جَمْرَه‌(1) ، نام ‌سه‌ محل ‌مخصوص ‌در سرزمین ‌منا كه‌ حاجیان‌ در روزهای ‌معینی ‌به‌ سوی‌ آنها سنگ ‌می‌اندازند. جَمْرَة‌(جمع ‌آن ‌جَمَرات ‌و جِمار) واژه‌ای ‌عربی ‌است‌ كه ‌به‌ معنای ‌قطعه‌ سوزان ‌آتش‌، قبیله‌ای ‌كه‌ سیصد سوار داشته ‌باشد، سنگریزه ‌و جز اینها به‌ كار رفته ‌است‌. به ‌گفته ‌واژه‌ شناسان‌، ریشه‌ ج ‌م ‌ر بر تجمع ‌و گرد آمدن ‌دلالت‌ دارد (خلیل‌بن‌احمد؛ ابن ‌فارس‌؛ ابن‌اثیر، ذیل‌«جمر»). در اصطلاح‌ متون ‌دینی‌، جمرات ‌یا جمرات ‌ثلاث‌، نام‌ سه‌ محل ‌مخصوص ‌در سرزمین‌ مناست ‌كه‌ با ستونهای‌ سنگی ‌مشخص ‌شده ‌است ‌و از آن ‌رو به‌ آنها جَمْره ‌گفته ‌می‌شود كه‌ محل ‌تجمع‌ سنگریزه‌هایی ‌هستند كه‌ حاجیان ‌به ‌سوی ‌آنها پرتاب ‌می‌كنند یا بدین‌ سبب ‌كه‌ توده‌ سنگریزه‌(جِمار) به ‌سوی ‌آنها پرتاب‌ می‌شود یا از آن‌رو كه‌مردم‌گرد آنها جمع‌می‌شوند (رجوع کنید به ابن‌اثیر؛ ابن‌منظور، «ذیل‌جمر»؛ ابن‌حجر عسقلانی‌، ج3‌، ص464).

نخستین‌جمره‌ از سمت‌منا به ‌طرف ‌مكه‌، جمره‌ اوُلی‌' است‌ كه ‌صغری‌' و دنیا نیز خوانده‌ شده‌ است‌. دومین ‌ستون‌، جمره ‌وُسطی‌' و آخرین‌آنها جمره‌عَقَبه ‌است ‌كه ‌به‌ نظر برخی‌سرحد منا با مكه ‌به‌ شمار می‌رود و كُبری‌'، عُظْمی‌' و قُصْوی‌' نیز نامیده ‌شده ‌است‌( رجوع کنید به كلینی‌، ج4‌، ص474‌ـ475؛ حرّعاملی‌، ج‌14، ص58‌، 66، 73؛ نوری‌، ج‌10، ص68‌؛ رفعت ‌باشا، ج‌1، ص‌322؛ الموسوعة الفقهیة، ج‌23، ص150). فاصله ‌تقریبی‌ جمره‌ دوم‌ با جمره‌ اول 156متر و فاصله ‌آن ‌با جمره‌عقبه‌ 116متر است‌(رفعت ‌باشا، ج‌، ص‌، 342؛ قس ‌فاكهی‌، ج4‌، ص‌307؛ عبدالغنی‌، ص112). از برخی ‌منابع ‌برمی‌آید كه‌ در صدر اسلام‌ در محل ‌جمره‌عقبه ‌درختی ‌وجود داشته‌( رجوع کنید به ابن‌سیدالناس‌، ج‌2، ص364) كه ‌بعدها از میان ‌رفته ‌است ( رجوع کنید به فاكهی‌، ج‌4، ص254).

اطراف ‌جمره‌ اول ‌و دوم ‌از ابتدا كاملاً باز و پرتاب ‌كردن ‌سنگ‌ (رَمْی) از چهار طرف‌ به ‌سوی ‌آنها ممكن‌ بوده‌ است‌، اما جمره‌ عقبه‌ تنها از یك‌ سو قابل‌ رمی ‌بوده‌، زیرا كوهی‌ كم‌ ارتفاع‌، به‌ طول ‌تقریبی ‌یكصد متر، در پشت‌ آن ‌قرار داشته‌است‌(رفعت‌باشا، ج‌1، ص48‌؛
كردی‌، ج‌3، جزء 5، ص‌294). بنا بر بعضی ‌احادیث‌، پیامبر اكرم‌ در حجة الوداع‌، در حالی‌ كه ‌شانه‌ چپشان‌ به‌ سمت‌ مكه‌ و شانه ‌راستِ ایشان‌ به‌ سوی منا بود، به‌ سوی ‌جمره‌ عقبه ‌سنگریزه‌ افكند ( رجوع کنید به ازرقی‌، ج‌1، ص303‌؛
ابن‌سیدالناس‌، همانجا).

