جمع‌الجوامع‌(1) ، از مهم‌ترين‌ كتابهای اصولی اهل‌ سنّت‌، به‌ عربی، اثر تاج‌الدين‌ عبدالوهاب‌ سُبْكی * ، عالم‌ شافعی (متوفی 771).

به‌ نوشته سُبْكی در مقدمه‌ (ج‌ 1، ص‌ 37)، اين‌ كتاب‌ برگزيده دو كتاب‌ اصولی است‌: يكی شرح‌ او بر مختصر المنتهی اثر ابن‌حاجب‌ ( رفع‌ الحاجب‌ عن‌ مختصر ابن‌الحاجب‌ ) و ديگری شرح‌ مشترك‌ او و پدرش‌، تقیالدين‌ سُبكی * ، بر منهاج‌الوصول‌ بيضاوی ( الاءبهاج‌)؛ البته‌، بنا به‌ گفته برخی ( رجوع کنید به سبكی، 1402، مقدمه حميری، ص‌ 45؛ زركشی، ج‌ 1، مقدمه عبداللّه‌ ربيع‌، ص‌ 28) و خود سبكی ( رجوع کنید به 1402، ص‌ 369)، وی برخی آرای كلامی و اصولی را نخستين‌ بار در اين‌ كتاب‌ مطرح‌ كرده‌ است‌. او در مقدمه جمع‌الجوامع‌ (ج‌ 1، ص‌ 35)، اين‌ كتاب‌ را چكيده مباحث‌ يكصد منبع‌ پيش‌ از آن‌ شمرده‌ است‌.

جمع‌ الجوامع‌ در چند مقدمه‌ و هفت‌ بخش‌ اصلی تدوين‌ شده‌ است‌. مقدمه‌ها مشتمل‌اند بر كلياتی كه‌ غالباً از مبادی كلامی علم‌ اصول‌ است‌ و آگاهی از آنها برای درك‌ علم‌ اصول‌ ضروری به‌ شمار میرود، مانند تعريف‌ علم‌ فقه‌ و اصول‌ فقه‌، اقسام‌ تكليف‌، اقسام‌ واجب‌ و شروط‌ تحقق‌ تكليف‌. عناوين‌ بخشهای اصلی كتاب‌ عبارت‌اند از: كتاب‌ (قرآن‌) و مباحث‌ اقوال‌ (الفاظ‌)، سنّت‌، اجماع‌، قياس‌، استدلال‌، تعادل‌ و تراجيح‌ و اجتهاد. از اين‌رو، اين‌ كتاب‌، همچنانكه‌ مؤلف‌ در مقدمه‌ (ج‌ 1، ص‌ 34) و اثر ديگر خود، طبقات‌ الشافعية الكبری (ج‌ 2، ص‌ 21: «جَمَعْناهُ فی الاَصلَيْن‌»)، تصريح‌ كرده‌ است‌، يك‌ منبع‌ اصولی صِرف‌ نيست‌ و مباحث‌ كلامی بسياری رانيز در بر دارد.

جايگاه‌ علمی سُبْكی و ويژگيها و مزايای جمع‌ الجوامع‌، مانند ساختار و محتوای غنی و ايجاز و اختصار، استفاده‌ از تعابير روشن‌ و دقيق‌، پرهيز از مباحث‌ جدلی و اختلاف‌برانگيز و جامعيت‌ ( رجوع کنید به سبكی، 1402، همان‌ مقدمه‌، ص‌ 54؛ زركشی، ج‌ 1، همان‌ مقدمه‌، ص‌ 35ـ37)، موجب‌ توجه‌ ويژه علمای متأخر به‌ آن‌ شده‌ است‌، تا آنجا كه‌ اين‌ كتاب‌ يكی از منابع‌ اصلی پنج‌گانه‌ در اصول‌ فقه‌ اهل‌ سنّت‌ به‌ شمار میرود (زركشی، همان‌ مقدمه‌، ج‌ 1، ص‌ 36ـ37) و تا سالهای اخير در حوزه‌های علوم‌ دينی اهل‌ سنّت‌، مانند جامع‌الازهر، كتاب‌ درسی مهمی محسوب‌ میشده‌ است‌ (سبكی، 1402، همان‌ مقدمه‌، ص‌ 45، پانويس‌ 1؛
زركشی، ج‌ 1، همان‌ مقدمه‌، ص‌ 35).

