جمالالدین شَیال رجوع کنید به شَیال ، جمالالدین جمالالدین صاعد تركستانی ، دانشمند ایرانی در ریاضیات و نورشناخت در نیمه دوم قرن هفتم و نیمه اول قرن هشتم. جمالالدین صاعدبن محمدبن مصدق سُغدی تركستانی، اهل كاشغر بود. كمالالدینِ فارسی *، دانشمند نامدار ایرانی در ریاضیات و نورشناخت و اخترشناسی، از جمالالدین صاعد تركستانی به عنوان سرور و استاد خود یاد كرده و او را «افضل الحكماء المتأخرین» خوانده است (كمالالدین فارسی، ج 1، ص 420). همچنین كمالالدین فارسی، كتاب البصائر فی علمالمناظر خود را ــ كه نام آن در برخی رسالهها به صورت البصائر فی اختصار تنقیحالمناظر یا البصائر فی علمالمناظر فیالحكمة آمده ( رجوع کنید به بروكلمان، > ذیل <، ج 2، ص 295؛ قربانی، ص 16ـ17، 26ـ27) ــ در سال 708 به نام جمالالدین صاعد تركستانی تألیف كرده است (قربانی، ص 27). كمالالدین فارسی در آغاز این رساله نام كامل استاد خود، جمالالدین صاعد تركستانی، را آورده (همانجا) و احتمالاً همین موجب شده است تا مؤلفِ نسخهای از این رساله، كه در كتابخانه موزه سالار جنگ واقع در حیدرآباد هند نگهداری میشود، به غلط جمالالدین صاعد تركستانی تصور شود ( رجوع کنید به عبدالرحمان و همكاران، ص 485).
كمالالدین فارسی (همانجا)، در مقصد نهم از فصل ششم مقاله سوم تنقیحالمناظر، ضمن تشریح خطای دید در تشخیص هویت افراد، از جمالالدین صاعد تركستانی نقل كرده است كه وی در شهر خوارزم دو برادر را دید كه بسیار به هم شبیه بودند و اغلب مردم آنها را به جای یكدیگر میگرفتند. جمالالدین میدانست كه اندام برادر كوچكتر اندكی خردتر از دیگری است و این تفاوت تنها وقتی محسوس بود كه آنها در كنار هم بودند. برادر كوچكتر به نام محمد، با یكی از دوستان جمالالدین به نام لطیف دوست صمیمی شد. وقتی دشمنی سختی بین دو برادر پدید آمد، لطیف جانب محمد را گرفت. پس از گذشت حدود ده سال از دوستی محمد و لطیف، روزی جمالالدین با لطیف و چند تن دیگر در راه به برادر بزرگترِ محمد برخوردند. لطیف به گفتگو با برادر محمد ایستاد و به گمان اینكه در حال گفتگو با محمد است، از نقشههای پنهانی محمد علیه برادر بزرگتر سخن گفت. پس از رفتن برادر بزرگتر و معلوم شدن خطای لطیف، او از خطای خود بسیار پشیمان شد. كمال الدین فارسی افزوده است كه جمالالدین صاعد تركستانی در شهر خود، كاشغر، هم دو برادر بسیار شبیه به هم دیده بود.
