جَم‌(1) ، شهرستان‌ و شهری ‌در استان ‌بوشهر.

1) شهرستان‌جم‌. درقسمت‌ جنوب ‌شرقی ‌استان ‌بوشهر واقع‌است‌. از شمال ‌به‌ شهرستان ‌دشتی‌، از مشرق ‌به‌ شهرستان ‌فیروزآباد و شهرستان ‌لامِرد (هر دو در استان‌ فارس‌)، از جنوب ‌به ‌شهرستان ‌كنگان‌ و از مغرب‌ به‌ شهرستان ‌دَیر محدود می ‌شود و مشتمل‌ است‌ بر دو بخش‌: بخش ‌جَم‌(به ‌مركزیت ‌شهر جَم‌) با دو دهستان‌ در جنوب‌؛ و بخش ‌ریز (به‌مركزیت ‌آبادی‌ریز) با سه ‌دهستان ‌در شمال‌ شهرستان‌. مركز آن‌ شهر جم‌ است‌.

كوههای ‌چَنْگُو (بلندترین ‌قله‌: ح 184 ، 1 متر) در حدود 171 كیلومتری جنوب ‌شرقی ‌بندر بوشهر، بی ‌خو (بلندترین ‌قله‌080 ، 1 متر) در 192 كیلومتری ‌جنوب‌ شرقی ‌بندر بوشهر، پَرْدی (بلندترین ‌قله‌050 ، 1 متر) در حدود 195 كیلومتری ‌جنوب ‌شرقی ‌بندر بوشهر، و سُمُركان‌(بلندترین‌ قله‌950 متر) در حدود 203 كیلومتری ‌جنوب ‌شرقی ‌بندر بوشهر، همه ‌با جهت ‌شمال‌غربی‌ ـ جنوب ‌شرقی‌، در این ‌شهرستان ‌قرار دارند و جزو رشته‌ كوه‌ زاگرس ‌جنوبی‌اند (جعفری‌، ج‌1، ص‌123، 131، 198، 325).

تنگه‌های ‌گولو در حدود هفت ‌كیلومتری ‌شمال‌غربی ‌شهرجم‌، حنا در پانزده‌ كیلومتری شمال‌غربی ‌شهرجم‌(نزدیك ‌آبادیشهرِ خاص‌) و هرمی ‌در هفده‌ كیلومتری ‌شمال‌غربی ‌شهر جم ‌واقع‌اند ( فرهنگ‌جغرافیائی‌آبادیها ، ج‌119، ص‌6، 27ـ 28، 48).

رود باغان‌(به‌ طول‌حدود 65 كیلومتر)، كه‌ سرشاخه‌های‌ آن ‌از كوههای‌ سمركان ‌و بی ‌خو و پردی‌ سرچشمه‌ می ‌گیرد، با جهت ‌عمومی ‌جنوب ‌شرقی ‌ـ شمال‌غربی‌، زمینهای ‌شهرستان ‌را آبیاری‌ می‌كند، و در فاصله حدود 49 كیلومتری ‌شمال‌غربی بندر كنگان‌، به ‌رود مُند/ موند می ‌پیوندد. این ‌رود در دهستان ‌جَم‌ به ‌رود جم‌ معروف ‌است ‌و در دهستان ‌ریز، به‌ رود سرچشمه (جعفری‌، ج‌2، ص‌122). برای ‌استفاده ‌بیشتر از این ‌رود، سدی ‌در نزدیکی‌ آبادی ‌پلنگی (در حدود هفت‌كیلومتری‌ جنوب‌ شرقی ‌شهر جم‌) احداث ‌شده‌ است‌. از سدهای ‌دیگر شهرستان‌، سد خاکی ‌در نزدیکی ‌آبادیهای‌ علی‌آباد، و سد بُهْرِباغ‌ است‌(نیكخواه‌، ص‌23). برای آبیاری ‌اراضی، علاوه‌ بر این‌ رود، از آبهای ‌زیرزمینی (از طریق ‌چاهها و قناتها) نیز استفاده‌ می ‌شود. در آمار مركز خدمات ‌كشاورزی‌، چاههای ‌منطقه‌250 ، 1 حلقه و قناتهای ‌آن‌25 رشته ‌ذكر شده ‌است‌(همان‌، ص‌78).

