5، ص 12). گفتنی است كه در مكه مسجدی به نام مسجدالجن هست كه به روایت ازرقی (ج 2، ص 200ـ201) همان جایی است كه جنّیان با پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم بیعت كردند.
مفسران از آیه 6 سوره جنّ ــ كه در آن گفته شده است مردانی از انسانها به مردانی از جنّیان پناه میبردند چنین برداشت كردهاند كه جنّیان، مانند انسانها، مرد و زن و ازدواج و تناسل دارند (طباطبائی، ذیل آیه؛ نیزرجوع کنید به محمدبن حسن طوسی، التبیان ؛ طبرسی، ذیل آیه). طباطبائی (ذیل حجر: 27) باتوجه به آیه 50 سوره كهف و آیه 25 سوره فصلت، بر این باور است كه تناسل در میان جنّیان وجود دارد، زیرا زاد و ولد و مرگ و میر داشتن هر موجود، حاكی از وجود تناسل است؛ اما، او برای كیفیت این تناسل توضیحی نداده است. فخررازی (1421، ذیل رحمن: 56)، با استناد به آیه 56 سوره رحمن، نه تنها به تناسل میان جنّیان، بلكه به امكان پدید آمدن نسلی از ازدواج جنّ با انس نیز عقیده داشته است. علاوه بر این، در باره اینكه به جنّ هم امر و نهی شده است و جنّیان هم مكلفاند یا خیر، اختلافنظر هست. برخی گفتهاند مكلف بودن جنّیان و اثبات تكلیف برای آنان از امور اجماعی است (رجوع کنید به مجلسی، ج60، ص 56؛ طنطاویبن جوهری، ج 21، ص 129) و مفهوم آیات متعددی از قرآن نیز این مطلب را میرساند (برای نمونه رجوع کنید به انعام: 128؛ سجده: 13؛ احقاف: 30ـ31). مفسران در تفسیر آیات 11 و 14 سوره جنّ، جنّیان را به دو گروه مؤمن و كافر تقسیم كرده و آنها را مانند انسانها، پیرو ادیان و مذاهب مختلف دانستهاند (رجوع کنید به طبری؛ زمخشری؛ فخررازی، 1421؛ طباطبائی، ذیل آیات). مثلاً، برخی مفسران در تفسیر آیه 30 احقاف گفتهاند جنّیانی كه برای شنیدن قرآن به محضر پیامبر اكرم رسیدند، یهودی بودهاند (رجوع کنید به قرطبی؛ طنطاویبن جوهری، ذیل آیه).
مبحث دیگر در میان مفسران این است كه آیا جنّیانِ مؤمن به بهشت میروند یا خیر؟ برخی مفسران، با استناد به بعضی احادیث، گفتهاند كه جنّیان به بهشت نمیروند بلكه به جایی میروند كه حائل میان بهشت و جهنم است و به آن اعراف میگویند (سیوطی، 1421، ذیل اعراف: 46؛ فیض كاشانی، ج 2، ص1170)؛ اما، ابنكثیر (1408، ذیل رحم'ن: 46، 56) بر آن است كه آنها به بهشت میروند. از ابوحنیفه نقل كردهاند كه پاداش آنها همان دور ماندن از آتش است (رجوع کنید به زمخشری، همانجا؛ بزدوی، ص 204ـ205؛ دمیری، ج 1، ص 665)؛ اما، شاگردان و پیروان ابوحنیفه، ابویوسف و محمدبن حسن شیبانی و ابومنصور ماتریدی، با استناد به آیات سوره رحم'ن، گفتهاند كه جنّیان در نعمت و نقمت (بهشت و جهنم) با انسانها برابرند (بزدوی، همانجا). آنگاه در باره عذاب جنّیان، این سؤال مطرح شده است كه چون آنها از جنس آتشاند، آیا در آتش جهنم عذاب خواهند شد؟ از مفسران، رشیدرضا (ج 9، ص 418ـ 419) به این پرسش چنین پاسخ گفته است كه میان آتشِ معهود و آتشی كه جنّیان از آن آفریده شدهاند (مثل خاك و حقیقت انسان كه از خاك است) تمایز وجود دارد.
در تفسیر آیه 130 سوره انعام ــ كه در آن به انسانها و جنّیان خطاب شده: «اَلَمْ یأتِكُم رُسُلٌ مِنْكُم» از ضحاك (مفسر معروف تابعی) نقل شده است كه جنّیان نیز، مانند انسانها، پیامبرانی از خودشان داشتهاند (رجوع کنید به طبری؛ طبرسی، ذیل آیه)؛ اما، طبرسی (همانجا) ضمن بیان این مطلب كه از واژه «منكم» بر میآید كه جنّیان نیز از جنس خود پیامبرانی دارند، با ذكر شواهدی از زبان عربی، «منكم» را در اینجا از مقوله تغلیب میداند (قس ابنكثیر، 1412، ذیل آیه). شبلی در این باره معتقد است كه رسولان حقیقی از جنس انساند ولی رسولان جنّ به معنای حقیقی رسول نیستند، بلكه خدا آنان را برانگیخته است تا كلام رسولان حقیقی را بشنوند و سپس به سوی قوم خود بروند و به انذار آنان بپردازند (ص 61). این سخن شبلی با گفته ابنعباس، كه رسولان را از جنس انسان و انذاركنندگان را از جنس جنّ میدانسته(رجوع کنید بهابنكثیر،همانجا)،سازگار است. به نظر میرسد كه مفهوم آیه 29 سوره احقاف، مؤید قول جمهور باشد (لیزول، ص 82 83). همه فرق اسلامی متفقاند كه پیامبر اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلم بر جنّوانس مبعوث شده است (شبلی، ص62؛ رشیدرضا،ج8،ص107).فخررازی(1421،ذیلاحقاف: 31) نیز به این موضوع اشاره كرده است. همچنین حدیثی از پیامبراكرم بر این مطلب دلالت دارد ( رجوع کنید به قرطبی، ج 16، ص 217؛ نیزرجوع کنید به دمیری، همانجا؛ مجلسی، ج 60، ص292).
در چند آیه قرآن به قدرت جنّ بر انجام دادن كارهایی كه برای انسانها خارقالعاده یا ناممكن است، اشاره شده است. مثلاً، در آیه 39 سوره نمل به توانایی سیر و حركت عفریتی از جنّ، از مسافتی بسیار دور و آمدن به نزد سلیمان اشاره شده است. مفسران در تفسیر این آیه، عفریت را با سه صفت وصف كردهاند: «الخبیث المارِد» (بد طینت سركش)، «قوی» (نیرومند) و «داهیة» (زیرك و باهوش؛ طبری؛ محمدبن حسن طوسی، التبیان؛ طبرسی؛ فخررازی، 1421؛ قرطبی، ذیل آیه؛ نیز> رجوع کنید به دایرة المعارف قرآن <، ذیل "Ifrit" ). از آیات قرآن (شعراء: 221ـ223؛ صافات:6- 9؛ جنّ:8- 9) چنین برداشت میشود كه جنّیان توانایی بالا رفتن به آسمان و استراق سمع و دریافت اخبار غیبی از ملائك را داشتهاند (طبری؛ فخررازی، 1421، ذیل آیات)، اما در دوره نبوت پیامبر اسلام این توانایی را از دست دادند (طباطبائی، ذیل جنّ: 8- 9). به گفته سعیدبن جبیر، جنّیان چون دیدند كه شهابها از آسمان حراست میكنند، در طلب سبب آن به سوی زمین آمدند و با پیامبر و قرآن آشنا شدند و سبب را دریافتند (رجوع کنید به فخررازی، 1421، ذیل احقاف: 29؛ نیزرجوع کنید به شبلی، ص 67ـ73). با این همه، به نظر شماری از مفسران (رجوع کنید به قرطبی، ج 1، ص 318؛ حویزی، ج 5، ص 431) توانایی صعود به آسمانها به گروهی از آنان اختصاص داشته كه در روایت نبوی با تعبیر گروه پرندگان جنّ از آنها یاد شده است (رجوع کنید به ادامه مقاله).