الرسالة العلائیة فی المسائل الحسابیة، رسالهای است به عربی در حساب، كه جمالالدین در سال 712 تألیف كرده است. نسخهای از این اثر در كتابخانه دانشگاه اوپسالا (سوئد) نگهداری میشود (بروكلمان، ج 2، ص 272ـ273). این نسخه را در 721 علیبن احمدبن یحییبن علیبن احمد نوشته و شماره آن مطابق فهرست كتابخانه اوپسالا 322 است (تورنبرگ ، ص 220ـ221) كه بروكلمان (همانجا) آن را به نادرست 321 آورده است. نسخه دیگری از آن در موزه بریتانیا به شماره 313 ، 11 or. موجود است كه در 748 ابوالمظفر حاجی محمدبن محمد شاه تفرشی آن را كتابت كرده و در 758 مقابله شده است. فیلم این نسخه در كتابخانه مركزی دانشگاه تهران نگهداری میشود ( رجوع کنید به دانشپژوه، ج 1، ص 530 531). جمالالدین صاعد تركستانی این رساله را به درخواست علاءالدین عمادالاسلام محمدبن محمدبن محمود فریومدی نوشته است؛ اما حاجیخلیفه (ج 1، ستون 878) و به پیروی از او كحّاله (ج 4، ص 319)، نام این شخص را علاءالدین محمدبن محمود غزنوی نوشتهاند. ابوالحسن علیبن محمدبن علیبن كیخسرو بهمنی شرحی به نام شرح العلائیة بر این اثر نوشته (روزن ، ج 1، ص 172ـ174) و آن را به سلطان غیاثالدین ابوالمظفر محمدخان تقدیم كرده است، كه نسخه خطی آن ــ كه در 858 در هفده برگ كتابت شده است به شماره 1/225 در كتابخانه مؤسسه زبانهای شرقی وزارت امورخارجه در سنپترزبورگ نگهداری میشود (روزن؛ بروكلمان، همانجاها). رساله علائیه شامل دو مقاله است: مقاله اول در باره ضرب و تقسیم و مقاله دوم در باره اندازهگیری سطح و حجم. مقاله اول دارای مقدمه و دو باب است، باب اول در باره اعمال اعداد صحیح و باب دوم در باره اعمال اعداد كسری. مقدمه (گ 1 پ) در باره تعریفهای مورد نیاز است. باب اول (گ 2 ر) چهار فصل دارد كه در آنها به ترتیب عملهای ضرب، تقسیم، جذر و كعبگیری اعداد صحیح بیان شده است. باب دوم (گ 4 پ) شامل نُه فصل است كه در آنها به ترتیب مقدمات ضروری، ضرب، تقسیم، جمع، تفریق، تضعیف، تنصیف، جذر و كعبگیری كسرها آمده است. این مقاله خاتمهای در دو فصل در باره یافتن مجهول با استفاده از تناسب دارد (گ 8 پ). فصل اول شامل تعریفها و مقدمات و فصل دوم در باره مسئلههایی است كه به كمك تناسب حل میشوند. ظاهراً در فصل دوم متن افتادگی دارد كه مربوط میشود به مطالبی كه بین برگ نهم و دهم نسخه بوده است. مقاله دوم شامل مقدمه و دو باب است. مقدمه شامل تعریفهاست. باب اول (گ 10 ر) شامل دو فصل است كه در آنها، به ترتیب، روش تعیین مساحت شكلهای مستوی (مثلث، انواع چهار ضلعی، چند ضلعیهای منتظم، دایره و اجزای دایره) و مساحت شكلهای خمیده (كره، اَزَج، استوانه، مخروط و مخروط ناقص) بیان شده است. در باب دوم (گ 13 ر) روش تعیین حجم استوانه، مخروط، كره، قطعه كره، مخروط ناقص، حجم بیضوی، شكل گنبدی و اَزَج آورده شده است. مؤلف رساله را در اینجا به پایان برده (گ 13 پ) و سپس، همچنان به درخواست مخدوم خود، به جبر و مقابله و حساب خطأین اشاره كرده است. در اینجا جمالالدین سه نوع معادله درجه دوم دو جملهای (مفردات) و سه نوع معادله درجه دوم سه جملهای (مقترنات) را، با ذكر روش حل آنها، بیان كرده و به دنبال آن (گ 17 ر)، روش یافتن مجهول به كمك حساب خَطَأین را شرح داده است.
(7) Abdur Rahman et al ., Science and technology in medieval India: a bibliography of source materijils in Sanskrit, Arabic, and Persian , New Delhi 1982; (8) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband ,1937-1942; (9) Victor Rosen , Les manuscrits arabes de l'Institut des langues orientales , vol.1, Sanit. Petersburg 1877, repr. Amesterdam 1971; (10) Carolus Johannes Tornberg, Codices Arabici, Persici et Turcici Bibliothecae Regiae Universitatis Upsaliensis , Osnabruck 1988.