جلگه‌رُخ‌ ، بخشی‌ در شهرستان‌ تربت‌ حیدریه‌ در استان‌ خراسان‌ رضوی‌. از شمال‌ به‌ بخش‌ احمدآباد و زَبَرخان‌ (در شهرستان‌ نیشابور)، از مشرق‌ به‌ بخش‌ مركزی‌ شهرستان‌ فریمان‌، از جنوب‌ به‌ بخش‌ مركزی‌ و جلگه‌زاوه‌، و از مغرب‌ به‌ بخش‌ كَدكَن‌ محدود می‌شود و مشتمل‌ است‌ بر سه‌ دهستان‌ به‌ نامهای‌ بالارخ‌ (به‌ مركزیت‌ آبادی‌ سرهنگ‌)، پایین‌رخ‌ (به‌ مركزیت‌ آبادی‌ نَسَر) و میان‌رخ‌ (به‌ مركزیت‌ رُباطْ سَنگ‌). در منابع‌ قدیمی‌ آن‌ را رخ‌ نامیده‌اند (رجوع کنید به ادامه‌ مقاله‌). مركز آن‌ شهر رباط‌ سنگ‌ است‌.

بیشتر آبادیهای‌ آن‌ در دشت‌ واقع‌اند و مزرعه‌ موقت‌ دارند. از كوههای‌ مهم‌ آن‌، قَطار اُولَنگ‌ (بلندترین‌ قله‌ 605 ، 2 متر) در حدود 55 كیلومتری‌ شمال‌ شرقی‌ شهر تربت‌ حیدریه‌، سَر كوهِ قُوریجِه‌ (بلندترین‌ قله‌ 543 ، 2 متر) در حدود 30 كیلومتری‌ شمال‌ شرقی‌ شهر تربت‌ حیدریه‌، یالِ قَرتِكان‌ (بلندترین‌ قله‌ 220 ، 2 متر) در حدود 52 كیلومتری‌ شمال‌شرقی‌ شهر تربت‌ حیدریه‌ و اَرّه‌ تیغ‌ (بلندترین‌ قله‌ 055 ، 2 متر) در حدود 48 كیلومتری‌ شمال‌ تربت‌ حیدریه‌ است‌ (جعفری‌، ج‌1، ص‌59، 311، 404، 561). رودهای‌ شور (از ریزابه‌های‌ كال‌شور سبزوار) و كال‌شور (از ریزابه‌های‌ كال‌شور در جنوب‌ تربت‌ حیدریه‌)، زمینهای‌ بخش‌ را آبیاری‌ می‌كند. آب‌ آشامیدنی‌ اهالی‌ از رود، قنات‌، چشمه‌ و چاه‌ تأمین‌ می‌شود. معادن‌ مهم‌ بخش‌ عبارت‌اند از: گچ‌ و آهك‌ در جنوب‌ آبادی‌ رودخانه‌ (در حدود 52 كیلومتر شمال‌غربی‌ شهر تربت‌ حیدریه‌)، گل‌ سفید و سنگ‌ منْیزیت‌ نزدیك‌ آبادی‌ درختِ سِنجد (در حدود 81 كیلومتری‌ شمال‌ غربی‌ شهر تربت‌ حیدریه‌)، كُرُم‌ نزدیك‌ آبادی‌ آب‌ باریكِ بالا در دره‌ زین‌الخان‌ (در حدود 84 كیلومتری‌ شمال‌ شهر تربت‌ حیدریه‌)، و طلا و مس‌ نزدیك‌ آبادی‌ نسر/ نسرقورلاس‌، در حدود 64 كیلومتری‌ شمال‌شرقی‌ شهر تربت‌ حیدریه‌ ( فرهنگ‌ جغرافیائی‌ آبادیها ، ج‌43، ص‌1، 99، 86، 227). این‌ بخش‌ از گیا دارای‌ شاه‌تره‌، گل‌ زوفا، دم‌گاو، خارخَسَك‌، مخلصه‌ و مراتعی‌ برای‌ چرای‌ دام‌ است‌، و از زیا بزكوهی‌، آهو، گرگ‌، روباه‌ و خرگوش‌ در آن‌ یافت‌ می‌شود (همان‌، ج‌43، ص‌97).