از بعضی آیات قرآن (صافات: 6ـ7؛ سبأ:12ـ13؛ انبیاء:82؛ ص:37) نیز برداشت میشود كه جنّ قدرت انجام دادن كارهای سخت، از قبیل ساختن بناهای عظیم و حمل اشیای سنگین به مكانهای دور، را دارد (رجوع کنید به طبری؛ محمدبن حسن طوسی، التبیان ؛ فخررازی، 1421؛ ابنكثیر، 1412، ذیل آیات). سخنی از ابنعباس مؤید این نظر است كه اینها فقط طایفهای از جنّیان بودهاند و خصوصیتی كه به دستهای از آنان تعلق دارد، ممكن است در باره همه گروههای آنها صادق نباشد (رجوع کنید به طبرسی، ج 8، ص 598). همچنین مفسران در تفسیر آیه 274 سوره بقره، آرای گوناگون در باره قدرت جنّ برای تسلط و مسّ انسان ذكر كردهاند (طبری؛ فخررازی، 1421، ذیل آیه؛ قس معرفت، ص 188ـ 191).
در دوره جاهلیت معتقد بودند كه هر شاعری معمولاً با یك جنّ ارتباط دارد و شعر را از او الهام میگیرد (ایزوتسو ، ص 169ـ170؛ نیزرجوع کنید به عجینه، ج 2، ص 38ـ50). مثلاً، اعشی (متوفی سال هفتم)، شاعر معروف عصر جاهلی، در یكی از اشعار خود از جنّی به نام «مِسحَل» سخن گفته كه با او یكدل و یك زبان بوده است (رجوع کنید به ص 248ـ249). بر طبق آیه 36 سوره صافات، مشركان در باره حضرت محمد تعبیراتی مانند «شاعر مجنون» (شاعری كه از جنّیان الهام میگیرد) به كار میبردند (رجوع کنید به ایزوتسو، ص 171) و تأكید قرآن مبنی بر آنكه پیامبر «مجنون» یا دارای «جنّه» نیست (اعراف: 184؛ سبأ: 46؛ طور: 29)، گواه بر دیدگاه مردم عصر جاهلی در باره جنّ است (ایزوتسو، ص 172). همچنین مفسران در تفسیر آیه 6 سوره جنّ آوردهاند كه در دوره جاهلیت هرگاه كسی به سفر میرفت و در میانه راه میخواست در بیابان بیتوته كند، اگر میترسید، با بر زبان آوردن كلماتی نظیر «اَعُوذ بِرَبِّ هذَا الوادی»، به بزرگ جنّیان آن منطقه پناه میبرد و بر این باور بود كه با این عمل، تحت حمایت و امان رئیس جنّیان قرار میگیرد (طبری؛ طبرسی؛ زمخشری؛ قرطبی، ذیل آیه). به نظر طباطبائی (ذیل آیه)، بعید نیست كه مراد از پناهنده شدن به جنّ این باشد كه برای رسیدن به مقاصدشان، به كاهنی مراجعه میكردند و از او میخواستند كه جنّیان را به كمك بطلبد.
در دوره جدید، گرایش به برداشتهای اثباتگرایانه از دادههای قرآنی در باره جنّ رواج یافته است. برای نمونه، برخی منظور از جنّ را «میكرب» میدانند، چون از چشم آدمی پنهان است و همانگونه كه خلقت جنّ از آتش دانسته شده است، میكربها هم در ادوار متعدد آفرینش، از آدمی به دوره آتش نزدیكترند (رشیدرضا، ج 3، ص 96؛ نیز رجوع کنید به جدیدی، ص 145). از این نحوه نگرش چنین انتقاد شده كه این مفسران به آیات و احادیث فراوانی كه در آنها گفته شده جنّ موجودی مستقل و مانند انسان دارای اختیار است، توجه نكرده و ظاهراً فقط به احادیثی توجه داشتهاند كه در آنها جنّ و شیطان، كه یكی از افراد آن است، در مفهوم لغویاش (پنهان بودن از حواس انسان) به كار رفته است، حال آنكه در قرآن، مراد از جنّ موجوداتی صاحب عقل و درك و اختیار است. جنّ فقط در معنای اول قابل حمل بر موجوداتی چون میكرب و ویروس است ( تفسیر نمونه ، ج 25، ص 156ـ157). رشیدرضا (ج 7، ص 319)، با اشاره به احادیثی كه در آنها موجد بیماری طاعون جنّ معرفی شده، مراد از جنّ را در این احادیث، همان میكرب طاعون دانسته است و سخن قدما را كه گفتهاند جنّ انواعی دارد و حشرات از جمله آنهایند (رجوع کنید به متقی، ج 6، ص 141) مؤید نظر خود تلقی كرده است. طنطاویبن جوهری (ج 24، ص 276ـ277) نظری را نقل كرده است كه بنابر آن، جنیان، نفوس بشری شرور و گناهكار، پس از مرگاند.
ج) در حدیث. در منابع حدیثی، اشاراتِ گوناگونی به جنّ شده كه برخی از آنها توضیح و تفسیر دادههای قرآن، از جمله آفرینش جنّیان از آتش و سراغ گرفتن آنها از اخبار غیبی، است. معرفی اقسام جنّ و گونهای به نام حِنّ، همنشینی قسمی از جنّیان با فرشتگان، تقدم آفرینش جنّ بر آدم، مبعوث شدن پیامبری به نام یوسف بر جنّیان كه او را به قتل رساندند، خوردنیها و آشامیدنیهای جنّیان و احكام آن، تناسل جنّیان و امكان وقوع تناسل بین آنها و آدمیان، و مطالبی از این دست محتوای احادیث را تشكیل میدهد (رجوع کنید به جاحظ، ج 7، ص177؛ مسلمبن حجاج، ج 2، ص 36؛ ابن ابیالدنیا، ص 107؛ ابوحاتم رازی، ج 2، ص 171؛ كلینی، ج 5، 569؛ ابنبابویه، 1386، ج 2، ص 594؛ همو، 1404 الف ، ج 2، ص 219؛ همو، 1404 ب ، ج 3، ص 382؛ حاكم نیشابوری، ج 2، ص 261، 456؛ ابن عبدالبرّ، ج 11، ص 117؛ بیهقی، ج 7، ص 446؛ محمدبن حسن طوسی، تهذیب ، ج 1، ص 354؛ ابناثیر، النهایة ، ج 1، ص 240؛ شبلی، ص 20، 22، 59، 103ـ114؛ ابنكثیر، 1410، ص 13؛ دمیری، ج 1، ص 664؛ سیوطی، 1421، ذیل انعام: 132؛ همو، 1989، ص 8، 17ـ23، 41؛ مجلسی، ج 60، ص 77، 96ـ97، 114؛ جوادعلی، ج 6، ص 707؛ محمدشكری آلوسی، ج 2، ص 351؛ لیزول، ص 48، 50 53؛ عمرسلیمان اشقر، ص 16). در باره رؤیت جنّ نیز احادیثی روایت شده است و در عین حال از شافعی نقل كردهاند كه هر كس (بنا بر برخی روایتها، وی پیامبران را استثنا كرده است) مدعی رؤیت جنّ باشد شهادتش باطل است (رجوع کنید به ابنحزم، ج 5، ص 12؛ شبلی، ص 37؛ دمیری، ج 1، ص 681؛ مجلسی، ج 60، ص 299).
مُفاد برخی روایات حاكی از آن است كه جنّیان میتوانند به صورت حیواناتی چون مار و سگ و حتی انسان، با ظاهری عجیب و غریب، در آیند (برای نمونه رجوع کنید به كلینی، ج 1، ص 396، ج 6، ص 553؛ شبلی، ص 36؛ مجلسی، ج 60، ص 66، 94، 126ـ127، ج 87، ص 224). شبلی (ص 35ـ36)، به نقل از قاضی ابویعلی'، چگونگی این تغییر شكل را تفسیر كرده است. بنا بر خبری كه از عمربن خطّاب نقل شده است، جنّیان به مدد ساحران جنّ، كه غول (جمعِ آن: غیلان) نامیده میشوند، قدرت انجام دادن این كار را مییابند (همان، ص 36؛ قس نووی، ج 14، ص 216ـ217؛ فیروزآبادی، ذیل «سعل»، كه نام ساحران جنّ را سِعلاة یا سِعلاء و جمع آن را سَعالی ذكر كردهاند).