بر اين‌ اساس‌، شروح‌ متعددی بر آن‌ نگاشته‌ شده‌ كه‌ از مهم‌ترين‌ آنهاست‌: البدرالطالع‌ فی حل‌ جمع‌الجوامع‌، اثر مشهور جلال‌الدين‌ محمد مَحَلّی (متوفی 846)؛
النجم‌ اللامع‌ فی شرح‌ جمع‌الجوامع‌، اثر محمدبن‌ ابوبكر كنانی شافعی معروف‌ به‌ ابن‌جماعة (متوفی 819)؛
شرح‌ شهاب‌الدين‌ احمد رَمْلی قدسی (متوفی 844)؛
شرح‌ عبدالوهاب‌بن‌ احمد شَعْرانی (متوفی 793) و شرح‌ بدرالدين‌ محمد زَركشی (متوفی 794) به‌ نام‌ تَشْنيفُ المَسامِع‌ بجمعِ الجوامع‌ ، كه‌ از قديم‌ترين‌ شروح‌ است‌ ( رجوع کنید به حاجی خليفه‌، ج‌ 1، ستون‌ 595- 596؛
برای ديگر شرحهای كتاب‌، از جمله‌ شروح‌ منظوم‌ آن‌ رجوع کنید به همان‌، ج‌ 1، ستون‌ 595 597؛
زركشی، ج‌ 1، همان‌ مقدمه‌، ص‌ 37ـ39).

حواشی متعددی نيز بر اين‌ كتاب‌ نوشته‌ شده‌ است‌. حاشيه‌نويسان‌ مهم‌ آن‌ عبارت‌اند از: احمدبن‌ قاسم‌ عبّادی ( الآيات‌ البينات؛
متوفی 994)، بدرالدين‌ محمد فخريه‌ (متوفی 893)، شيخ‌ محمد بازلی حموی (متوفی 925)، عبدالرحمان‌بن‌ جاداللّه‌ بنّانی (متوفی 1198) و شيخ‌ عبدالرحمان‌ شِرْبينی (متوفی 1326). برخی شروح‌ كتاب‌ نيز مورد توجه‌ خاص‌ قرار گرفته‌ و بر آنها حاشيه‌ نوشته‌ شده‌، كه‌ از آن‌ جمله‌ حاشيه معروف‌ شيخ‌حسن‌ عطار بر شرح‌ جلال‌الدين‌ محلی است‌ (حاجی خليفه‌، ج‌1، ستون‌ 595 596؛
زركشی، ج‌1، همان‌ مقدمه‌، ص‌39ـ40).

برخی نيز جمع‌الجوامع‌ را تلخيص‌ كرده‌اند، از جمله‌ تلخيصِ منظوم‌ جلال‌الدين‌ سيوطی (متوفی 911) در 450 ، 1 بيت‌ با نام‌ الكوكب‌الساطع‌ ، كه‌ خود سيوطی بر آن‌ شرح‌ نوشته‌ است‌ با نام‌ شرح‌ الكوكب‌ الساطع‌ ؛
و تلخيص‌ محمودافندی عمر باجوری با نام‌ الفصول‌ فی اصول‌ الشريعة. زكريا انصاری (متوفی 910) نيز آن‌ را با نام‌ لُبّ الاصول‌ تلخيص‌ كرده‌ و شرحی هم‌ با نام‌ غاية الوصول‌ شرح‌ لبّ الاصول‌ بر آن‌ نگاشته‌ است‌ (رجوع کنید به سيوطی، ج‌ 1، مقدمه حفناوی، ص‌ 25؛
انصاری، ص‌ 2؛
حاجی خليفه‌، ج‌ 1، ستون‌ 597؛
زركشی، ج‌ 1، همان‌ مقدمه‌، ص‌ 41ـ42).