بخش‌ جلگه‌رخ‌، حاصلخیز است‌ و با احداث‌ چاههای‌ عمیق‌ و نیمه‌عمیق‌، كشاورزی‌ در آن‌ رونق‌ گرفته‌ است‌ (خسروی‌، ص‌240). مهم‌ترین‌ محصولات‌ آن‌، گندم‌، جو، چغندر قند، بادام‌، سیب‌، زردآلو و انگور است‌ ( فرهنگ‌ جغرافیائی‌ آبادیها ، همانجا). همچنین‌، در بیشتر آبادیهای‌ بخش‌، فرشبافی‌ رواج‌ دارد با طرحهای‌ كاشمری‌، نیشابوری‌، بلوچی‌ و نقشهای‌ سه‌ خشتی‌، گل‌ كشمیری‌، گل‌ كنده‌ و حاشیه‌ نرگسی‌ (همانجا).

راه‌ اصلی‌ مشهد ـ تربت‌ حیدریه‌ از این‌ بخش‌ می‌گذرد. از لحاظ‌ تقسیمات‌ كشوری‌، در 1323ش‌ نام‌ دهستان‌ رخ‌، مشتمل‌ بر پایین‌رخ‌ و بالارخ‌ و 133 آبادی‌، در شهرستان‌ تربت‌ حیدریه‌ در استان‌ نهم‌ (خراسان‌) آمده‌ است‌ (ایران‌. وزارت‌ كشور. اداره‌ كل‌ آمار و ثبت‌احوال‌، ج‌3، ص‌132، 137). در فهرست‌ تقسیمات‌ كشوری‌ 1355ش‌، دهستانهای‌ رخ‌، بالارخ‌، پایین‌رخ‌ و میان‌رخ‌ جزو بخش‌ كدكن‌ بودند. در 22 اسفند 1375، به‌ موجب‌ تصویبنامه‌ 127903/ ت‌17245ك‌، بخش‌ جلگه‌رخ‌ تشكیل‌ شد و دهستانهای‌ بالارخ‌، پایین‌رخ‌ و میان‌رخ‌ در تركیب‌ آن‌ قرار گرفت‌ (ایران‌. قوانین‌ و احكام‌، ص‌1168ـ1169). در سرشماری‌ عمومی‌ 1375ش‌، دهستان‌ بالارخ‌ 673 ، 9 تن‌، پایین‌رخ‌ 430 ، 10 تن‌ و میان‌رخ‌ 383 ، 9 تن‌ جمعیت‌، داشته‌اند (مركز آمار ایران‌، ص‌42، 46، 50). اهالی‌ بخش‌، شیعه‌ دوازده‌ امامی‌اند و به‌ فارسی‌ سخن‌ می‌گویند ( فرهنگ‌ جغرافیائی‌ آبادیها ، ج‌43، ص‌41).

برخی‌ از آثار مهم‌ و تاریخی‌ جلگه‌رخ‌ عبارت‌اند از: مزار كوكاریز در آبادی‌ سربالا، در 55 كیلومتری‌ شمال‌شرقی‌ شهر تربت‌ حیدریه‌؛
زیارتگاه‌ پیر حقیقه‌ در آبادی‌ پیشاخور/ پیش‌آخور، در حدود 51 كیلومتری‌ شمال‌غربی‌ شهر تربت‌ حیدریه‌؛
زیارتگاه‌ خواجه‌ بلبل‌، كنار آبادی‌ آب‌ باریك‌ پایین‌، در حدود 79 كیلومتری‌ شمال‌ شهر تربت‌ حیدریه‌؛
زیارتگاهی‌ به‌ نام‌ مزار در آبادی‌ حصارْ جلال‌/ حسن‌ جلال‌، در حدود 84 كیلومتری‌ شمال‌ شهر تربت‌ حیدریه‌؛
قلعه‌های‌ قدیمی‌ در آبادیهای‌ حصار یزدان‌، در حدود 121 كیلومتری‌ شمال‌غربی‌ تربت‌ حیدریه‌؛
و عَبدآباد، در حدود 49 كیلومتری‌ شمال‌غربی‌ تربت‌ حیدریه‌ (همان‌، ج‌43، ص‌1، 39، 76، 141).