در احادیث منقول از امامان شیعه، اهل بیت پیامبر علیهمالسلام در میان جنّیان هم پیروانی دارند و هم دشمنانی (رجوع کنید به صفار قمی، ص 123؛ كوفی، ص 552). جنّیان با امامان ارتباط داشتند و از آنان پرسشهای دینی میكردند (رجوع کنید به صفار قمی، ص120؛ كلینی، ج 1، ص 395). از دیدار امام علی، امام صادق و امام رضا علیهمالسلام با جنّیان گزارشهای متعددی نقل شده است (رجوع کنید به صفار قمی، ص 117، 123؛ كلینی، ج 1، ص 394ـ 396). به گفته امام باقر، امام علی در میان جنّیان نماینده داشته است (رجوع کنید به كلینی، ج 1، ص 396) و در روایتی، سلمان فارسی پیكار علی را با گروهی از جنّیان یاغی و منافق گزارش كرده است (رجوع کنید به حسینبن عبدالوهاب، ص 36ـ 39؛ مجلسی، ج 60، ص90ـ93). همچنین اخبار بسیاری در منابع شیعه و سنّی روایت شده است كه جنّیان بر شهادت امام حسین علیهالسلام گریستند. اشعاری نیز از قول جنّیان در رثای آن حضرت نقل كردهاند (رجوع کنید به ابن ابیعاصم، ج 1، ص 308؛ ابنبابویه، 1417، ص230؛ ابنكثیر، 1408، ج 6، ص 259؛ ابنحجر عسقلانی، ج 2، ص 72).
د) آرای دانشمندان.بحث وجود داشتن یا نداشتن جنّ و چگونگی آن، از قدیم میان دانشمندان مسلمان مطرح بوده است. برخی از عالمان مسلمان، اعتقاد به وجود جنّ را اجماع مذاهب و فرق اسلامی دانستهاند (رجوع کنید به ابنحزم، همانجا؛ ابنتیمیه، ج 24، ص 123) و حتی برخی (رجوع کنید به فخررازی، 1421، ذیل جنّ:1؛ تهانوی، ج 1، ص 262؛ قس ابنحزم، همانجا) ادعا كردهاند كه همه پیروان و تصدیقكنندگان انبیا نیز به وجود داشتن جنّ اعتراف دارند. برخی اشعریان (رجوع کنید به بغدادی، ص328؛ ابنعربی،ج4،ص1864؛ فخررازی، 1411، ص325؛ همو، 1407، ج 7، ص 316)، فلاسفه و قَدَریه و معتزلیانِ نخستین را منكران وجود جنّ دانستهاند، اما از هیچكس نامی نبرده و سخنی دالّ بر انكار جنّ از آنان نقل نكردهاند (نیزرجوع کنید به د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل واژه)، جز اینكه شهرستانی (ج 1، ص 58) نَظّام بصری را منكر وجود جنّ معرفی كرده و فخررازی (1407، همانجا) ابوالبركات بغدادی را در این باره متوقف، یعنی بینظر، دانسته است. ابوحیان توحیدی (ص 278) نیز از ثابتبن قرّه نقل كرده است كه منشأ خرافات، عجایب دریا كه مسافران كشتی گزارش میكردهاند و سحر و عشق و جنّ است. اشعری (ص 441) نیز، بدون ذكر نام افراد معین، گفته است كه برخی معتقدند در دنیا جنّ و شیطانی وجود ندارد.
ابنحزم، متكلم و فقیه اندلسی (همانجا)، توضیح داده است كه ما جنّ را با چشم نمیبینیم و بودن آنها را به ضرورت عقلی در نمییابیم، ولی به ضرورت عقلی امكان وجود آنها هست، زیرا قدرت خدای متعال را نهایتی نیست، خدا همچنانكه توانسته است از خاك و آب آفریدهای بیافریند میتواند از آتش و هوا هم آفریدهای بیافریند. از طرفی، چون پیامبران، كه خدا به صدق آنان گواهی داده است، از وجود جنّ خبر دادهاند، پس علم به وجود آنها حاصل میشود. ابنخلدون (ج 1: مقدمه ، ص 602) در باره عقیده به وجود جنّ با احتیاط سخن گفته است. او آیاتِ راجع به وحی و فرشتگان و روح و جنّ را از متشابهات دانسته، از آنرو كه مراد و دلالت حقیقی آنها پوشیده است، اما در جایی دیگر (رجوع کنید به ج 1: مقدمه ، ص 607 611) به توجیه متشابه دانستن آنها پرداخته است. دَمیری (ج 1، ص 672) موضوع را به گونهای دیگر مطرح كرده و اظهار داشته است كه در باره وجود جنّ آنقدر حدیث و شعر و اخبار عرب وجود دارد كه انكار آن به مثابه انكار یك حقیقت متواتر است.
در باره مجرد یا جسمانی بودن جنّ، و به طور كلی ماهیت جنّ، نیز میان متكلمان و فیلسوفان مسلمان اختلاف هست. فخررازی (1421، ذیل جنّ:1) آرای فلاسفه و متكلمان را در باره ماهیت جنّ به دو دسته تقسیم كرده است: گروهی كه جنّ را جسم نمیدانند، بلكه آن را جوهر قائم به نفس خویش و موجودی مجرّد میدانند و مجرّد بودن جنّیان را مانع علم آنها به اخبار و مانع قدرت آنها بر انجام دادن كارهای خارقالعاده تلقی نمیكنند و گروهی كه جنّ را جسم میدانند، اما با هم اختلافنظر دارند. عدهای از آنان، جنّ را جسم لطیف یا عِلْوی و عدهای دیگر، آن را جسم كثیف یا سِفلی به شمار آوردهاند. از عبارات فیلسوفان و متكلمان بر میآید كه گروه اول، میان جنّ و ملك و شیطان تفاوت جوهری قائل نیستند و هر سه را از حیث جوهر یكی میدانند؛ با این بیان كه اگر پاك و نورانی و نیكخواه باشند، ملائكهاند و همانهایند كه «صالحان جنّ» نامیده میشوند و اگر ناپاك و تیره و شرور باشند، شیاطیناند (همانجا؛ نیزرجوع کنید به صدرالدین شیرازی، ص 183ـ184).
فارابی (ص 80 -81)، در پاسخ به سؤالی در باره ماهیت جنّ، گفته است كه جنّ نوعی در مقابل انسان است: انسان، «حی ناطقِ مائت» است و جنّ، «حی غیر ناطق غیر مائت»؛ فرشته نیز «حی ناطق غیر مائت» و حیوان «حی غیر ناطق مائت» است. آنگاه در جواب این ایراد ــ كه بر اساس آیه اول سوره جنّ، آنها موجوداتی شنوا و گویایند گفته است كه این آیه ناقض غیرناطق بودن جنّ نیست. وی برای اثبات نامیرا بودن جنّ به جدل روی آورده و به آیات 14ـ 15 سوره اعراف اشاره كرده كه بنابر آن، خدا به درخواست شیطان به او تا روز قیامت مهلت داده است. ابنسینا ــ كه فخررازی او را منكر وجود جنّ دانسته است (رجوع کنید به ادامه مقاله) در كتابالحدود (ص 27) در تعریف جنّ گفته كه جنّ حیوانی از جنس هوا، ناطق و دارای جرم شفاف است و به اشكال گوناگون درمیآید، و البته این تعریف را شرح الاسم خوانده است. فخررازی (همانجا) همین عبارت اخیر را به این معنا گرفته كه ابنسینا در واقع خواسته است بگوید جنّ در عالم خارج وجود ندارد؛ اما این استنتاج فخررازی رد شده است (معرفت، ص 189). میرداماد (ص 403) جنّیان را موجوداتی مجرد، نه جسمانی دانسته، اما لاهیجی (ص 337) آنها را اجسامی لطیف و دارای حیات عَرَضی، كه قادرند به اشكال گوناگون درآیند، دانسته است. دَمیری (ج 1، ص 663) جنّ را جسم هوایی، كه عقل و فهم دارد و قادر است كارهای سخت انجام دهد، شناسانده است.
یكی از سؤالات كلامی در باره جنّ این بوده است كه آیا انسانها میتوانند جنّیان را به خدمت گیرند و به واسطه آنها از امور غیبی آگاه شوند؟ نظّام بصری و بیشتر معتزله و اصحاب كلام آن را ممكن نمیدانستهاند، زیرا در این صورت معجزه داشتن پیامبران بیثمر میشود، چون از جمله معجزات آنان خبر دادن از امور غیبی و انجام دادن برخی كارهای خارق عادت بوده است. در برابر، برخی دیگر این امر را ناممكن نمیدانستهاند (رجوع کنید به اشعری، ص 437).