از بادهای ‌معروف‌ منطقه‌، باد شمال‌(از سمت‌ شمال ‌و همراه ‌با هوای ‌سرد)، باد قوس‌(از سمت‌ جنوب‌ و همراه‌ با باران‌)، باد سرحد (از سمت‌مشرق‌)، و باد معروف ‌به ‌قبله‌ (از سمت‌مغرب‌) است‌. میانگین ‌دمای ‌شهرستان‌، به‌دلیل ‌ارتفاع‌ زیاد آن‌، كمتر از بقیه منطقه ‌است‌. بیشترین ‌میزان ‌رطوبت ‌بخش‌، در شهریور، گاهی‌حدود 50% و كمترین‌ آن‌، در اردیبهشت‌، حدود 10% است‌(همان‌، ص‌17ـ21).

از گیا، درختان‌ گز، كُنار، كهور، و گیاهان ‌دارویی ‌مانند آویشن‌، الپه‌، سرزرد و دریمه‌، و مراتعی برای ‌چرای ‌دام‌دارد و از زیا، گراز، كفتار، گرگ‌، جوجه ‌تیغی‌، بز كوهی‌، خرگوش‌، كبك‌، تیهو، پرستو، بلبل‌ و هدهد درآن ‌یافت‌ می ‌شود. در آبهای ‌شیرین ‌نیز انواع ‌ماهی ‌صید میگردد ( فرهنگ‌جغرافیائی‌آبادیها ، ج‌119، ص‌26؛ نیكخواه‌، ص‌24ـ26).

اقتصاد شهرستان ‌مبتنی ‌بر كشا ورزی ‌و دامداری ‌است‌. از مهم‌ ترین‌ محصولات‌ كشاورزی ‌آن‌، گندم‌، جو، تنباكو و تره‌بار و از مهم‌ترین ‌فرآورده‌های ‌باغی ‌آن‌، خرما (به‌صورتهای ‌خارك‌، دُمباز، رطَب‌ و خرما، به‌ ویژه‌ نوع‌ خاصویی‌)، لیموترش‌، زیتون‌، انار، پرتقال‌، نارنگی ‌، انجیر و لیموشیرین ‌است‌( فرهنگ‌ جغرافیائی‌آبادیها ، ج‌ 119، ص‌26ـ27؛ نیكخواه‌، ص‌24، 75ـ 78). خرما، پرتقال‌، لیموشیرین‌ و لیموترش‌ و دام‌ آن ‌صادر می ‌شود. دامداری در این ‌شهرستان‌ شامل‌ پرورش ‌گاو و گوسفند و بز است‌(نیكخواه‌، ص‌83 -84).

در شهرستان ‌جم‌، كنار آبادی ‌شهر خاص‌(در حدود هفده‌ كیلومتری ‌شمال‌غربی‌ شهر جم‌)، پالایشگاه‌ گاز ولیعصر (عج‌) یا شركت ‌پالایش‌ گاز فجر جم‌، با ظرفیت‌ پالایش ‌روزانه 79 میلیون ‌متر مكعب‌ گاز طبیعی‌، فعال‌است‌. این ‌پالایشگاه‌ گاز ــ كه ‌بزرگ ‌ترین ‌پالایشگاه ‌گاز خاورمیانه ‌و دومین ‌پالایشگاه ‌بزرگ‌ گاز جهان ‌به‌ شمار می ‌رود دارای ‌میدان‌ گازی ‌نار و كنگان‌، در منطقه‌های‌ نار با 22 حلقه‌ چاه‌ و كنگان ‌با بیست ‌حلقه ‌چاه ‌است‌. عملیات‌ اكتشافی ‌اولین ‌چاه ‌در میدان ‌گاز كنگان ‌در 1350 ش‌ و حفر اولین‌ چاه ‌اكتشافی ‌میدان‌ نار در 1353 ش‌آغاز شد. فعالیت ‌پالایشگاه‌ در منطقه‌ نیز از 1367 ش‌آغاز شده ‌است‌. بیش‌از 70% گاز مصرفی ‌كشور در 1375 ش‌ در این ‌منطقه‌ تولید شده‌است‌(رجوع کنید به فرهنگ ‌جغرافیایی ‌آبادیها ، ج‌119، ص‌48؛ نیكخواه‌، ص‌81 82).