شهر رباط‌ سنگ‌ در جنوب‌ بخش‌، در حدود 35 كیلومتری‌ شمال‌ تربت‌ حیدریه‌ (مركز شهرستان‌) در ارتفاع‌ حدود 680 ، 1 متری‌ در پایكوه‌ قرار دارد. كوههای‌ پیدر در جنوب‌شرقی‌ و خماری‌ در جنوب‌ آن‌ واقع‌ است‌. این‌ شهر از راه‌ اصلی‌ با شهرهای‌ مشهد به‌ طول‌ حدود 130 كیلومتر در شمال‌، كدكن‌ به‌ طول‌ حدود 34 كیلومتر در مغرب‌ و فریمان‌ به‌ طول‌ 80 كیلومتر در شمال‌شرقی‌ مرتبط‌ است‌. همچنین‌ آبادیهای‌ بخش‌، از جمله‌ سرهنگ‌ (در 66 كیلومتری‌ شمال‌ شهر تربت‌ حیدریه‌) و نسر (با چهار محله‌ به‌ نامهای‌ بلند قلعه‌، وسط‌ قلعه‌، پایین‌ قلعه‌ و كنار قلعه‌)، عمدتاً از راه‌ فرعی‌ با مركز بخش‌ ارتباط‌ دارند.

آبادی‌ رباط‌ سنگ‌ در 1375ش‌ جزو دهستان‌ میان‌رخ‌ بود و در سرشماری‌ عمومی‌ همین‌ سال‌، جمعیت‌ آن‌ 256 ، 1 تن‌ ذكر شد (مركز آمار ایران‌، ص‌50). این‌ آبادی‌ در 12 خرداد 1379، به‌ موجب‌ تصویبنامه‌ شماره‌ 9912/ ت‌2129ك‌، به‌ شهر تبدیل‌ شد (ایران‌. وزارت‌ كشور. معاونت‌ سیاسی‌، 1381ش‌ ب‌ ، ص‌35). از پیشینه‌ رباط‌ سنگ‌ تا سده‌ اخیر اطلاعی‌ نداریم‌. نام‌ آن‌ در 1313ش‌ در كتاب‌ جغرافیا و اسامی‌ دهات‌ كشور (ایران‌. وزارت‌ كشور. اداره‌ كل‌ آمار و ثبت‌احوال‌، ج‌3، ص‌142)، جزو دهستان‌ رخ‌ آمده‌ است‌. در 1329ش‌ رزم‌آرا (ج‌9، ص‌185) آن‌ را ده‌ از دهستان‌ نسر بالارخ‌ (در بخش‌ كدكن‌) و دارای‌ قنات‌، غلات‌، حبوبات‌ و كرباس‌بافی‌ ذكر كرده‌ است‌.