زمان‌ساخت ‌ستونهای ‌فعلی جمرات‌، به‌ درستی ‌معلوم ‌نیست‌. به ‌نظر برخی‌( رجوع کنید به كردی‌، همانجا؛
مكارم‌ شیرازی‌، میقات‌ حج‌، ش39‌، ص‌39ـ40، 43)، این‌ ستونها در زمان ‌پیامبر اكرم‌ و امامان ‌علیهم ‌السلام‌ وجود نداشته‌ و بعدها، به‌عنوان‌ نشانه‌هایی‌ برای‌محل‌ رمی حاجیان‌، ساخته‌ شده‌اند. این ‌نكته ‌مسلّم ‌است‌ كه ‌در گذر زمان‌ در شكل‌ و اندازه‌ ستونها تغییراتی‌ ایجاد شده ‌است‌، از جمله‌ به ‌گزارش ‌ازرقی‌(ج‌1 ، ص‌298ـ303)، در سال‌ 240 جمره‌ عقبه‌، بر اثر بارانهای ‌پاییزی‌، ویران ‌شد و شخصی ‌به‌ نام ‌اسحاق ‌بن‌ سَلَمه ‌به‌ دستور متوكل‌ عباسی‌(حك : 232ـ247) آن‌ را بازسازی ‌كرد. همچنین ‌در 241، به ‌سبب‌ كثرت‌ سنگریزه‌ها و غفلت ‌از پاكسازی ‌آنها، نزدیك ‌بود جمره‌ عقبه ‌از انظار پنهان ‌شود، اما اسحاق ‌بن ‌سلمه‌ سنگها را جمع‌كرد و در پشت ‌جمره‌ دیواری ‌بلند ساخت ‌تا كسی ‌نتواند از آن‌ سو این ‌جمره‌ را رمی‌كند. این ‌دیوار در طی ‌زمان‌ بارها تجدید بنا شد (كردی‌، ج‌3، جزء 5، ص296-297). ابن‌جُبَیر (متوفی‌) از وجود نشانه‌هایی‌ برای ‌جمرات ‌سه‌گانه ‌در عصر خود گزارش‌داده‌است‌( رجوع کنید به ص17).

پس‌از 1292، برای ‌توسعه‌ دایره ‌رمی ‌و كاستن ‌از ازدحام‌ حاجیان‌، در اطراف ‌ستونها حوضچه‌هایی ‌مدور احداث ‌شد؛
البته‌حوضچه ‌جمره‌ عقبه‌، به ‌سبب ‌دیوار پشت ‌آن‌، نیم دایره‌بود (عبدالغنی‌، ص‌). در 1376/1336 ش‌، عبداللّه ‌بن‌عمر دهیش‌، رئیس ‌محاكم‌ شرع‌ مكه‌، برای‌وسعت ‌بخشیدن ‌به‌ راه‌ حجاج‌، فتوا داد كه‌ تخریب ‌كوه‌ پشت‌ جمره‌ عقبه‌ مجاز است‌، مشروط‌ بر آن ‌كه ‌پرتاب ‌سنگ ‌از آن ‌سوصورت ‌نگیرد؛
ازاین ‌رو، حكومت‌ عربستان ‌سعودی‌ در همان ‌سال‌ دیواری ‌به ‌طول ‌تقریبی ‌شش ‌متر، عرض ‌چهار متر و ارتفاع‌ دو متر بنا كرد، تا رمی حاجیان ‌از این ‌سو صورت ‌نگیرد (كردی‌، ج3‌، جزء 5، ص296‌ـ 297). بعدها این ‌دیوار برداشته‌ شد و امكان‌ رمی ‌جمره‌ عقبه ‌از هر چهار سو فراهم‌ گردید (پیشوایی ‌و گودرزی‌، ص17).

به ‌سبب ‌محدود بودن‌ زمانِ رمی ‌و شدت ‌ازدحام‌ حجاج ‌در آن‌ هنگام‌، در سالهای ‌اخیر این ‌مناسك ‌با تلفات ‌همراه‌ بوده ‌و ازاین ‌رو حكومت‌ عربستان ‌سعودی‌ بارها محدوده‌ رمی‌ جمرات ‌را گسترش ‌داده ‌است‌، از جمله‌ بعد از 1343 ش‌/ 1383 مسیر حركت ‌حاجیان ‌را به سوی‌ جمرات ‌دو طبقه‌ كردند (عبدالغنی‌، ص111‌ـ112) در سالهای‌ بعد نیز، به‌ جای ‌ستونهای ‌سه‌ گانه‌، دیوارهایی ‌به ‌طول‌ تقریبی22 ‌متر احداث‌ شده ‌است ‌تا پرتاب ‌سنگ‌ آسان ‌تر صورت ‌گیرد (خبرگزاری‌ مهر، 1383 ش‌). پس ‌از موسم ‌حج ‌سال 1384 ‌ش‌/ 1426، نیز اجرای‌ طرح‌ تأسیس پل‌ جدید، در چهار طبقه ‌آغاز شده ‌است ( رجوع کنید به «جسر الجمرات‌الجدید»، ص46‌ـ47، ترجمه‌ فارسی‌، ص‌136ـ 148).

رَمْی‌ در لغت ‌به‌ معنای ‌پرتاب ‌كردن‌ و انداختن ‌است‌(ابن‌ منظور؛
فیروزآبادی‌؛
طریحی‌، ذیل ‌واژه‌) و رمی‌ جمرات ‌در اصطلاح ‌فقها، پرتاب ‌كردن ‌سنگریزه‌ به‌ سمت‌ جمرات ‌سه‌گانه‌ در مراسم‌ حج ‌است‌( رجوع کنید به فتح‌اللّه‌، ص212‌؛
زحیلی‌، ج3‌، ص2252). مُفاد احادیث‌ در خصوص ‌پیشینه ‌تاریخی‌ این ‌كار، متفاوت ‌است‌. برخی ‌احادیث‌ آن‌ را به‌زمان‌حضرت‌آدم‌ علیه‌السلام ‌رسانده‌ و در واقع‌، بخشی‌ از مناسكی‌ به ‌شمار آورده‌اند كه ‌به ‌موجب ‌آن خدا توبه ‌آن ‌حضرت ‌را پذیرفت (رجوع کنید به ابن‌بابویه‌، ج2‌، ص400‌ـ401؛
حرّعاملی‌، ج‌11، ص227‌ـ 229، ج‌14، ص55). احادیثی ‌دیگر، رمی‌ جمرات ‌را از جمله‌ آموزشهای‌ جبرئیل‌ به‌ حضرت ‌ابراهیم‌ علیه‌السلام‌ هنگام‌ تعلیم ‌مناسك ‌حج‌ دانسته‌ و ظاهر شدن ‌شیطان ‌بر آن‌ حضرت ‌در محل‌ جمرات ‌سه‌گانه‌ و سنگ ‌انداختن‌ ایشان‌به ‌سوی‌ او را آغاز پیدایش ‌این ‌سنّت ‌شمرده‌اند. برخی‌احادیث‌از ظهور شیطان‌بر حضرت‌ابراهیم‌، هنگام‌ مأموریت ‌ذبح ‌اسماعیل‌، سخن ‌گفته‌اند ( رجوع کنید به طبرانی‌، ج‌10، ص‌68ـ269؛
ابن‌بابویه‌، ج2‌، ص437‌؛
حاكم ‌نیشابوری‌، ج‌1، ص‌466؛
قرطبی‌، ج‌15، ص‌105ـ 106؛
حرّعاملی‌، ج14‌، ص‌263ـ 264؛
برای ‌اقوال ‌دیگر رجوع کنید به طبری‌، ج‌23، ص‌87؛
سیوطی‌، ج‌7، ص100). پاره‌ای ‌اسناد و شواهد تاریخی‌، از جمله ‌برخی ‌اشعار عرب‌جاهلی‌، بیانگر این ‌است‌ كه ‌رمی ‌جمرات ‌پیش‌ از ظهور اسلام ‌هم‌ بخشی ‌از مناسك ‌حج ‌بوده‌ است ( رجوع کنید به ازرقی‌، ج2‌، ص176‌؛
جواد علی‌، ج6‌، ص386‌ـ 387؛
پیشوایی‌و گودرزی‌، ص20‌ـ21).