راههای ‌ارتباطی ‌اصلی ‌شهرستان ‌مشتمل ‌است ‌بر: راه‌ اصلی ‌شهر جم ‌ـ بندر كنگان‌(مركز شهرستان‌) از طریق ‌بندر طاهری‌، و راه‌ اصلی ‌بندر كنگان‌ـ آبادی ‌ریز از طریق ‌آبادی‌ دوراهك‌. همچنین ‌آبادیهای ‌شهرستان‌ جم ‌از راههای ‌فرعی به‌ مركز شهرستان ‌و آبادیهای‌ شهرستان‌ دشتی ‌مرتبط‌ اند. آبادی ‌ریز، واقع ‌در قسمت‌ شرقی ‌بخش‌، در ارتفاع 335 متری‌، از آبادیهای ‌معروف ‌شهرستان ‌است‌( فرهنگ ‌جغرافیایی ‌آبادیها ، ج‌111، ص‌59).

از جمله‌آثار شهرستان‌اینهاست‌: قلعه ‌پوزپَدری‌( رجوع کنید به ادامه ‌مقاله‌)، امامزاده‌ سیدعلی ‌اكبر و امامزاده‌ سید حبیب‌اللّه (از نوادگان‌امام ‌موسی ‌كاظم‌علیه‌السلام‌)، امامزاده‌ میرمحمد * در آبادی ‌ریز (در حدود 45 كیلومتری‌ شمال‌غربی ‌شهر جم‌)، و امامزاده‌ای ‌به ‌نام ‌بیراهه‌(در آبادی ‌بابا مبارك ‌یا بیراهه ‌در حدود چهار كیلومتری ‌شمال‌غربی ‌شهر جم‌؛ همان‌، ج‌111، ص‌59، ج‌119، ص‌6؛ نیكخواه‌، ص‌).

از لباسهای‌ سنّتی ‌رایج ‌در این‌ شهرستان‌، لباس ‌مردان‌ شامل ‌شال‌ و قبا و كلاه‌ و لباس ‌زنان‌، شبیه ‌لباس‌عشایر فارس‌، است‌(نیكخواه‌، ص‌58). اهالی‌ شهرستان ‌به ‌فارسی (باگویش‌بندری‌) و عربی ‌سخن می‌گویند و شیعه ‌دوازده ‌امامی‌اند و عده‌ای‌از آنان‌ نیز سنّی‌اند( فرهنگ‌جغرافیائی‌آبادیها ، ج‌119، ص‌26).

از جمله ‌بزرگان‌ شهرستان ‌جم‌، میرزا محمد حسین ‌فاضل ‌جمی‌(فقیه ‌و مجتهد) بوده‌ است‌. وی‌در 1256 در آبادی ‌ولایت‌ (= جم‌) به‌دنیا آمد. از جمله‌ آثار اوست‌: كتاب‌ حزن‌التواریخ‌ در شرح‌حالات‌ائمه‌؛ جام‌جم، شامل‌ مطالب ‌فقهی‌، اصولی‌، كلامی‌، جغرافیا و تاریخ‌؛ و تحفة‌الخوانین‌، در نجوم‌ و احوال‌ كواكب‌(رجوع کنید به نیكخواه‌، ص‌68ـ72).