ابنحجر عسقلانی در مقدمه كتاب الاصابة (ج 1، ص 10ـ 11)، ضمن اینكه گفته است در میان اصحاب پیامبر جنّیان هم بودهاند، نام برخی از آنها را ذكر كرده است (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 185، 198، ج 3، ص 148، ج 4، ص 503). همچنین در برخی منابع از جنّیانی كه به بعثت پیامبر بشارت داده و خود نیز اسلام آوردهاند، یاد شده است (رجوع کنید به ابناثیر، اسدالغابه ، ج 2، ص 136؛ ابنحجر عسقلانی، ج 2، ص 368).
اخبار و حكایات بسیاری در باره ازدواج یك انسان با یك جنّ و نیز مناسبات عاشقانه میان آنها گزارش شده است (برای نمونه رجوع کنید به شبلی، ص 106ـ110؛ سیدابی، ص 53 60). ابنندیم (ص 367) در اینباره شانزده حكایت ثبت كرده است. مجلسی (ج 6، ص 312) تصریح كرده كه مردی دانشمند و اهل قرآن را دیده است كه چهار زن از جنّیان، یكی پس از دیگری، به همسری گرفته بوده است (در اینباره رجوع کنید به بخش 2). موضوع ازدواج افراد جنّ و انسانها به قدری مطرح بوده است كه برخی مؤلفان در باره وقوع و احكام شرعی مترتب بر آن بحث كردهاند (رجوع کنید به شبلی، ص 119، 121ـ122؛ لیزول، ص 51). شبلی (ص 103) تصریح كرده كه انگیزه اصلیاش از تألیف كتابِ آكام المرجان فی احكام الجانّ ، پاسخ به این پرسش بوده كه آیا نكاح جنّ و انسان جایز است؟ وی (همانجا) قول فقیهان را، مبنی بر جایز نبودن نكاح جنّ و انسان، نقل كرده است و از اینكه برخی تابعین آن را مكروه دانستهاند، نتیجه گرفته است كه امكان وقوع آن هست. قرطبی (ج10، ص 142) اصل امكان ازدواج جنّ و انس را پذیرفته، ولی توضیح داده كه بسیاری از ادعاها و گزارشها در این خصوص، دروغ است.
توانایی جنّیان در انجامدادن كارهای خارقالعاده و خارج از توان انسان، كه در برخی آیات قرآن نیز به آن اشاره شده است (برای نمونه رجوع کنید به نمل: 39؛ سبأ: 12ـ13)، خود منشأ نسبت دادن بنای برخی ساختمانهای عظیم و شگفتانگیز و ساخت برخی آلات و وسایل به آنان بوده است (برای نمونهرجوع کنید به جاحظ، ج 6، ص 187؛ محمدبن محمود طوسی، ص 498). به نوشته جاحظ (ج 6، ص 186)، اهل تدمر بر این عقیده بودهاند كه هرگاه بنایی شگفتانگیز دیدید و سازندهاش برای شما مجهول بود، خود را به زحمت و تكلف نیندازید و ساخت آن را به جنّیان نسبت دهید. ظاهراً بر همین قیاس است كه بنای تختجمشید * و اهرام * مصر را به جنّیان نسبت دادهاند (رجوع کنید به ابوالمؤید بلخی، ص 396، 404، 414؛ محمدبن محمود طوسی، همانجا؛ قس الشمی ، بنمایه 272).
(98) Hasan M. El –Shamy , Folk traditions of the Arab world: a guide to motif calssification , Bloomington 1995; (99) EI 2 , s. v. "Djinn" (by D. B. Macdonald-[H. Masse[); (100) Encyclopaedia of religion and ethics , ed. James Hastings, Edinburgh: T. and T. Clark, 1980-1981, s. v. "Arabs (ancient)" (by Th. Noldeke( ; (101) Encyclopaedia of the Quran , ed. Jane Dammen Mc.Auliffe, Leiden: Brill, 2001- , s. v. "Ifrit" (by Thomas Bauer); (102) Siegmund Fraenkel, Die aramaischen Fremdworter im arabischen , Leiden 1886; (103) W. Gesenius, A Hebrew and English lexcion of the Old Testament , Oxford 1955; (104) Toshihiko Izntsu, God and man in the Koran , Tokyo 1964; (105) Martin R. Zammit, A comparative lexical study of Qur anic Arabic , Leiden 2002.
/ علیرضا بهاردوست /
2) در فرهنگ و ادبیات عامه
مردم عرب موجودات نامرئی را به جنّ و حِنّ تقسیم میكردند و جنّ را از حنّ برتر میشمردند (جاحظ، ج 6، ص 193). بهزعم ایشان، حنّ ضعفای جنّ بودند (همان، ج 2، ص 131) و برخی معتقد بودند كه جنّ و حنّ دو موجود بهكلی متفاوتاند كه به یكدیگر ارتباطی ندارند (همان، ج 1، ص 291). جنّ را به گونههای دیگر نیز تقسیم كرده بودند: جنّ اگر كافر و فاسد بود، شیطان؛ چون به آسمان بر میآمد كه استراق سمع كند، مارِد؛ اگر از این هم بیشتر فساد میكرد، عِفریت و چون ازین درجه فساد هم میگذشت، عَبْقَری نامیده میشد (همانجا، نیزرجوع کنید به ج 6، ص190؛ قس بدخشی، ص 248ـ249؛ ریاحی، ص 23ـ26). به روایت جاحظ (متوفی ح 255؛ ج 6، ص 158)، هر نوع جنّ، چه مذكر چه مؤنث، كه به صورتهای گوناگون بر مسافران ظاهر میشد، غول بود (قس قزوینی، ص 370؛ برای شرح انواع فریب غولرجوع کنید به بدخشی، ص 249) و سِعلاه نامی بود كه فقط بر جنّهای مؤنث اطلاق میشد (جاحظ، ج 6، ص 159). به جنّ معمولی، اگر در میان مردم زندگی میكرد و آزاری به كسی نمیرساند، عامر (جمع آن: عُمّار) میگفتند؛ اگر به كودكان آزار میرساند، آن را ارواح مینامیدند (همان، ج 6، ص 190) و اگر طاهر و خوب بود، آن را مَلَك میخواندند (همان، ج 6، ص 191). به جنّی كه بدنش مانند نصف بدن انسان بود (یك چشم و یك پا داشت) و بسیار به مسافران صدمه میزد و گاهی ایشان را هلاك میكرد، شِقّ میگفتند (همان، ج 6، ص 206). طوسی (ص 507) قسمی جنّ را در هند معرفی كرده كه از سر تا كمر، بهصورت انسان بوده و از كمر به پایین، بهشكل حیوانات است.
قسم دیگر جنّ، كه در منابع فارسی و عربی ذكر شده است، نَسْناس نام دارد كه مانند شقّ یك چشم و یك پا بیشتر نداشته و با ایجاد آتشسوزی در خانهها، آزار میرسانده است. جنّ دیگری بهنام غَدّار، به اعمال جنسی علاقه داشته و گاه به خواسته خلاف خود میرسیده است (فزونی استرآبادی، ص 528؛ نیزرجوع کنید به طوسی، ص 499؛ قس نظامی، ص 14ـ 15؛ قزوینی، ص 371).
جنّیان، بهصورتهای گوناگون، در متون عربی و فارسی و نیز فرهنگ عامه ایرانیان وصف شدهاند. از رسول اكرم روایت شده است كه جنّیان سه قسماند: آنهایی كه بال دارند و پرواز میكنند (قس كتاب ألف لیلة و لیلة، ج 1، ص 540)، آنهایی كه شبیه مار و سگاند و آنهایی كه در سفرند و به جاهای گوناگون میروند (ابوالفتوح رازی، ج 17، ص 281؛ فزونی استرآبادی، ص 526). از قول ابنعباس (متوفی 68) روایت كردهاند كه سگِ سیاه، جنّ است و سگِ خالدار، حنّ (رجوع کنید به جاحظ، ج 1، ص 291). در روایتی دیگر، منسوب به رسول اكرم، سگ سیاهی كه بالای چشمهایش دو لكه باشد (سگهایی كه زردشتیان ایران آنها را سگ چارچشم مینامیدند)، شیطان خوانده شده است (رجوع کنید به همان، ج 1، ص 292). در روایتی از عبداللّهبن مسعود (متوفی 32)، در لیلة الجنّ، برخی از جنّیانی كه برای استماع قرآن به حضور پیامبر آمده بودند، به شكل كركس و مار و برخی دیگر به صورت مردانی سیاه بودند كه جامه سپید در بر داشتند (رجوع کنید به ابوالفتوح رازی، ج17، ص278ـ280؛ نیز رجوع کنید به فزونی استرآبادی، ص 525 526). از عبداللّهبن مسعود نقل شده است كه وی قومی از زُط (رجوع کنید به جت * ) را دید و گفت كه اینها همانندترین مردم به جنّیانیاند كه در لیلة الجن دیدم (جاحظ، ج 6، ص 200؛ ابوالفتوح رازی، ج 17، ص 280).