رمی ‌جمرات ‌نیز عملی ‌تعبدی ‌است ‌كه‌، مانند عبادات ‌دیگر، باید به‌ قصد قربت و امتثال‌ امرالاهی ‌صورت ‌گیرد (غزالی‌، ج‌1، ص‌319؛
امام‌ خمینی‌، ص‌139ـ140). در منابع‌ حدیثی ‌و اخلاقی‌، اسرار و حكمتهایی ‌برای ‌آن‌ ذكر شده ‌است‌. بر پایه‌ منابع ‌تاریخی‌، پرتاب ‌كردن ‌سنگ ‌به‌ سوی ‌افراد یا اشیا، به ‌قصد ابراز خشم ‌و انزجار یا اهانت‌ و استخفاف‌، امری‌ متداول ‌بوده‌ است‌( رجوع کنید به بَتَنونی‌، ص‌240ـ 243). توضیحات ‌عرفانی ‌نیز در باره‌ این‌ عمل ‌عبادی‌ بیان ‌شده‌ است‌؛
مثلاً غزالی‌(همانجا) جمرات ‌را نماد شیطان ‌و سنگ‌ زدن‌ به ‌آنها را نوعی ‌اظهار نفرت ‌از او دانسته ‌است‌. حاج ‌ملاهادی ‌سبزواری‌(ص‌ 324ـ325 )، جمرات‌ سه‌گانه‌ را نماد سه ‌نفس‌اماره‌، مُسَوله ‌و لوامه‌ دانسته‌ و گفته ‌است‌ كه‌ ازآن ‌رو در عید قربان ‌تنها جمره‌عقبه‌ رمی ‌می‌شود كه ‌با طرد كردن ‌نفس‌ شرورتر، در واقع دو نفس ‌دیگر هم ‌طرد می‌شوند. به ‌گفته ‌ابن‌عربی‌(ج1‌، ص719‌ـ721)، شیطان‌ در جمره‌اول‌ شبهاتی ‌در باره ‌ذات ‌خداوند، در جمره ‌دوم‌ در باره‌صفات‌الاهی‌ و در جمره‌ عقبه ‌در باره ‌افعال ‌خدا به ‌انسان‌ القا می‌كند و انسان ‌با پرتاب ‌كردن ‌سنگ‌، شیطان ‌و القائات ‌وی ‌را از خود می ‌راند.

فقهای ‌امامی ‌و اهل‌ سنّت‌، با استناد به‌ احادیثی ‌كه ‌درباره‌ سیره ‌پیامبر اسلام‌ در سفر حجه‌ الوداع ‌نقل ‌شده‌( رجوع کنید به كلینی‌، ج‌4، ص‌ـ 248؛
بیهقی‌، ج‌5، ص148‌؛
ابن‌سیدالناس‌، ج2‌، ص‌ـ367؛
ابن‌كثیر، ج4‌، ص399‌ـ400) و بر این ‌اساس ‌كه ‌ایشان ‌در آن‌ سفر به‌ مسلمانان‌ دستور دادند تا مناسك‌ حج ‌را از ایشان ‌فراگیرند، رمی ‌جمرات‌ را در حج ‌تمتع‌ واجب ‌شمرده‌اند (ابن‌ادریس‌حلّی‌، ج‌، ص‌606ـ607؛
زحیلی‌، ج3‌، ص‌2253). با این‌ همه‌، چون‌ در احادیث ‌مفهوم ‌دقیق‌ جمرات ‌و اینكه‌ آیا مراد از آن ‌تنها ستونهای‌ سنگی ‌است ‌یا قطعه ‌زمین اطراف ‌آن ‌را نیز در برمی‌گیرد، تبیین ‌نشده‌، تعابیر فقها نیز در باره ‌جزئیات‌ این‌عمل ‌متفاوت ‌است‌.