در تقسیمات ‌كشوری‌، نام‌ شهرستان‌(و شهر) كنونی ‌جم ‌به ‌صورتهای‌ جم‌، ولایت‌، ولایت‌ جم‌ آمده ‌است‌. در 1323 ش‌، نام ‌دهستان‌ جم‌(مشتمل ‌بر 33 آبادی‌) در شهرستان ‌بوشهر در استان‌ هفتم‌(فارس‌) آمده‌است‌(رجوع کنید به ایران‌. وزارت ‌كشور. اداره‌ كل ‌آمار و ثبت ‌احوال‌، ج‌2، ص‌356). در 1330 ش‌، رزم‌آرا (ج‌7، ص‌63ـ64) دهستان ‌جم (به‌مركزیت ‌آبادی‌جم‌) را یكی‌از دهستانهای ‌نُه‌گانه‌ شهرستان ‌كنگان ‌در شهرستان‌ بوشهر ذكر كرده ‌است‌. در 1353 ش‌، دهستان‌ جم ‌به‌ شهرستان ‌بدل‌ شد (ایران‌. وزارت‌ كشور. معاونت ‌سیاسی‌، 1380 ش‌، ص‌21). در 1355 ش‌، شهرستان ‌جم‌(به‌مركزیت‌آبادی‌ولایت‌) مشتمل ‌بر دو دهستان ‌جم ‌و ریز در شهرستان‌ بوشهر بود (ایران . وزارت ‌كشور، ص‌38). در تقسیمات‌ كشوری‌1366 ش‌(به‌ موجب ‌تصویبنامه ‌شماره‌64014 به ‌تاریخ‌5 آذر 1365) شهرستان ‌جم‌ مشتمل بر دو دهستان‌ جم‌(به‌مركزیت‌ولایت‌) و ریز (به‌مركزیت ‌ریز) بود (ایران‌. وزارت‌ كشور، معاونت ‌برنامه‌ ریزی‌ و خدمات‌ مدیریت‌، ص‌109). در 6 اسفند 1381، جم ‌شهرستانی ‌در استان‌ بوشهر شد (ایران‌. وزارت ‌كشور. معاونت‌ سیاسی‌، 1382 ش‌، ص‌27).

در سرشماری‌1375 ش‌، جمعیت ‌شهرستان‌189 ، 26 تن ‌بوده ‌است‌ كه ‌از این ‌تعداد، 193 ، 23 تن‌(56 ر88%) روستانشین ‌بوده‌اند (رجوع کنید به مركز آمار ایران‌، ص‌2ـ14). در این‌ شهرستان‌، گروهی ‌از تیره‌های ‌جم ‌و ریز (از طایفة‌ شش‌ بلوكی ‌ایل ‌قشقایی‌)، در بعضی ‌اوقات ‌سال‌ كوچ‌ می‌كنند ( فرهنگ‌ جغرافیائی‌آبادیها ، ج‌119، ص‌27).

2) شهر جم‌. در قسمت‌ جنوبی‌ شهرستان‌، در حدود هشتاد كیلومتری‌ شمال ‌بندر كنگان‌ و در ارتفاع‌ حدود 740 متری ‌واقع‌است‌. كوههای ‌سمركان ‌در مشرق‌، بی‌ خو در شمال‌ غربی‌، و پردی ‌در جنوب ‌آن ‌قرار دارد. رود جم ‌در شمال‌ غربی ‌آن ‌جاری ‌است‌. میانگین ‌حداكثر دمای ‌سالانه ‌آن ‌در تابستانها ْ45 و میانگین‌ حداقل ‌آن ‌در زمستانها به ‌ْ4 می‌رسد. متوسط‌ باران ‌سالانه ‌آن‌320 میلیمتر است‌(نیكخواه‌، ص‌18).

شهر جم‌ با راه‌ اصلی (از طریق‌بندر طاهری‌) به‌ بندر كنگان ‌در جنوب‌، و آبادی ‌ریز در شمال ‌غربی ‌مرتبط ‌است‌.

