جمالالدین محمدبن عمر بن احمـدبن هبـة اللّهبن محمدبن ابیجَراده ، فقیه، ریاضیدان و شارح آثار ریاضی در قرن هفتم. آلابیجراده، از خاندانهای مشهور علمی، سیاسی و مذهبی بودند كه از قرن اول تا هفتم در عراق و شام زندگی میكردند. نسبت این خاندان به ابیجراده عامربن صَعصَعَه میرسد كه از مشهورترین افراد در دوره عرب جاهلی و نیای مشترك یكی از قبایل مهم عرب بود. پس از اسلام، از قرن اول تا هفتم، افراد متعددی از این خاندان، بهویژه در حلب و شهرهای اطراف آن، به شغلهای مهم دولتی، از جمله قضاوت، میپرداختند (برای گزارشی تاریخی در باره برخی افراد این خاندان رجوع کنید به یاقوت حموی، ج 5، ص 2068ـ2091). جمالالدین محمد تقریباً آخرین عضو سرشناس این خاندان بود. پدرش فقیه و مورخ و قاضی مشهور اهل حلب (588 -660) بود. در منابع تاریخی (از جمله رجوع کنید به صفدی، ج 4، ص 263؛ ابنابیالوفا، ج 3، ص 279؛ ابنتغری بردی، ج 8، ص 74؛ طبّاخ، ج 4، ص 488)، از زندگی یكی از افراد خاندان ابیجراده یاد شده كه طبق قرائن، از جمله دوره زندگی او، احتمالاً جمالالدین محمدبن عمر است؛ البته به ریاضیدان بودن او اشارهای نشده است، شاید به سبب اشتهار افراد این خاندان در پرداختن به علوم دینی و قضاوت، گرچه گفته شده است كه افراد این خاندان به امور علمی میپرداختهاند (از جمله ابنتغری بردی، همانجا).
به نوشته ابنابیالوفا (همانجا)، محمدبن عمر در 635 بهدنیا آمد. دستنویسی از نسخه ثابتبن قُرّه از كتاب الكرة والاسطوانة ارشمیدس وجود دارد كه آن را جمالالدین محمد استنساخ كرده است. بر اساس آنچه در انجامه این دستنویس آمده، جمالالدین در زمان استنساخ آن، در ربیعالاول 676، در حَماه (شهری باستانی در شمالغربی سوریه) زندگی میكرده است (در باره این دستنویس رجوع کنید به كراوزه، ص 439ـ440؛ سزگین ، ج 5، ص 129). منابع دیگری نیز از زندگی او در حماه یاد كردهاند (از جمله رجوع کنید به صفدی؛ طبّاخ، همانجاها). جمالالدین در این شهر حدیث روایت میكرد (صفدی، همانجا) و به قضاوت اشتغال داشت (ابنابی الوفا، همانجا). به نوشته صفدی (همانجا)، او از چهار تن از فقهای حلب، بهنامهای ابیعبداللّه برزالی، ابیرَواحَه، ابنقمیره و ابنخلیل، درس آموخت. در ابتدای دستنویسی از جمالالدین (در باره این دستنویس رجوع کنید به دانشپژوه، ج 1، ص 521)، او شاگرد ابوعبداللّه محمدبن سالم واصل حموی ( رجوع کنید به ابنواصل * )، مورخ و ادیب و فقیه شافعی حلب (640ـ697)، ذكر شده است. برخی نویسندگان (از جمله رجوع کنید به قمی، ج 1، ص 33؛ امین، ج 9، ص 392)، خاندان ابیجراده را شیعه دانستهاند، اما در منابع به حنفی بودن جمالالدین اشاره شده است ( رجوع کنید به صفدی؛ طبّاخ، همانجاها). زمان وفات وی را 694 ثبت كردهاند (ابنابیالوفا؛ ابنتغریبردی، همانجاها) و نیز 695 (صفدی؛ طبّاخ، همانجاها)، اما در نسخه خطی یكی از آثار جمالالدین (در باره آن رجوع کنید به كینگ، ج 2، بخش 2، ص 836)، كه در 691 استنساخ گردیده، از او با دعاهایی یاد شده كه در مورد درگذشتگان بهكار میرود. ابنتغری بردی (همانجا) شهر حماه، و صَفَدی (همانجا) قصبه نقیرین (؟) را محل دفن او دانستهاند. فرزند او، نجمالدین عمر، نیز به قضاوت اشتغال داشته است (صفدی؛ ابنابیالوفا؛ طبّاخ، همانجاها).