از تعابیر بیشتر فقهای ‌اهل ‌سنّت‌(از جمله‌رجوع کنید به نووی‌، ج‌8، ص176‌؛
ابن ‌حجر عسقلانی‌، ج3‌، ص464‌؛
بُهُوتی‌ حنبلی‌، ج2‌، ص582‌؛
شروانی‌، ج‌4، ص134) برمی‌آید كه‌ به ‌نظر آنان ‌جمره‌ همان ‌زمین‌ اطراف ‌ستونهاست ‌كه‌ امروزه‌ به‌ شكل‌ حوضچه ‌در آمده ‌است‌. برخی ‌از آنان‌(برای ‌نمونه‌رجوع کنید به حطّاب‌، ج‌4، ص191‌؛
ابن‌عابدین‌، ج2‌، ص565) و نیز شماری ‌از فقهای ‌زیدی‌(برای‌ نمونه‌ رجوع کنید به ابن ‌مفتاح‌، ج4‌، ص300‌ـ301) تصریح ‌كرده‌اند كه ‌ستونهای ‌سه‌گانه ‌صرفاً نشانه‌هایی‌ برای ‌جای ‌پرتاب ‌كردن‌ سنگ‌ هستند و جمره ‌به ‌آنها اطلاق‌ نمی‌شود، حتی‌ شماری ‌از آنان (رجوع کنید به خطیب ‌شَربینی‌، ج‌1، ص507‌ـ 508؛
بهوتی‌ حنبلی‌، همانجا) برخورد سنگریزه‌ را به‌ ستونها كافی ‌ندانسته‌اند.

به‌ نظر آیت‌اللّه‌ مكارم ‌شیرازی‌( میقات ‌حج‌، ش39‌، ص32)، هرچند بسیاری‌از فقها در باره‌ مفهوم‌ دقیق ‌جمره ‌سكوت ‌كرده‌اند، علاوه ‌بر تعابیر یاد شده ‌از عالمان‌ غیرشیعی‌، ادله ‌و شواهد متعدد دیگری ‌نیز می‌توان ‌یافت ‌كه ‌اثبات‌ می‌كند مراد از جمره‌، ستونهای ‌سنگی‌ نیست‌، بلكه‌ مراد از آن ‌همان ‌زمین‌ اطراف ‌ستونهاست‌. از جمله‌ این‌ شواهد است‌: 1) تفسیر واژه‌جمره‌در منابع ‌لغت ‌و اصطلاح ‌شناسی‌. در این ‌منابع‌، جمره ‌به ‌معنای ‌محل‌ جمع‌ شدن ‌سنگریزه ‌هاست ‌نه‌ ستونهایی‌ كه‌امروزه‌ بر آنها سنگ ‌زده‌ می‌شود، به‌ ویژه‌ با توجه ‌به‌ این ‌كه‌ در این ‌خصوص ‌باید به‌ مفهوم‌ لغوی ‌و عرفی ‌واژه ‌توجه‌ كرد ( رجوع کنید به همو، میقات‌حج‌، ش45‌، ص92 ‌ـ 65). 2) شماری ‌از فقهای‌امامی‌( رجوع کنید به ابوالصلاح ‌حلبی‌، ص199‌؛
ابن‌زهره‌، ص189‌؛
علامه‌حلّی‌، 1414، ج8‌، ص221) و اهل‌سنّت‌(برای‌نمونه‌رجوع کنید به قرافی‌، ج3‌، ص276) صریحاً از جمره‌ به ‌زمین (اَرض‌) تعبیر كرده ‌و از ستونها سخنی ‌به‌ میان‌ نیاورده‌اند. 3) برخی ‌از فقهای ‌امامی‌ و اهل‌سنّت‌تعابیری‌ به‌ كار برده‌اند (مانند علی‌الجمرة‌، فی‌الجمرة‌، فی‌المَرْمی‌')، كه‌ می‌رساند جمره ‌را همان‌ قطعه ‌زمین‌می‌دانسته‌اند ( رجوع کنید به ابن‌ قدامه‌، ج‌3، ص450‌؛
ابن‌سعید، ص210‌؛
علامه‌حلّی‌، 1414، ج7‌، ص30‌؛
بهوتی ‌حنبلی‌، ج2‌، ص‌ 581- 582). 4) جمعی ‌از فقها بر آن‌اند كه‌پرتاب‌سنگ‌هم‌می‌تواند بر ستونها صورت‌گیرد و هم ‌بر زمین‌ اطراف‌ آن‌، كه‌ این ‌نظریه ‌خود بر كفایتِ رمی ‌بر محل‌گرد آمدن ‌سنگریزه‌ها دلالت‌دارد ( رجوع کنید به شهید اول‌، ج1‌، ص‌428؛
ابن‌عابدین‌، ج2‌، ص565‌؛
برای ‌تفاصیل‌ این‌ ادله‌ و دلایل دیگر رجوع کنید به مكارم‌ شیرازی‌، میقات ‌حج‌، ش45‌، ص65‌ـ92، ش26‌، ص‌80؛
همو، میقات‌حج‌، ش29‌، ص30‌ـ52؛
مهریزی‌، ص47‌ـ54؛
برای‌آگاهی‌از انتقادهایی‌كه‌از این‌رأی‌شده‌است‌رجوع کنید به مكارم‌شیرازی‌، میقات‌حج‌، ش46‌، ص‌67؛
یزدی‌اصفهانی‌، ص‌48ـ66).

بر پایه‌ این ‌رأی‌، چون‌ ستونهای‌ سنگی ‌موجود در جمرات ‌سه‌گانه‌ (باتوجه ‌به ‌قرائن ‌و شواهد تاریخی‌) صرفاً نشانه ‌محل ‌رمی‌اند، اصابت ‌سنگریزه‌ها به‌ این‌ ستونها در هنگام‌ رمی ‌لازم‌ نیست ‌و افتادن ‌آنها در محل‌ جمرات‌، یعنی ‌دایره‌ اطراف‌ ستونها، كافی ‌است‌. در برابر، برخی ‌فقها بر این ‌باورند كه ‌جمرات ‌همان‌ ستونهای‌ سه‌گانه‌اند و بنابراین‌، سنگریزه‌هایی ‌كه ‌به‌ سوی ‌آنها پرتاب‌ می‌شود، باید به ‌ستونها برخورد كند و در صورت ‌از میان ‌رفتن ‌ستونها، به‌ محل‌ آنها اصابت ‌كند. قائلان‌ به‌ این‌ نظریه‌ به ‌دلایلی ‌مانند مفهوم ‌واژه ‌جمره‌ و تعابیر احادیث‌ استناد كرده‌اند(رجوع کنید به موسوی‌ عاملی‌، ج‌8، ص‌9؛
عبد الاعلی ‌سبزواری‌، ج‌14، ص‌ 237ـ239؛
خلخالی‌، ص‌، 227).