از مراكز مهم‌ مذهبی ‌شهر، حسینیه شاه‌ نشین ‌در محله ولایت‌، حسینیه ‌حسین‌آباد در محله حسین ‌آباد، و مساجد قدیمی ‌و معروف ‌حاج‌ شیخ‌، صاحب‌الزمان‌ و امام‌ خمینی‌(ره‌) است‌(همان‌، ص‌31). همچنین ‌از آثار قدیمی‌ شهر، حمام جم‌ است ‌كه‌ محمدعلی‌خان‌ پریشان ‌آن ‌را در 1292 احداث ‌كرده‌ است‌(سازمان‌ مدیریت ‌و برنامه‌ ریزی ‌استان ‌بوشهر، ص‌296؛ نیكخواه‌، ص‌11).

بناهای ‌شهر عمدتاً از خشت‌ و سنگ ‌و چوب ‌ساخته ‌شده‌اند (رجوع کنید به نیكخواه‌، ص‌28ـ29). از جمله‌ مناطق ‌تفریحی ‌شهر، گلوبر دكان ‌ریز، پیر بیراهه ‌و پیر سر كمر در پیرامون ‌شهر است‌(همان‌، ص‌). آبادی‌ جم‌ در 1353ش‌، مركز شهرستان‌، و در 1375 ش‌(به‌موجب‌ تصویبنامه ‌شماره‌2881/ ت‌ك‌ در 26 خرداد 1375) به‌ شهر بدل‌ شد (ایران‌. وزارت‌ كشور. معاونت ‌سیاسی‌، 1380 ش‌، همانجا). جمعیت ‌آن ‌در سرشماری‌1375 ش‌(با نام ‌آبادی‌ ولایت‌)، 996 ، 2 تن‌ بوده ‌است‌(مركز آمار ایران‌، ص‌6). این ‌شهر اكنون‌، در میان ‌اهالی‌، به ‌نام‌ ولایت ‌معروف ‌است‌.

پیشینه‌. ظاهراً نام‌ شهر جم ‌با نام‌ جمشید بن ‌طهمورث‌، پادشاه ‌افسانه‌ای ‌ایران ‌باستان‌، مرتبط ‌است‌( رجوع کنید به ابن‌فقیه‌، ص‌195ـ196؛ یاقوت‌حموی‌، ذیل‌«جَمّ»). پاول ‌شوارتس‌ (ص‌ 29)، نام‌شهر را با كوه‌ جِمْ، در شمال ‌شهر قدیمی ‌سیراف‌* ، مرتبط ‌دانسته ‌است‌. اطلاع ‌ما از اوضاع‌ شهر و منطقه‌ در پیش ‌از اسلام‌، بر اساس‌ آثار به‌ جامانده ‌از دوره ‌ساسانیان‌است‌. از مهم ‌ترین‌ آثار به ‌جامانده ‌از این ‌دوره‌، قلعه‌ای ‌به ‌نام ‌پوزپدری ‌است‌ كه ‌با سنگ ‌و گچ‌ و ساروج‌ در جم‌ ساخته ‌شده‌ است‌ (نیكخواه‌، ص‌8؛ قس‌ اقتداری‌، ص‌433ـ434). در همین ‌دوره‌، جم‌ در مسیر شهر فیروزآباد ـ بندر طاهری‌(جاده‌ای ‌كه ‌تا سده ‌چهارم ‌از لحاظ‌ تجاری ‌اهمیت‌ فراوان‌ داشته‌) بوده‌ است‌(مصطفوی‌، ص‌104). در سده‌های ‌نخستین ‌اسلامی‌، جغرافیدانان ‌مسلمان ‌مطالبی ‌درباره آن ‌ذكر كرده‌اند. در اواخر قرن ‌سوم‌، ابن ‌فقیه‌ همدانی‌(همانجا)، با اشاره‌ به‌ پادشاهی ‌فارس ‌بن ‌طهمورث‌ در این ‌منطقه‌، گفته‌ است ‌كه ‌وی ‌نام‌ هر یك ‌از ده‌ فرزند خود را بر شهرهایی ‌نهاده‌است‌، مانند جم‌، فسا (سپا) و اصطخر. شوارتس‌، به ‌استناد مطلب ‌ابن ‌فقیه‌، جم ‌را كهنسال‌ دانسته‌است‌(رجوع کنید به ص‌9)، در قرن ‌چهارم‌، اصطخری‌(ص‌113) از كوه ‌جمّ، مشرف ‌بر سیراف‌، نام ‌برده ‌است‌. به ‌نوشته‌ او (همانجا)، همه ‌میوه ‌و آب‌شهر سیراف‌ از این ‌كوه ‌تهیه‌ می‌شده‌است‌. در همین ‌قرن‌، ابن ‌حوقل‌(ص‌263، 267) جم ‌را یكی ‌از شهرهای‌ایالت‌ فارس ‌و تابع ‌سیراف ‌دانسته ‌و به ‌منبر آنجا اشاره‌ كرده ‌است‌. در 372، مؤلف‌ حدودالعالم‌من‌المشرق‌الی‌المغرب‌ (ص‌130ـ131) در ذكر ناحیه ‌پارس ‌و شهرهای ‌آن‌، به ‌شهركهای ‌جم‌، كران‌ و حرمك ‌از حدود سیراف ‌اشاره ‌كرده ‌و از سکنه بسیار آنجا یاد نموده ‌است‌. در اواخر این‌ قرن ‌نیز مقدسی‌(ص‌423) در ذكر اقلیم ‌فارس‌، از شهر جَم‌، میان ‌شهرهای‌ دشت ‌بارِین‌ و جُوبَك‌، نام‌ برده‌است‌.