برخی از حیواناتی كه جنّیان میتوانند به صورت آنها ظاهر شوند، عبارتاند از: مار، بُز، غزال، پازَن كوهی، گاونر، كبوتر، گربه (خاصه گربه سیاه)، سگ، اسب و گورخر (رجوع کنید به فزونی استرآبادی، ص 525؛ ناصری، ص 225؛ لوفلر ، ص 142؛ ماسه ، ج 2، ص 359ـ360). ممكن است جنّیان بهصورت اژدها و دیگر موجودات نیز ظاهر شوند (رجوع کنید به استرآبادی، ص 62). هنگامی كه جنّها بهصورت حیوانات شكاری در میآیند، در بعضی از نقاط ایران آنها را «شكار ابوجهل» مینامند تا از حیوانات معمولی شكاری، كه «شكار ابراهیم» نامیده میشوند، مجزا باشند (لوفلر، همانجا). این نكته یادآور گزارش جاحظ (ج 1، ص 309) است كه عربهای قدیم گاه آهوان را گلههای جنّ میدانستند. اعراب، موش و سوسمار و خارپشت و شترمرغ و غزال را از اول شب شكار نمیكردند، زیرا معتقد بودند كه آنها مَركب جنّیاناند (همان، ج 6، ص 46، 237)؛ اما، جنّیان، خرگوش و كفتار را مَركب نمیگیرند (همان، ج 6، ص 46).
در عقاید عامه ایرانیان، جنّیانِ مسلمان زیبا و جنّیانِ كافر زشت و مهیب هستند كه برخی سرِ دراز، یك چشم در میان پیشانی و دندانهای دراز و تیز دارند (استرآبادی، ص 45ـ46، 62ـ64؛ لوفلر، ص 141). برخی از جنّها ممكن است بدن انسان یا سر حیوان داشته باشند یا دست و پایشان مانند دست و پای حیوانات باشد (طوسی، ص 486؛ قس بیغمی، ج 2، ص 715) یا از دهانشان آتش زبانه بزند و از بدنشان بوی بد متصاعد شود و معمولاً میتوانند به هرصورتی كه بخواهند، در آیند (طوسی، ص 486، 489، 497ـ 498؛ قس الشمی ، بن مایه 21/307 G )؛ اما، غول به هرصورتی كه در آید، نمیتواند پایش را، كه به شكل پای خر است، تغییر دهد (جاحظ، ج 6، ص220؛ قس كتاب ألف لیلة و لیلة، ج 1، ص 547). بعضی جنّیان، برای گمراه كردن و از بین بردن انسانها، خودشان را به شكل آدمی در میآورند (رجوع کنید به فزونی استرآبادی، ص 527). نوعی جنّ، كه مردآزما یا مردهآزما خوانده میشود، بسیار زشت و هراسناك است و خودش را به مردی كه میخواهد او را طعمه خود سازد، نشان میدهد. اگر مرد از او بترسد، مردآزما به او آزار میرساند یا او را میكُشد، اما اگر نترسد، دوست او میشود و در زندگی كمكش میكند (میهندوست، ص 44، 49ـ50؛ ناصری، ص 225؛ قس ماسه، ج 2، ص 360).
بنا بر عقاید عامیانه در ایران، جنّیان به زنهای زائو و نوزادان بسیار آزار میرسانند؛ ازاینرو، در یكی دو هفته اول پس از زایمان، زائو و نوزاد را حتیالمقدور تنها نمیگذارند، اما بعد از اینكه زائو به حمام رفت و پاك شد، خطر آزار جنّیان بسیار كاهش مییابد (ناصری، ص 226). در خراسان، مرضی را كه به دخالت جنّیان گریبانگیر نوزاد میشود، «آن دردها» مینامند. در این بیماری بچه كبود و متشنج میشود و اندكی بعد میمیرد (شكورزاده، ص 156). در شب ششم پس از زایمان، احتمال جنّزدگی نوزادان به اوج میرسد. در این شب، سروصدای زیادی در اتاق زائو راه میاندازند و باروت و طرقه در آتش میریزند. این كارها ــ كه شبیه كارهای شایع برای راندن آل (رجوع کنید به زایمان * ) است جنّیان را از زائو و نوزاد دور نگه میدارد. علاوه بر این، فقط كسانی كه در هنگام زایمان حضور داشتهاند، اجازه دارند در چند روز اول پس از زایمان، از زائو و نوزاد دیدن كنند تا مبادا جنّی خودش را به شكل یكی از دوستان یا نزدیكان زائو در آورد و به او صدمه بزند. عوام خراسان معتقدند كه معمولاً خرابكاریهای جنّیان با فرا رسیدن روز متوقف میشود (همان، ص140، 142ـ143، 146). همچنین باید در اتاق زائو آلات و اسباب آهنی زیادی گذاشت، زیرا جنّ از آهن میترسد (همان، ص 138، 143، پانویس 1)، چنانكه اگر كسی بتواند سوزن آهنی به بدن یا لباس جنّی وارد كند، آن جنّ را تحت اختیار خودش در میآورد، زیرا ترس شدید جنّ از آهن اجازه نمیدهد كه خودش آهن را از لباس یا تنش بیرون بكشد و در این مورد محتاج كمك آدمیان است (ماسه، همانجا؛ نیز رجوع کنید به كتیرائی، ص 47ـ 48، پانویس 2؛ قس لوفلر، ص 138ـ139).
عربها ازدواج بین انسان و جنّ را مقدور میدانستند و معتقد بودند كه جنّیانی كه عاشق بنیآدم میشوند، ممكن است معشوقشان را بدزدند (رجوع کنید به فزونی استرآبادی، ص 525). جاحظ (ج 6، ص 162) دعاهایی را نقل كرده است كه نشان میدهد به نظر برخی، آمیزش جنسی جنّ و انسان مقدور بوده است. قصه قمرالزمان در كتاب ألف لیلة و لیلة (ج 1، ص 539 552) نیز در باره عشق جنّیهای به نام میمونه به شاهزادهای به نام قمرالزمان و عشق جنّی كافر به نام دنهش به دختر شاهی دیگر است. عشق بین آدمی و جنّ موضوع برخی كتابهای داستانی بوده است (رجوع کنید به ابنندیم، ص 367). گاهی از ازدواج جنّ و انسان فرزندانی متولد میشدند و به همین مناسبت، برخی قبایل عرب خود را از احفاد جنّیان میدانستند (طوسی، ص 493، 496). بنا به برخی تفاسیر، یكی از والدین ملكه سبا، بلقیس *، جنّ بوده است، چنانكه در تفسیر ابوالفتوح رازی (ج 15، ص 31) آمده كه مادر بلقیس جنّیهای به نام ریحانه بوده و بدین ترتیب، همسر حضرت سلیمان علیهالسلام نیمهجنّی بوده است و ازاینرو، جنّیانی كه در خدمت آن حضرت بودند، میترسیدند كه اگر از ازدواج او با بلقیس فرزندانی بهوجود بیاید، آنها مجبور شوند تا ابد در خدمت حضرت سلیمان بمانند و به همین سبب میكوشیدند بلقیس را از چشم سلیمان بیندازند، تا جایی كه به او میگفتند بلقیس دیوانه است و پاهایش به شكل پای خر یا قسمی دیگر از چهارپایان است (همان، ج 15، ص 47ـ49). هنگامی كه سلیمان درگذشت پادشاه جنّیان، زَوبَعَه، به چهار گوشه عالم رفت و خبر مرگ سلیمان را به جنّیان رساند و دستور داد كه از كار دست بكشند و یكی از ایشان كتیبهای ساخت و آنچه را كه ساخته بودند، در آن یاد كرد (همان، ج 15، ص 52). جاحظ (ج 6، ص 203) نیز نوشته است كه عرب اعتقاد داشتند جنّیان خبر مرگ پادشاهان را به مردم میدهند. نقل است پس از اینكه حضرت سلیمان جنّیان را به خدمت خویش در آورد، ایشان را بر 25 فرسنگ از لشكرگاه خود فرمانروا ساخت (ابوالفتوح رازی، ج 15، ص 21ـ22؛ در باره اینكه جنّیان در فرمان سلیمان بودند نیزرجوع کنید به طوسی، ص 486؛ قزوینی، ص 371ـ373).