حاجیان ‌در حج ‌تمتع ‌پس ‌از وقوف ‌در سرزمین‌ مشعرالحرام‌، تا طلوع ‌آفتابِ روز عید قربان ‌یا نیمه‌ شب ‌پیش‌از آن‌ ( رجوع کنید به ادامه‌مقاله‌) باید به‌ سرزمین ‌منا بروند و جمره ‌عقبه‌ را رمی ‌كنند. همچنین ‌پس ‌از انجام‌ دادن ‌مناسك ‌دیگر، در روزهای ‌یازدهم ‌و دوازدهم ‌ذیحجه ‌باید هر سه‌ جمره ‌را رمی‌كنند ( رجوع کنید به الموسوعة الفقهیة، ج17‌، ص45‌ـ 48؛
امام‌ خمینی‌، ص102‌ـ103، 409، 490؛
نیز رجوع کنید به حج‌* ).

چون‌عمل‌ رمی ‌بخشی از مناسك‌ حج‌ و یك‌ رفتار عبادی‌است‌، صحتِ آن ‌منوط ‌به ‌شرایطی ‌چون ‌نیت ‌و قصد قربت ‌داشتن‌ و پرتاب ‌پی‌درپی ‌هفت‌ سنگریزه ‌و رعایت ‌ترتیب‌ در رمی ‌جمرات ‌سه‌گانه‌ در ایام‌ تشریق‌* است‌(حرّعاملی‌، ج‌14، ص265‌ـ 268؛
نراقی‌، ج12‌، ص285‌ـ 287؛
خلخالی‌، ص221‌ـ 224، 398؛
زحیلی‌، ج‌3، ص‌2257ـ 2258؛
برای‌آداب ‌و احكام‌ مستحب ‌آن‌رجوع کنید به كلینی‌، ج4، ص478‌ـ479؛
موسوی‌عاملی‌، ج‌8، ص9‌ـ15؛
زحیلی‌، ج‌3، ص2260‌ـ2262).

زمان ‌رمی‌ جمره‌ عقبه‌ در روز دهم‌ ذیحجه ‌و نیز ایام ‌تشریق ‌به ‌نظر فقهای ‌امامی‌، به‌استناد احادیث‌، از طلوع ‌آفتاب ‌تا غروب ‌هر روز است‌( رجوع کنید به كلینی‌، ج‌4، ص481‌ـ482؛
موسوی‌عاملی‌، ج8‌، ص‌230ـ232؛
حرّ عاملی‌، ج14‌، ص‌68ـ70). اما مذاهب ‌اهل‌ سنّت ‌در باره‌زمان‌رمی‌اختلاف‌ رأی ‌دارند و به‌نظر بیشتر آنان‌آغاز زمان ‌رمی‌ در ایام ‌تشریق‌، زوال ‌خورشید در این ‌روزهاست‌. همچنین‌ برخی‌ مذاهب ‌اهل‌ سنّت‌، انتهای ‌وقت ‌ادا در رمی‌ هر روز از ایام تشریق ‌را، غروب‌ خورشید در همان‌روز دانسته‌اند كه ‌بر اساس‌این‌فتاوا زمان‌ كوتاه ‌بین‌آغاز تا پایان‌رمی‌، سبب ‌ازدحام ‌حاجیان ‌در اطراف‌ جمرات‌ می‌شود (برای ‌تفصیل ‌آرای ‌اهل‌ سنّت‌رجوع کنید به بیهقی‌، ج5‌، ص131‌ـ133؛
ابن‌حجر عسقلانی‌، ج‌، ص‌؛
بهوتی‌حنبلی‌، ج‌2، ص590‌؛
ابوالبركات‌، ج2‌، ص47‌ـ 48،50؛
ابن‌عابدین‌، ج2‌، ص‌567، 573 574؛
الموسوعة الفقهیة، ج‌23، ص‌ـ159؛
غفیلی‌، ص107‌ـ116؛
«رمی‌الجمرةقبل ‌طلوع‌الشمس‌»، ص22‌ـ36).

ازدحام‌ حجاج‌ به‌ هنگام ‌رمی‌ جمره‌ ظاهراً همواره‌ مسئله‌ ساز بوده‌ و از جمله‌، برخی ‌منابع ‌علت‌ مرگ‌عبداللّه‌ بن‌عمر را جراحت‌ او بر اثر ازدحام ‌جمعیت ‌در هنگام‌ رمی‌ ذكر كرده‌اند (برای‌نمونه‌رجوع کنید به ابن‌سعد، ج‌4، ص186)، اما افزایش ‌تلفات ‌در سالهای‌اخیر، شماری‌ از فقیهان ‌اهل ‌سنّت‌ را بر آن ‌داشته ‌است ‌كه ‌به ‌جواز رمی‌ جمرات ‌سه‌گانه ‌در ایام‌ تشریق ‌از هنگام ‌طلوع ‌فجر حكم‌ كنند ( رجوع کنید به قرضاوی‌، ج‌3، ص‌266ـ 275؛
ابوسلیمان‌، ص‌ـ141). هیئة ‌كِبار العلماء (هیئت‌علمای‌بزرگ‌) عربستان‌ در 1405، پایان‌ زمان‌ رمی ‌جمرات ‌را در هر روز از ایام ‌تشریق‌، طلوع‌ فجر روز بعد مقرر كرد (ابوسلیمان‌، ص132).