در قرن‌هفتم‌، یاقوت ‌حموی‌(همانجا)، ظاهراً به ‌نقل ‌از پیشینیان‌، جم را شهری ‌در فارس ‌ضبط‌ كرده‌است‌. پس‌از آن‌، از اوضاع ‌جم ‌اطلاع خاصی ‌در دسترس ‌نیست‌.

در دوره ‌قاجار (1210ـ1344/ 1304 ش‌)، جم ‌و آبادیهای ‌پیرامون‌ آن ‌تابع‌ حكومت‌ فارس ‌بودند. در این‌ دوره‌، فرهاد میرزا معتمدالدوله‌، حاكم ‌فارس‌از 1293 تا 1295، برای ‌سیاحت ‌از شیراز به ‌پیرامون ‌جم‌ سفر كرد و دستور به‌ آبادانی‌ منطقه ‌جم‌ داد (مصطفوی‌، ص‌349). در همین ‌دوره‌، فسائی (ج‌2، ص‌1460) به‌ قریه ‌جم ‌در بلوك ‌گله‌ دار، در هشت ‌فرسخی‌ میان ‌شمال ‌و مغرب ‌آبادی گله‌ دار و چهار فرسخی شمالِ بندر طاهری‌* ، اشاره‌ و از آبهای‌ جاری ‌و انواع‌ میوه‌های‌آنجا به ‌نیكی ‌یاد كرده‌است‌. همچنین ‌از چشمه‌های‌ بَرْمِ مشهدی ‌در سه ‌فرسخی ‌مغرب‌ جم‌، هفت ‌چاه ‌در نیم‌فرسخی ‌جنوب‌ جم‌، و كوهی ‌به‌ نام ‌جبل‌عالی ‌در نزدیك ‌آن ‌نام ‌برده ‌است‌(رجوع کنید به همان‌، ج‌2، ص‌1592، 1599، 1634). در اواخر دوره ‌قاجار، ویلسون‌ كوه‌ جم‌، با ضبط‌ جام‌، را دارای ‌آب‌ خوب ‌و میوه‌عالی ‌وصف‌ كرده‌است‌. او كه‌در 1330/ 1911 از سیراف ‌به ‌كوه‌ جم‌ سفر كرده‌، از كاروان ‌میوه‌ و ویرانه‌های‌ خانه‌هایی ‌به‌ سبك‌ بناهای ‌اروپایی ‌در پایكوه‌، احتمالاً محل ‌ییلاق ‌پرتغالیها، یاد كرده‌است‌(ص‌108 و پانویس‌1).