در میان عرب، كسانی كه معروف بودند به اینكه جنّیان از ایشان اطاعت میكنند، مخدوم نامیده میشدند (جاحظ، ج 6، ص 198). به عقیده عربها، اگر انسانی مورد علاقه یكی از افراد جنّ واقع شود، میتواند آن جنّ را ببیند یا حس كند و جنّ او را از بعضی اخبار آگاه میسازد. چنین جنّی را «رَئِی» مینامیدند (همان، ج 6، ص 203). مُسَیلمهكذّاب * ، كه در اواخر عهد رسول اكرم ادعای پیامبری كرد، ابتدا مدعی بود كه یك رَئِی به همراه دارد (همان، ج 6، ص 205)، اما ابنعباس معتقد بود كه جنّیان قادر به غیبگویی نیستند (رجوع کنید به ابوالفتوح رازی، ج 16، ص 54).
ساخت قالی حضرت سلیمان و بسیاری از بناهای عظیم و آلات و ادوات زندگی روزمره را به جنّیان منسوب كردهاند، از جمله ساختن كاسههای بزرگ و گرمابه و نوره (همان، ج 15، ص 22، 50، ج 16، ص 51؛ قزوینی، ص 241). جاحظ (ج 6، ص 187) در اینكه حمام ساخت جنّیان است، تردید ندارد و از دیگران نقل كرده كه برخی شمشیرهای بسیار نیك هم ساخت جنّیان است. به گمان اهل تَدمُر * ، ساختمانهایی را كه نمیتوان تصور كرد ساخت انسان باشند، باید ساخته جنّیان باشند (همان، ج 6، ص 186). به همین قیاس، ساخت تخت جمشید و اهرام ثلاثه و نقش كوه بیستون را به جنّیان نسبت دادهاند (ابوالمؤید بلخی، ص396؛ طوسی، ص 498؛ قس الشمی، بنمایه 272 F ).
برخی از كسانی كه ازدواج بین جنّ و انس را ممكن میدانستند، معتقد بودند كه چون جنّی عاشق آدمی شود و در جلدش برود، آن شخص مبتلا به مرض صرع میگردد (جاحظ، ج 1، ص 188). اعتقاد به اینكه رفتن جنّ در جلد انسان، علت مرض صرع است (الشمی، بنمایه 1/2065 d ) از قدیمالایام شایع بوده است (رجوع کنید به طوسی، ص 484). جنّی كه وارد بدن كسی میشود، درد و زجری را كه به آن شخص میرسد، حس میكند. به این دلیل، یكی از راههای درمان اشخاص مبتلا به صرع این بود كه دست و پای آنها را میبستند و در حالیكه دعاهای مخصوصی میخواندند، بیمار را بهشدت كتك میزدند (ناصری، ص220، 224ـ225). عربها جنّی را كه باعث آشفتگی فكری یا دیوانگی میشود، خابل یا خَبَل (جاحظ، ج 6، ص 195) و بیماران روانپریش را «مجنون»، یعنی جنّزده، مینامیدند (رجوع کنید به شرتونی، ذیل «جَنَّ»)، چنانكه در فارسی به این بیماران دیوانه میگویند، زیرا دیو در زبان فارسی به معنای جنّ همبهكاررفتهاست (مثلاًرجوع کنید به طوسی، ص 484، 490؛ سعدالدین وراوینی، ص 79ـ80؛ بیغمی، ج 2، ص 716ـ 717). به نوشته جاحظ (ج 2، ص 207) این اعتقاد عامیانه وجود داشته است كه هركس در آستانه در بخوابد، جنّزده و دیوانه میشود و جنّیان ممكن است انسان را خفه كنند (همان، ج 1، ص 302). اینگونه عقاید را برخی از علمای قرون پنجم و ششم مردود شمردهاند (برای نمونه رجوع کنید به طوسی، ص 484ـ 485).
به اعتقاد عوام ایران، به ازای هر كودكی كه در میان بنیآدم به دنیا میآید، هزار كودك از جنّیان متولد میشوند (همان، ص 484) و هر كودك آدمیزاد، بهجز چهارده معصوم علیهمالسلام، یك همزاد جنّ دارد [ همزاد به آنچه در فرهنگ عامه اروپایی، به انگلیسی changeling (بچه عوضی)، به آلمانی Der Wechselbalg (بچه ناقص و زشتی كه از آنِ شیاطین است) یا untergeschobehes kind ، و به فرانسه enfant substitue (بچه جایگزین) نامیده میشود، بسیار شبیه است ]. همزاد همزمان با پیدایی جنین در رحم مادر، ایجاد میشود و بچه را، حتی پیش از به دنیا آمدن، آزار میدهد و هرگاه بچه در رحم بجنبد یا نوزاد در خواب تكان بخورد، علامت آن است كه همزادش او را اذیت میكند (شكورزاده، ص 142ـ143، پانویس 3؛ لوفلر، ص 139؛ ماسه، ج 2، ص 358). گاهی زنانِ جنّیان محتاج قابله میشوند. هر قابله باید به ازای هر صد نوزاد بشر كه به دنیا میآورد، یك بچه جنّ هم بهدنیا بیاورد. قابله با چشم بسته نزد زائوی جنّی برده میشود و پس از اتمام كار، یك مشت پوست پیاز به او انعام میدهند. اگر قابله موضوع را به هیچكس نگوید و پوست پیازها را زیرفرش بگذارد، هر روز صبح در زیر فرش یك سكه طلا خواهد یافت، اما اگر موضوع را بروز دهد، پوست پیازها سكه طلا نخواهند شد (ماسه، ج 2، ص 356). ممكن است جنّیان گاه به انسانی كه دوستش دارند، هدایایی ببخشد از قبیل پول، موفقیت یا توانایی درمان بعضی از بیماریها (لوفلر، ص 125، 143؛ مارزلف ، بنمایه 503).
به اعتقاد عوام عرب، جایگاه جنّیان برخی كوهها (جاحظ، ج 6، ص 182؛ قزوینی، ص 167)، درختان (جاحظ، ج 6، ص 169، 171؛ طوسی، ص 506) و بیابانها بوده و گاه قبایلی از جنّها در آنها پیدا میشده است (جاحظ، ج 6، ص 200). پس از اینكه خداوند قوم وَبار را هلاك كرد، جنّیان در سرزمین آنان ساكن شدند (همان، ج 6، ص 215). در كتاب ألف لیلهو لیله (ج 1، ص 539) جایگاه میمونه جنّیه، چاه ذكر شده است. به اعتقاد ایرانیان، جنّیان ممكن است هم در زمین و هم در آب زندگی كنند، اما محلهای تاریك و گرم، نظیر حمامهای قدیمی و گورستانها و خرابهها و بعضی آبانبارها و درختان، را ترجیح میدهند (رجوع کنید به فزونی استرآبادی، ص 525؛ ماسه، ج 2، ص 360ـ 363؛ میهندوست، ص 48؛ اعظمی، ص 52). در بسیاری از قصهها نیز از اسارت جنّها در سبو یا قمقمه و كوزه آب سخن گفته شده است (مثلاًرجوع کنید به كتابألف لیلة و لیلة، ج 1، ص 91). جنّیانی كه در زمین زندگی میكنند در سراسر جهان پراكندهاند، اما بیشتر در شام، هند و سرزمین وَبار یافت میشوند (طوسی، ص 507، 509، 511).