درباره‌ سنگریزه‌ای ‌كه ‌با آن‌رمی ‌می‌شود نیز شرایطی ‌مقرر شده‌است‌، از جمله ‌آن‌ كه ‌از محدوده ‌حرم (جز مسجدالحرام ‌و سایر مساجد) گردآوری ‌شده‌ باشد، مستحب‌ است ‌كه‌ از سرزمین‌ مَشْعَر جمع ‌شده‌ باشد؛
مباح ‌و بكر باشد (پیشتر برای‌ رمی‌ جمره ‌به ‌كار نرفته ‌باشد)، به ‌اندازه‌ای ‌باشد كه‌عنوان ‌ریگ‌ و سنگریزه‌(حَصی‌'، حَجَر) بر آن ‌صدق ‌كند و به‌ تعبیر منابع‌حدیثی‌ و فقهی‌، به ‌اندازه ‌یك ‌بند انگشت ‌و كوچك‌ تر از آن ‌یا به ‌اندازه ‌دانه ‌خرما و باقلا باشد ( رجوع کنید به حرّعاملی‌، ج14‌، ص59-60؛
ابن‌عابدین‌، ج2‌، ص565؛
نجفی‌، ج19‌، ص93‌ـ 98؛
امام‌ خمینی‌، ص‌409ـ 410؛
زحیلی‌، ج3‌، ص2259‌ـ2260).

همچنین ‌میان ‌فقهای ‌امامی ‌و اهل‌سنّت‌ و نیز بین ‌مذاهب ‌اهل ‌سنّت‌، اختلاف ‌نظرهایی‌ در باره ‌اندازه ‌و جنس ‌سنگریزه‌ها دیده‌می‌شود ( رجوع کنید به ابن‌شاس‌، ج‌1، ص411‌؛
ابن‌قدامه‌، ج‌3، ص445‌ـ446؛
نووی‌، ج‌8، ص‌170ـ171؛
علامه ‌حلّی‌، 1412ـ 1420، ج4‌، ص275‌ـ276؛
موسوی‌عاملی‌، ج7‌، ص441‌ـ 442؛
بهوتی‌ حنبلی‌، ج‌2، ص580‌؛
ابن‌عابدین‌، ج2‌، ص‌ 565- 566؛
امام‌خمینی‌، ص409).

به‌نظر فقهای ‌شیعه‌ و اهل‌سنّت‌، رمی ‌جمره‌ هرچند از واجبات ‌عام‌ حج ‌است‌، ركن ‌به‌ شمار نمی‌رود و ازاین‌رو، انجام‌ ندادن ‌آن‌ موجب ‌بطلان‌ حج‌ نمی‌شود ( رجوع کنید به جزیری‌، ج‌1، ص664ـ 665؛
خلخالی‌، ص393‌، 412)، البته ‌در این‌ صورت‌، به ‌نظر فقهای‌اهل ‌سنّت‌، حاجی ‌باید گوسفندی‌ قربانی ‌كند ( الموسوعة الفقهیة، ج‌17، ص80‌ـ81) و به ‌نظر فقهای ‌امامی‌، اگر وی ‌در طول ‌ایام ‌تشریق ‌یا پس‌از آن‌ تا زمان‌خارج ‌شدن‌از مكه ‌از حكم‌ مسئله ‌آگاه‌ شود یا آن ‌را به ‌یاد آورد، باید به ‌منا برگردد و رمی ‌را انجام‌دهد، اما چنانچه ‌از مكه ‌بیرون‌ رفته ‌باشد، باید در موسم ‌حج ‌آینده‌، خود یا نایبش ‌در زمان‌ مقرر آن ‌را انجام‌ دهد ( رجوع کنید به نجفی‌، ج20‌، ص26‌ـ30؛
خلخالی‌، ص228‌ـ232، 411).