جمع‌الجوامع‌ ، به‌سبب‌ اختصار آن‌، در ضمن‌ برخی مجموعه‌ها يا همراه‌ با شروح‌ و حواشی خود چاپ‌ شده‌ است‌، از جمله‌ در 1310 در مصر در مجموع‌ من‌ مهمات‌ الفنون‌ و نيز در 1378 در قاهره‌ در مجموع ‌المتون‌ الكبير (رجوع کنید به سركيس‌، ج‌ 1، ستون‌ 1003). همچنين‌ بسياری از شروح‌ وحواشی آن‌ بارها، و گاه‌ به‌ شكل‌ محققانه‌، چاپ‌ شده‌ است‌.

سُبكی اثر مهم‌ ديگری با نام‌ مَنْعُ الموانع‌ عن‌ جمع ِالجوامع‌ دارد كه‌ در واقع‌ شرح‌ گونه‌ای بر جمع‌الجوامع‌ است‌. وی در اين‌ كتاب‌، كه‌ به‌ شكل‌ سؤال‌ و جواب‌ تدوين‌ شده‌، مسائل‌ مهم‌ و مشكل‌ جمع‌الجوامع‌ را توضيح‌ داده‌ و با پاسخگويی به‌ سؤالات‌ و اشكالات‌ برخی معاصران‌ (از جمله‌ شمس‌الدين‌ محمد غَزّی اسدی ( متوفی 808 ) در اثرش‌ البروق‌ اللُوامِع‌ فی ما اُورِدَ علی جمعِ الجوامع‌ رجوع کنید بهحاجی خليفه‌، ج‌ 1، ستون‌ 596) از آرای خود در جمع ‌الجوامع‌ دفاع‌ كرده‌ است‌ ( رجوع کنید به سبكی، 1402، همان‌ مقدمه‌، ص‌ 46).

---

منابع‌:
(1) زكريابن‌ محمد انصاری، غاية الوصول‌: شرح‌ لب‌ الاصول‌، مصر: مطبعه عيسی البابی الحلبی و شركاه‌، [ بی تا. (؛
(2) حاجی خليفه‌؛
(3) محمدبن‌ بهادر زركشی، تشنيف‌ المسامع‌ بجمع ‌الجوامع‌، چاپ‌ سيد عبدالعزيز و عبداللّه‌ ربيع‌، قاهره‌ 1417ـ 1418؛
(4) عبدالوهاب‌بن‌ علی سبكی، جمع‌الجوامع‌ ، ضمن‌ حسن‌بن‌ محمد عطار، حاشيه العطار علی جمع‌الجوامع‌ ، بيروت‌: دارالكتب ‌العلمیة، ) بی تا. (؛
(5) همو، طبقات‌ الشافعية الكبری ، چاپ‌ عبدالفتاح‌ محمد حلو و محمود محمد طناحی، جيزه‌ 1413/1992؛
(6) همو، منع‌الموانع‌ عن‌ جمع‌الجوامع‌ فی اصول‌ الفقه، بيروت‌ 1402؛
(7) يوسف‌ اليان‌ سركيس‌، معجم‌ المطبوعات‌ العربية و المعربة،قاهره‌ 1346/1928، چاپ‌ افست‌ قم‌ 1410؛
(8) عبدالرحمان‌بن‌ ابی بكر سيوطی، شرح‌ الكوكب‌الساطع، چاپ‌ محمدابراهيم‌ حفناوی، اسكندريه‌ 1420/2000؛
(9) حسن‌بن‌ محمد عطار، حاشية العطار علی جمع‌الجوامع‌ ، بيروت‌: دارالكتب‌ العلمية، ) بی تا. ].

/ سيدطه‌ مرقاتی /