---

منابع‌:
(1) ابن‌حوقل‌؛
(2) ابن‌فقیه‌؛
(3) اصطخری‌؛
(4) احمد اقتداری‌، آثار شهرهای ‌باستانی ‌سواحل‌ و جزایر خلیج‌ فارس‌ و دریای‌عمان‌، تهران‌1375 ش‌؛
(5) ایران‌. وزارت‌كشور، تقسیمات‌ كشور شاهنشاهی ‌ایران‌، تهران 1355 ش‌؛
(6) ایران‌. وزارت‌ كشور. اداره كل ‌آمار و ثبت‌احوال‌، كتاب‌جغرافیا و اسامی ‌دهات ‌كشور ، ج‌2، تهران‌1329 ش‌؛
(7) ایران‌. وزارت‌ كشور. معاونت ‌برنامه ‌ریزی‌ و خدمات‌ مدیریت‌. دفتر تقسیمات‌ كشوری‌، اجرای‌ قانون ‌تعاریف ‌و ضوابط‌ تقسیمات ‌كشوری‌، تهران‌1366 ش‌؛
(8) ایران‌. وزارت ‌كشور. معاونت‌ سیاسی‌. دفتر تقسیمات ‌كشوری‌، نشریه تاریخ ‌تأسیس ‌عناصر تقسیماتی ‌به‌ همراه‌ شماره‌ مصوبات ‌آن‌، تهران‌1380 ش‌؛
(9) همان‌، 1382 ش‌؛
(10) عباس‌جعفری‌، گیتاشناسی‌ ایران‌، تهران‌1368ـ1379 ش‌؛
(11) حدود العالم‌؛
(12) رزم‌ آرا؛
(13) سازمان ‌مدیریت‌ و برنامه ‌ریزی‌ استان‌ بوشهر، آمارنامه استان ‌بوشهر 1378، بوشهر 1379 ش‌؛
(14) پاول ‌شوارتس‌، جغرافیای ‌تاریخی ‌فارس‌، ترجمه كیكاووس‌ جهانداری‌، تهران‌1372 ش‌؛
(15) فرهنگ ‌جغرافیائی ‌آبادیهای‌ كشور جمهوری‌ اسلامی‌ایران‌، ج‌111ـ119: كنگان‌ـ خورموج‌، تهران‌: سازمان ‌جغرافیائی‌ نیروهای‌ مسلح‌، 1368 ش‌؛
(16) حسن‌ بن‌ حسن‌ فسائی‌، فارسنامه ناصری‌، چاپ‌ منصور رستگار فسائی‌، تهران‌1367 ش‌؛
(17) مركز آمار ایران‌، سرشماری‌ عمومی‌ نفوس‌ و مسكن‌1375: شناسنامه آبادیهای‌ كشور، استان‌ بوشهر، شهرستان‌ كنگان‌، تهران‌1376 ش‌؛
(18) محمد تقی ‌مصطفوی‌، اقلیم‌ پارس‌، تهران‌1343 ش‌؛
(19) مقدسی‌؛
(20) نقشه جاده‌های ‌ایران‌، مقیاس‌000 ، 000 ، 1:2 ، تهران‌: سازمان ‌حمل ‌ونقل‌ و پایانه‌های ‌كشور، 1382 ش‌؛
(21) عطا نیكخواه‌، «جغرافیای‌تاریخی‌جم‌»، پایان‌نامه‌ كارشناسی ‌دانشكده علوم‌ اجتماعی‌، دانشگاه ‌خلیج‌ فارس‌، 1379 ش‌؛
(22) آرنولد تالبوت ‌ویلسون‌، خلیج‌ فارس‌، ترجمه محمد سعیدی‌، تهران‌1348 ش‌؛
(23) یاقوت‌ حموی‌.

/ علی‌قاسمی‌/