---

منابع‌:
(1) ابن‌اثیر، النهایة‌ فی‌غریب ‌الحدیث ‌و الاثر، چاپ ‌محمود محمد طناحی‌ و طاهر احمد زاوی‌، بیروت‌/1963، چاپ‌افست‌قم‌ش‌؛
(2) ابن‌ادریس‌حلّی‌، كتاب‌السرائر الحاوی ‌لتحریر الفتاوی‌، قم1410‌ـ1411؛
(3) ابن‌بابویه‌، علل‌الشرایع‌، نجف1386/1966، چاپ‌افست‌قم‌ [بی‌تا. (؛
4- ابن ‌جبیر، رحلة‌ابن‌جبیر، بیروت‌؛
(5) ابن‌حجر عسقلانی‌، فتح‌الباری‌: شرح‌صحیح‌البخاری‌، بیروت‌: دار المعرفة‌، ) بی‌تا. ( ؛
(6) ابن‌زهره‌، غنیة‌النزوع‌ الی‌علمی‌ الاصول‌ و الفروع‌، چاپ ‌ابراهیم‌ بهادری‌، قم‌؛
(7) ابن‌سعد (بیروت‌)؛
(8) ابن‌سعید، الجامع‌للشّرائع‌، قم‌؛
(9) ابن‌سیدالناس‌، عیون‌ الاثر فی‌ فنون ‌المغازی‌ و الشمائل‌و السیر ، چاپ‌محمد عید خطراوی ‌و محیی‌الدین‌مستو، مدینه1413 /1992؛
(10) ابن ‌شاس‌، عقد الجواهر الثمینة‌ فی ‌مذهب‌ عالم‌المدینة‌، چاپ ‌محمد ابوالاجفان ‌و عبدالحفیظ ‌منصور، جده‌ 1415/1995؛
(11) ابن‌عابدین‌، حاشیه‌ ردّ المحتار علی‌الدّر المختار: شرح ‌تنویر الابصار ، چاپ ‌افست ‌بیروت‌1399/1979؛
(12) ابن‌عربی‌، الفتوحات ‌المكیة، بیروت‌: دارصادر، ) بی‌تا. ( ؛
(13) ابن‌فارس‌؛
(14) ابن‌قدامه‌، المغنی‌، بیروت‌: عالم‌الكتب‌، ) بی‌تا. ( ؛
(15) ابن‌كثیر، السیرة ‌النبویة‌، چاپ ‌مصطفی ‌عبد الواحد، قاهره‌ 1383ـ1386/ 1964ـ1966، چاپ‌افست‌بیروت‌ )بی‌تا.(؛
(16) ابن‌مفتاح‌، المنتزع‌ المختار من ‌الغیث ‌المدرار، المعروف‌ بشرح‌ الازهار، صعده‌، یمن 1424/2003؛
(17) ابن‌منظور؛
(18) احمد دردیر ابوالبركات‌، الشرح‌الكبیر ، بیروت‌: داراحیاء الكتب‌ العربیة‌، ) بی‌تا.(؛
(19) ابوالصلاح‌ حلبی‌، الكافی ‌فی ‌الفقه‌، چاپ ‌رضا استادی‌، اصفهان )?1362ش(؛
(20) عبدالوهاب ‌ابراهیم ‌ابوسلیمان‌، «مشروعیة رمی ‌الجمرات ‌قبل ‌الزوال ‌ایام‌ التشریق‌»، رسالة التقریب‌، ش‌40 (شتاء 1424)؛
(21) محمدبن‌عبداللّه ‌ازرقی‌، اخبار مكة و ما جاء فیها من‌الا´ثار، چاپ ‌رشدی‌ صالح‌ ملحس‌، بیروت1403/1983، چاپ‌ افست قم‌ 1369 ش‌؛
(22) محمد لبیب ‌بتنونی‌، الرحلة‌ الحجازیة‌، قاهره‌1415/ 1995؛
(23) منصوربن‌یونس‌بهوتی ‌حنبلی‌، كشّاف ‌القناع‌ عن ‌متن‌ الاقناع‌، چاپ‌ محمد حسن ‌شافعی‌، بیروت‌1418/1997؛
(24) احمد بن ‌حسین ‌بیهقی‌، السنن ‌الكبری‌، بیروت‌: دارالفكر، )بی‌تا.]؛
(25) مهدی ‌پیشوایی ‌و حسین‌ گودرزی‌، «جمرات‌كجاست‌؟»، میقات‌ حج‌، ش9(پاییز 1373)؛
(26) عبدالرحمان ‌جزیری‌، كتاب‌ الفقه‌ علی‌ المذاهب ‌الاربعة، استانبول‌1404/1984؛
(27) «جسر الجمرات‌الجدید: نقلة ‌نوعیة فی ‌مفهوم ادارة الحشود البشریة»، الحج‌ و العمرة‌، سال61‌، ش2(صفر 1427)، ترجمه‌ فارسی : «احداث ‌پل ‌جدید جمرات‌: تحولی‌ در مفهوم ‌مدیریت ‌اجتماعات ‌بزرگ‌ انسانی‌»، ترجمه ‌مهدی ‌سرحدی‌، میقات ‌حج‌، ش‌55(بهار 1385)؛
(28) جوادعلی‌، المفصل‌ فی‌ تاریخ ‌العرب‌ قبل ‌الاسلام‌، بغداد 1413/ 1993؛
(29) محمد بن‌عبداللّه ‌حاكم‌ نیشابوری‌، المستدرك‌ علی‌الصحیحین‌، چاپ‌ یوسف ‌عبدالرحمان ‌مرعشلی‌، بیروت‌؛
(30) حرّ عاملی‌؛
(31) محمد بن ‌محمد حطّاب‌، مواهب ‌الجلیل‌ لشرح‌ مختصرخلیل‌، چاپ ‌زكریا عمیرات‌، بیروت1416/ 1995؛
خبرگزاری ‌مهر، 29/10/1383،

[Online]. Available:http://www.mehrnews.com/fa/ Archive. aspx ;