از جمالالدین تاكنون سه عنوان كتاب شناسایی شده است. مهمترین آنها، تحریر كتاب قطوع الاسطوانة و بسیطها ، گزارشی از كتاب قطوع الاسطوانة و بسیطها نوشته ثابتبن قرّه * است (زوتر ، ص 158). ثابت در این كتاب به بررسی قطوع در استوانهای مستدیر و مایل پرداخته و جمالالدین در تحریر خود به ندرت چیزی به رساله ثابت افزوده است. تحریر او از رساله ثابت، در اصل، توضیحِ جملههایی است كه ثابت در رساله خود آورده است. جمالالدین این توضیحات را در انتهای نوشتههای ثابت آورده است نه به صورت یادداشتهایی جداگانه، بهطوریكه تعداد یادداشتهایاین تحریر، با تعداد جملههای رساله اصلی برابر است. از این كتاب تاكنون یك نسخه خطی شناسایی شده است ( رجوع کنید به كینگ، همانجا؛ روزنفلد و احساناوغلو، ص 232). سزگین (ج 5، ص 269) این نسخه خطی را نه رسالهای از جمالالدین، كه تنها نسخه خطی از رساله ثابتبن قرّه دانسته است.
دیگر كتاب جمالالدین، شرح الاشكال الكریة، شرحی است بر كتاب منلائوس، دانشمند یونانی (زندگی در حدود سال صد میلادی)، در باره كرهها، كه در ترجمههای عربی با نام الاشكال الكریة معرفی شده است. این كتاب را اسحاقبن حُنَین به عربی ترجمه كرده است (سزگین، ج5، ص161) و برخی دانشمندان، از جمله ماهانی، ابوالفضل هروی، محییالدین مغربی و نصیرالدین طوسی، شرحهایی بر این كتاب منلائوس نوشتهاند ( رجوع کنید به تحریر * ). از شرح جمالالدین بر این كتاب، یك نسخه شناسایی شده ( رجوع کنید به سزگین، ج 5، ص 163؛ روزنفلد و احساناوغلو، همانجا) و ریزفیلمی (میكروفیلمی) نیز از آن در كتابخانه مركزی دانشگاه تهران موجود است ( رجوع کنید به دانشپژوه، همانجا).
سومین كتاب جمالالدین، تجرید اقلیدس فیالمناظر (كینگ، ج 2، بخش 2، ص1030؛ روزنفلد و احساناوغلو، همانجا) نام دارد كه رونویسی كمابیش بدون اختلاف از كتاب المناظر یا اختلاف المناظر نوشته اقلیدس و ترجمه احتمالی اسحاقبن حنین یا ثابتبن قرّه است. اهمیت این دستنویس ــ گذشته از چند رأی جمالالدین كه در آن ذكر شـده در آن است كه دسـتكـم دو دهـه پـس از بازنـویسـی بسیار مشهور نصیرالدین طوسی از این كتاب با عنوان تحریر المناظر در 651 (در باره این كتاب رجوع کنید به مدرس رضوی، ص 357ـ 358؛ نیز رجوع کنید به تحریر * )، باز هم نسخهای از ترجمه كهن كتاب المناظر بازنویسی شد. از این كتاب نیز تاكنون یك نسخه شناسایی شده است ( رجوع کنید به كینگ؛ روزنفلد و احساناوغلو، همانجاها).
(11) Max Krause, "Stambuler Handschriften islamischer Mathematiker", Quellen und Studien zur Geschichte der Mathematik , Astronomie und Physik , pt. B: study 3 (1936); (12) Boris Abramovich Rozenfeld and Ekmeleddin Ihsanoglu, Mathematicians, astronomers, and other scholars of Islamic civilization and their works ( 7 th - 19 th c. ), Istanbul 2003; (13) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , Leiden 1967-; (14) Heinrich Suter, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke , Amsterdam 1981.