اوضاع اجتماعی جنّیان را همانند اوضاع اجتماعی جوامع بشری میدانستند (رجوع کنید به همان، ص 484؛ قزوینی، ص 368ـ 370؛ فزونی استرآبادی، ص 527؛ میهندوست، ص 48) و برای آنها شاهان، محكمههای قضایی، عروسی و عزا تصور میكردند (رجوع کنید به بدخشی، ص 248؛ فزونی استرآبادی، ص 524؛ میهندوست، ص 49). به نوشته جاحظ (ج 6، ص 224)، قاضی جنّیانْ انسان است. پادشاه جنّیان، كه زَعْفَر نام داشت، در واقعه كربلا به امام حسین علیهالسلام پیوست. گفتهاند زعفرِ جنّی در سالهای نخستین قرن چهاردهم هجری شمسی درگذشت و پسرش، شاهكاظم، بر جای او نشست (میهندوست، همانجا؛ قس لوفلر، ص 143).
صدای جنّ را «عَزیفُ الجنّ» مینامیدند. از اشعار عرب، كه در آنها صوتِ جنّ وصف شده، ابیاتی موجود است (رجوع کنید به جاحظ، ج 6، ص 172ـ 178).
به عقیده اعراب قدیم، هر شاعری جنّی دارد كه به او شعر تلقین میكند؛ اگر آن جنّ مذكر باشد به آن «تابع» و اگر مؤنث باشد به آن «تابعه» میگویند (همائی، ص 434؛ مختاری غزنوی، حواشی همائی، ص 229ـ231). این مطلب در شعر رودكی سمرقندی (متوفی ح 329) نیز وارد شده است (رجوع کنید به دبیرسیاقی، ص 47). جاحظ (ج 6، ص 225ـ229) در باره ارتباط شاعران عرب با جنّیان سخن گفته و نام عدهای از جنیان شعرای معروف را ذكر كرده است. وی از شعر جنّیان ابیاتی نقل كرده و گفته است تلفظ برخی از آنها سه بار پشت سر هم، بیآنكه زبان آدمی بگیرد یا تُپق بزند، فقط از جنّیان ساخته است (رجوع کنید به ج 6، ص 207ـ 208). به عقیده عوام اصفهان، هركس باقلا (باقالی) بخورد شاعر میشود. این امر شاید مرتبط باشد با عقیدهای قدیمی كه جاحظ (ج 1، ص 301، ج 6، ص 210) نقل كرده است، مبنی بر این كه خوراك جنّیان باقلا است. بهزعم عامه، بعضی از رنگها، مانند رنگ سرخ، جنّیان را جذب میكند (همان، ج 4، ص 257)، پس بعید نیست كه بوی باقلا هم توجهشان را جلب كند.
بنا بر ادبیات داستانی و حماسی ایران، جمشید * و حضرت سلیمان بر جنّیان فرمان میراندند. در شاهنامه فردوسی (ج 9، ص 324، بیت 178)، در نامه سعدبن ابیوَقاص به رستم فرخزاد، لفظ جنّی آمده است. با آنكه نام كسی كه بهرام چوبین را به سركشی برضد خسروپرویز برانگیخت در شاهنامه ذكر نشده است، بهنوشته صاحب تجاربالامم (ص330) ــ كه احتمالاً اطلاعات خود را از دیگر منابع حماسی و تاریخی، كه اكنون از دست رفتهاند، اخذ كرده این شخص جنّیهای بهنام مُذهِبه بوده است. در فرامرزنامه (ص 27) پادشاه پریان به بانوگشسب میگوید سُرخاب دیو، كه پادشاه جنّیان است، گاه خودش را به شكل گورخر در میآورد (نیز رجوع کنید به پری * ). ذكر جنّیان در حماسههای منظوم و منثور مذهبی بیشتر آمده است، مانند داستان جنگ حضرت علی علیهالسلام با جنّیان كافر كه در جنگنامه آتشی (رجوع کنید به صفا، ص390) و تحفة المجالس استرآبادی (ص 45ـ46، 62 64) وارد شده است. جنّ را، هم در تفاسیر فارسی (مثلاً بخشی از تفسیری كهن به پارسی ، ص 3، 181، 263؛ ابوالفتوح رازی، ج10، ص 352) و هم در متون غیردینی فارسی (مثلاً بلعمی، ج 1، ص 68؛ ناصرخسرو، ص 139ـ140، 142)، پری ترجمه میكردند. در برخی متون داستانی فارسی، مثلاً دارابنامه بیغمی (ج 2، ص 724)، نه تنها پری و جنّ یكی دانسته شدهاند، بلكه گاهی دیوها نیز از نوع جنّ و پری بهشمار آمدهاند (رجوع کنید به همان، ج 2، ص 729). با این حال، در آثار متأخرتر، نظیر امیرارسلان، افزون بر آنكه پری و جنّ از هم تفكیك شدهاند، نامهای گوناگون جنّیان (از جمله عفریت، غول و بنیجان) به موجوداتی متفاوت اطلاق شدهاند (رجوع کنید به نقیبالممالك، ص 289، 381).
برخی محققان، جنّ را در اعتقادات ایرانی برگرفته از فرهنگ اسلامی و عربی دانستهاند (رجوع کنید به كریستنسن، ص 71 به بعد؛ ماسه، ج 2، ص 352)، اما نولدكهبر آن است كه احتمالاً صورت ایرانی جنّ، بازتاب موجوداتی در اعتقاد ایرانیانِ قبل از اسلام است كه بعداً به جنّ تغییر نام دادهاند و با اعتقادات عربها در باره جنّ، كه پس از اسلام به ایران وارد گردیده، آمیخته شدهاند (رجوع کنید به د. دین و اخلاق ، ج 1، ص 670).
عوام ایرانیان از جنّیان هراس دارند و مواظباند كه بهاشتباه آنها را (مثلاً با بردن نامشان، سوزاندن پوست پیاز و تخممرغ، جارو كردن در شب، یا با سوت زدن) نطلبند و تصادفاً با ریختن آب جوش بر زمین یا با پرتاب سنگ، بدون بَسمَله، به آنها صدمهای نرسانند تا مورد اذیت و آزارشان قرار نگیرند. به همین دلیل، از آنها با اسامی مستعاری چون «از ما بهتران» یا «عزیزان» یاد میكنند (لوفلر، ص 142؛ ماسه، ج 2، ص 357ـ 358؛ برای نمونه داستانهایی كه شخصی تصادفی به جنّ صدمه میزند و جنّیان او را میآزارند رجوع کنید به كتاب ألف لیلة و لیلة، ج 1، ص 72ـ73؛ بدخشی، ص 252ـ253؛ لوفلر، ص 143). بهترین راه پرهیز از آزردن غیرعمد جنّیان این است كه قبل از انجام دادن كاری كه ممكن است به ایشان صدمه بزند، بسمله بگویند، زیرا جنّ از بسماللّه میگریزد (هدایت، ص 94؛ كتیرائی، ص30، پانویس 1، ص 243، پانویس 1؛ شكورزاده، ص 308). همراه داشتن برخی از سنگها شر جنّیان را دفع میكند (قزوینی، ص 227). جنّیان در روزهای یكشنبه و سهشنبه، مردمآزارتر میشوند (رجوع کنید به شكورزاده، ص 276ـ277، 310). بنا بر عقاید عامیانه ایرانیان، بعضی از آزارهایی كه جنّیان به مردم میرسانند، به این قرار است: فرستادن انواع بدبختیها، ایجاد تصادفات و بیماریها، عوض كردن فرزند انسان با بچهای دیگر، و دزدیدن اسباب و مایملك انسان (ماسه، ج 2، ص 358؛ لوفلر، همانجا). عوام بلوچ به جنِّ بسیار مردمآزاری به نام «دیو یا هولو» عقیده دارند كه شبها بهصورت نرّهگاوی پدیدار میشود و به آدمیان حمله میكند و جنّ دیگری به نام «سنگ جَبوك»، با انداختن سنگ به مردم آزار میرساند (ناصری، ص 226).