محمد بن‌احمد خطیب‌ شربینی‌، مغنی‌المحتاج‌، [بی‌جا(: دارالفكر، )بی‌تا.(؛
رضا خلخالی‌، المعتمد فی ‌شرح‌ المناسك‌، تقریرات ‌درس‌ آیه‌ اللّه ‌خوئی‌، در موسوعة الامام‌ الخوئی‌، ج29‌، قم‌: مؤسسة‌ احیاء؛
آثارالامام ‌الخوئی‌، ) بی‌تا. ( خلیل‌ بن ‌احمد، كتاب ‌العین‌، چاپ ‌مهدی‌ مخزومی‌ و ابراهیم‌ سامرائی‌، قم‌؛
روح ‌اللّه ‌خمینی‌، رهبر انقلاب ‌و بنیانگذار جمهوری ‌اسلامی ‌ایران‌، مناسك ‌حج‌: مطابق ‌با فتاوای‌ حضرت‌ آیةاللّه‌ العظمی‌ امام‌ خمینی ‌سلام‌اللّه‌علیه‌، با حواشی‌ مراجع ‌معظم ‌تقلید، تهران‌ 1384ش‌؛
ابراهیم‌ رفعت‌ باشا، مرآة الحرمین‌، او، الرحلات ‌الحجازیة و الحج ‌و مشاعره‌ الدینیة، بیروت‌: ؛
«رمی ‌دارالمعرفة‌، ) بی‌تا. ( الجمرة‌ قبل ‌طلوع ‌الشمس‌»، مجله‌ البحوث‌ الاسلامیة، ش‌(محرّم‌ـ جمادی‌الثانیه‌)؛
وهبه‌ مصطفی زحیلی‌، الفقه‌ الاسلامی ‌و ادلّته‌، دمشق‌1418/1997؛
عبد الاعلی ‌سبزواری‌، مهذّب ‌الاحكام‌ فی‌ بیان‌ الحلال‌ و الحرام‌، قم‌1413ـ1416؛
هادی‌بن‌ مهدی‌ سبزواری‌، شرح ‌نبراس ‌الهدی ‌فی‌احكام‌الفقه ‌و اسرارها، چاپ ‌محسن‌ بیدارفر، قم‌ ش‌؛
سیوطی‌؛
عبدالحمید شروانی‌، حاشیة العلامة الشیخ‌ عبدالحمید الشروانی‌، در حواشی‌ الشروانی‌ و ابن‌ قاسم‌ العبادی‌ علی‌ تحفة ‌المحتاج‌بشرح‌ المنهاج‌، چاپ‌ سنگی ‌مصر 1315؛
چاپ‌افست‌ )بیروت( : داراحیاء التراث‌العربی‌، ) بی‌تا. ( ؛
محمد بن‌ مكی‌ شهید اول‌، الدروس‌الشرعیة ‌فی‌ فقه ‌الامامیة‌، قم 1412‌ـ1414؛
سلیمان‌بن‌احمد طبرانی‌، المعجم‌ الكبیر، چاپ‌ حمدی‌عبد المجید سلفی‌، چاپ ‌افست‌ بیروت‌ـ ?-140؛
طبری‌، جامع‌؛
فخرالدین ‌بن‌ محمد طریحی‌، مجمع ‌البحرین‌، چاپ ‌احمد حسینی‌، تهران‌ 1362ش‌؛
محمد الیاس‌ عبدالغنی‌، تاریخ‌ مکة المكرمة‌ قدیماً و حدیثاً، مدینه1422/2001؛
حسن ‌بن‌ یوسف ‌علامه‌ حلّی‌، تذكرة‌ الفقهاء، قم1414‌ـ؛
همو، مختلف ‌الشیعة‌ فی‌ احكام‌ الشریعة‌، قم 1412‌ـ1420؛
محمد بن‌ محمد غزالی‌، احیاء علوم‌الدین‌، بیروت‌ 1406/1986؛
عبد الرحمان‌ غفیلی‌، «حكم‌ رمی ‌الجمار لیلاً»، مجله‌ البحوث‌ الفقهیة‌ المعاصرة‌، ش‌(1418)؛
محمد بن ‌اسحاق‌ فاكهی‌، اخبار مكة‌ فی‌ قدیم‌ الدهر و حدیثه‌، ج4‌، چاپ ‌عبدالملك ‌بن‌عبداللّه ‌بن‌دهیش‌، بیروت‌1419/1998؛
احمد فتح‌اللّه‌، معجم‌ الفاظ‌ الفقه‌ الجعفری‌، دمام‌1415/1995؛
محمد بن ‌یعقوب ‌فیروزآبادی‌، ترتیب ‌القاموس ‌المحیط‌، چاپ‌ طاهر احمد زاوی‌، بیروت‌ 1399/ 1979؛
احمد بن ‌ادریس‌قرافی‌، الذخیرة‌، ج‌3، چاپ ‌محمد بوخبزه‌، بیروت1994‌؛
یوسف‌ قرضاوی‌، من‌ هدی‌ الاسلام‌: فتاوی‌ معاصرة‌، ج‌3، كویت 1424/2003؛
محمد بن ‌احمد قرطبی‌، الجامع‌ الاحكام‌ القرآن‌، بیروت 1405/1985؛
محمد طاهر كردی‌، التاریخ‌ القویم‌ لمكة‌ و بیت ‌اللّه‌ الكریم‌، بیروت‌/2000؛
كلینی‌؛
ناصر مكارم‌ شیرازی‌، «تحقیقی ‌جدید درباره‌ رمی ‌جمرات‌»، میقات ‌حج‌، ش39(بهار 1381)؛
همو، «جمرات ‌در گذشته‌ و حال‌»، همان‌، ش45(پاییز 1382)، ش46(زمستان‌1382)؛
الموسوعة‌ الفقهیة‌، كویت‌: وزارة ‌الاوقاف ‌و الشئون ‌الاسلامیة‌، ج15‌، 1408/1988، ج17‌، 1409/ 1989، ج‌23،1410/ 1990؛
محمد بن‌علی‌ موسوی‌ عاملی‌، مدارك‌ الاحكام‌ فی‌شرح‌ شرائع‌ الاسلام‌، قم‌1410؛
مهدی‌ مهریزی‌، «نگرشی ‌تازه‌ به‌ رمی ‌جمرات‌»، میقات ‌حج‌، ش‌26(زمستان‌1377)؛
محمد حسن ‌بن ‌باقر نجفی‌، جواهرالكلام‌ فی‌ شرح ‌شرائع ‌الاسلام‌، بیروت‌؛
احمدبن ‌محمد مهدی ‌نراقی‌، مستند الشیعة‌ فی ‌احكام‌ الشریعة‌، قم‌، ج‌، 13، 1417؛
حسین ‌بن‌ محمد تقی‌ نوری‌، مستدرك ‌الوسائل‌ و مستنبط‌ المسائل‌، قم‌ 1407ـ 1408؛
یحیی ‌بن‌شرف ‌نووی‌، المجموع‌: شرح‌ المهذّب‌، بیروت‌: دارالفكر، ) بی‌تا. ] حسین ‌یزدی ‌اصفهانی‌، «تحقیقی‌ در مسأله ‌رمی ‌جمرات‌»، میقات‌ حج‌، ش 42(زمستان‌1381).

/ فریده‌سعیدی‌/

تصاویر این مدخل:
جمرات (1379ش) منبع: سازمان حج و زیارت، موسسه فرهنگی هنری مشعر، عکس از: مجید ناگهی (1379ش)
جمره اولی منبع: جعفر الخلیلی، موسوعه العتبات المقدسه: قسم مکه المکرمه، بغداد 1387
جمره عقبه/کبری (بهمن 1383) منبع: سازمان حج و زیارت، موسسه فرهنگی هنری مشعر، عکس از: ک.شاهرخ (بهمن 1383)