جنّ، با همان ویژگیهای عربی و ایرانی، در فرهنگ عامه دیگر مسلمانان جهان نیز وجود دارد. به باور مردم مصر، اگر كسی بر اثر خشونت و عصبانیت بمیرد، به عفریت بدل میشود. در شمال افریقا، عوام جنّ را با تعبیر كنایی «آنهایی كه آنجا هستند» یاد میكنند ( د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل "Djinn. The djinn folk-lore" ). تركان جنّ را «جین» و «اجینّی» میگویند و قصههای فراوانی در باره آن نقل میكنند و در میان آنان كلمه مكر (mekir) به موجودی خارقالعاده، با تمام مشخصات جنّ، اطلاق میشود. در قدیم، تركها برای در امان ماندن از آزار جنّیان میگفتند: «ان شاءاللّه وقتشان پرشگون باشد». به اعتقاد آنان، برخی از كاروانسراهای ویران، اماكنی در حومه شهر و بهخصوص تنه درختان بزرگ، جایگاه جنّیان است (همان، ذیل "Djinn. In Turkish folklore" ). اصولاً اعتقادات تركان در باره جنّ همان است كه در ایران و كشورهای عربی رایج است. آنان نیز برای درمان بیماران جنّزده به جنّگیران مراجعه میكنند و معتقدند جنّگیران، كه هودَّملینامیده میشوند، با جنّها در ارتباط اند. پیش از 1299 ش/1920، بهخصوص در شهرهای بزرگ، مثل استانبول و ازمیر، انجمنهایی از جنّگیران به رهبری گودیاها ، كه رهبران معنوی جنّگیران بودند، برپا میشد (همانجا).
مسلمانان هند نیز بر این باورند كه جنّها مخلوقاتی نامرئی با قدرتهای خارقالعادهاند و ریاست آنها را پادشاهی بهعهده دارد. دردوره اِلتُتْمِش،سلطان مُلتان هند (حك : 607 - 633)، ناحیهای در اطراف حوض شمسیدهلی را اقامتگاه جنّها میدانستند و مهمانخانهای را كه التتمش بنا كرده بود، دارالجنّ مینامیدند، زیرا معتقد بودند كه جنّیان غالباً در آنجا رفت و آمد دارند. سیدنجمالدین صغری' (شیخالاسلام دهلی)، شیخ جلالالدین تبریزی * را در این مهمانخانه منزل داد تا نیروی معنوی او را محك بزند. شیخ جلالالدین پیش از آنكه داخل مهمانخانه شود، خدمتكارش را فرستاد تا یك جلد قرآن در آنجا بگذارد. این كار رسمی را به وجود آورد كه طبق آن، پیش از آنكه كسی وارد خانه خالی بشود، یك جلد قرآن برای باطل كردن سحر و طلسم جنّها در آنجا قرار بدهد. چون مردم باور داشتند جنّیان قادر به آسیب رساندن و ایجاد بیماریهای وخیم برای انسانها هستند، بسیاری از نویسندگان مذهبی، اوراد و ادعیهای نوشتهاند تا شرارتهای آنها را خنثا كنند (همان، ذیل "Djinn. India" ).
مسلمانان اندونزی نیز كلمه عربی جنّ را از طریق ادبیات عرب میشناسند. این كلمه در زبانهای اندونزیایی راه یافته است. مالایاییها این كلمه را به عنوان معادل یا تعبیر مؤدبانه هنتو ، به معنای روح شیطانی، بهكار میبرند. در برخی زبانها، مانند گایو (از زبانهای اندونزی)، این كلمه نامی كلی برای انواع ارواح بومی است (همان، ذیل "Djinn. Indonesia" ).
منابع: (106) ابنندیم؛ (107) ابوالفتوح رازی، روضالجنان و روحالجنان فی تفسیر القرآن ، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد 1365ـ 1376 ش؛ (108) ابوالمؤید بلخی، عجایبالدنیا ، چاپ ل. پ. سمینووا، مسكو 1993؛ (109) سلطان محمدبن حسن استرآبادی، تحفة المجالس، تهران [ بیتا. (؛ (110) چراغعلی اعظمی، «باورهای عامیانه مردم سنگسر»، هنر و مردم ، ش 92 (خرداد 1349)؛ (111) بخشی از تفسیری كهن به پارسی ، از مؤلفی ناشناخته (حدود قرن چهارم هجری)، چاپ مرتضی آیة اللّهزاده شیرازی، تهران: مركز فرهنگی نشر قبله، 1375 ش؛ (112) نورالدین جعفر بدخشی، خلاصة المناقب: در مناقب میر سیدعلی همدانی ، چاپ سیده اشرف ظفر، اسلامآباد 1374 ش؛ (113) محمدبن محمد بلعمی، تاریخنامه طبری ، چاپ محمد روشن، تهران 1366 ش؛ (114) محمدبن احمد بیغمی، دارابنامه ، چاپ ذبیحاللّه صفا، تهران 1339ـ1341 ش؛ (115) تجارب الامم فی اخبار ملوك العرب و العجم ، ) از مؤلفی ناشناخته (، چاپ رضا انزابینژاد و یحیی كلانتری، مشهد: دانشگاه فردوسی، 1373 ش؛ (116) عمروبن بحر جاحظ، كتابالحیوان،چاپ عبدالسلام محمد هارون،مصر )? 1385ـ1389/ 1965ـ1969(، چاپ افست بیروت 1388/1969؛ (117) محمد دبیرسیاقی، پیشاهنگان شعر پارسی ، تهران 1351 ش؛ (118) علی ریاحی، زار و باد و بلوچ ، تهران 1356 ش؛ (119) سعدالدین وراوینی، كتاب مرزباننامه ، چاپ محمدبن عبدالوهاب قزوینی، لیدن 1327/1909؛ (120) سعید شرتونی، اقرب الموارد فی فصح العربیة و الشوارد ، قم 1403؛ (121) ابراهیم شكورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان ، تهران 1363 ش؛ (122) ذبیحاللّه صفا، حماسهسرایی در ایران ، تهران 1363 ش؛ (123) محمدبن محمود طوسی، عجایب المخلوقات ، چاپ منوچهر ستوده، تهران 1345 ش؛ (124) فرامرزنامه ، به اهتمام رستم پوربهرام سروش تفتی، چاپ سنگی بمبئی 1324؛ (125) ابوالقاسم فردوسی، شاهنامه فردوسی، ج 9، چاپ برتلس، مسكو 1971؛ (126) محمود فزونی استرآبادی، بحیره ، چاپ سنگی تهران 1328؛ (127) زكریابن محمد قزوینی، كتاب عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات، چاپ فردیناند ووستنفلد، گوتینگن 1849، چاپ افست ویسبادن 1967؛ (128) كتاب ألف لیلة و لیلة، چاپ محسن مهدی، لیدن: بریل، 1984؛ (129) محمود كتیرائی، از خشت تا خشت ، تهران 1378 ش؛ (130) عثمانبن عمر مختاری غزنوی، دیوان ، چاپ جلالالدین همائی، تهران 1341 ش؛ (131) محسن میهن دوست، «پدیدههای وهمی دیرسال در جنوب خراسان»، هنر و مردم ، ش 171 (دی 1355)؛ (132) ناصرخسرو، كتاب جامعالحكمتین ، چاپ هانری كوربن و محمد معین، تهران 1332 ش؛ (133) عبداللّه ناصری، فرهنگ مردم بلوچ، ) بیجا ] 1358 ش؛ (134) احمدبن عمر نظامی، چهار مقاله، چاپ محمد قزوینی و محمد معین، تهران 1333 ش؛ (135) محمدعلی نقیبالممالك، امیر ارسلان ، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران 1340 ش؛ (136) صادق هدایت، نیرنگستان ، تهران 1342 ش؛ (137) جلالالدین همائی، «تابعه»، یغما ، سال 13، ش 9 (آذر 1339)؛
(138) Arthur Emanuel Christensen, "Essai sur la demonologie iranienne", Det. Kgl. Danske Videnskabernes Selskab, historisk-filologiske Meddelelser , vol.27, no.1 (1941); (139) Hasan M. El-Shamy, Folk traditions of the Arab world: a guide to motif classification , Bloomington 1995; (140) EI 2 , s.vv. "Djinn. The djinn in folk-lore" (by D. B. MacDonald- [H. Masse[ ) "ibid. In Turkish folklore" (by P. N. Boratav), "ibid. India" (by K. A. Nizami), "ibid. Indonesia" (by P. Voorhoeve; 141- ( Encyclopaedia of religion and ethics , ed. James Hastings, Edinburgh: T. and T. Clark, 1980-1981, s.v. "Arabs (ancient) "(by Th. Noldeke) ; (142) Reinhold Loeffler, Islam in practice: religious beliefs in a persian village , Albany, NY. 1988; (143) Ulrich Marzolph, Typologie des persischen Volksmarchens , Beirut 1984; (144) Henri Masse , Croyances et coutumes persanes, suivies de contes et chansons populaires , Paris 1938.