منطقه‌ جلگه‌رخ‌، ظاهراً وسیع‌تر از بخش‌ جلگه‌رخ‌ كنونی‌ بوده‌ است‌ و پیشینه‌ بعضی‌ آبادیهای‌ آن‌ به‌ سده‌های‌ نخستین‌ اسلامی‌ باز می‌گردد. این‌ منطقه‌ در دهه‌ سوم‌ هجری‌ و زمان‌ خلافت‌ عثمان‌بن‌ عفان‌ (23ـ35) به‌ دست‌ ابن‌عامر گشوده‌ شد (رجوع کنید به بلاذری‌، ص‌568). در نیمه‌ دوم‌ سده‌ سوم‌، بلاذری‌ (همانجا) رخ‌ را از توابع‌ نیشابور ذكر كرده‌ است‌. در اواخر این‌ قرن‌، ابن‌رسته‌ (ص‌171) رُخّ را از رستاقهای‌ نیشابور دانسته‌ است‌. در اواخر سده‌ چهارم‌، مقدسی‌ رخ‌ را كوچك‌ و به‌ مركزیت‌ تنفك‌ ضبط‌ كرده‌ است‌. وی‌ از بخش‌ پهناور شامات‌ یاد كرده‌ است‌ كه‌ بدون‌ شهرك‌ بود، آبادیهای‌ خوب‌ و كشتزار فراوان‌ داشت‌ و تَك‌آب‌/ تكاب‌ نیز خوانده‌ می‌شد (ص‌316، 319، پانویس‌؛
قس‌ یاقوت‌ حموی‌، ذیل‌ «شامات‌»). از مؤلفان‌ معاصر، خسروی‌ (ص‌211، 216) شامات‌ یا قسمتی‌ از آن‌ را منطبق‌ بر جلگه‌رخ‌ كنونی‌، و تنفك‌ را بیشك‌ (رجوع کنید به ادامه‌ مقاله‌) دانسته‌ است‌. در اوایل‌ سده‌ ششم‌، یاقوت‌ حموی‌ (ذیل‌ «رُخّ») رخ‌ را رَبعی‌ از ارباع‌ نیشابور و كوره‌ای‌ مشتمل‌ بر 106 آبادی‌ ضبط‌ كرده‌ است‌. به‌ نوشته‌ او، عوام‌ به‌ آن‌ ریخ‌ می‌گویند و ابوموسی‌ هارون‌الرخّی‌ به‌ آنجا منسوب‌ است‌. وی‌ همچنین‌ (ذیل‌ «بِیشَك‌») بیشك‌ را قصبه‌ كوره‌ رخ‌، دارای‌ بازار و بدون‌ جامع‌ و منبر ذكر كرده‌ است‌. در این‌ سده‌، خواجه‌ سدیدالدین‌ محمد غزنوی‌ (ص‌192) از ناحیت‌ رخ‌ و دیه‌ بُرس‌ (امروزه‌ در 61 كیلومتری‌ شمال‌غربی‌ شهر تربت‌ حیدریه‌) یاد كرده‌ است‌. لسترنج‌ ، بنابه‌ مطالب‌ مؤلفان‌ سده‌های‌ قبل‌، گفته‌ است‌ كه‌ ولایت‌ زاوه‌ یا قسمتی‌ از آن‌ به‌ رخ‌ معروف‌ و بیشك‌ یا شهرزاوه‌ كرسی‌ آن‌ بود (ص‌356). در نیمه‌ اول‌ سده‌ نهم‌، بوزجانی‌ (ص‌64) در ذكر مقامات‌ شیخ‌الاسلام‌ خواجه‌ قطب‌الدین‌ محمد، از ولایت‌ رخ‌ و آبادی‌ برس‌ نام‌ برده‌ است‌. از مطالب‌ وی‌ برمی‌آید كه‌ در این‌ زمانها، ولایت‌ رخ‌ از نظر علمی‌ مشهور بوده‌ است‌ (رجوع کنید به همان‌، ص‌83). در همین‌ سده‌، حافظ‌ ابرو (ج‌2، ص‌55ـ56) بلوك‌ رخِ را مشتمل‌ بر 22 مزرعه‌ و جزو بلوكات‌ نیشابور ضبط‌ كرده‌ است‌. در دوره‌ ناصرالدین‌ شاه‌ قاجار (حك: 1264ـ1313)، حكیم‌الممالك‌ در روزنامه‌ سفر خراسان‌ (ص‌201) از بلوك‌ رخِ تربت‌ نام‌برده‌ و در 1295، حاج‌ سیاح‌ در مسیر مشهد به‌ تربت‌ حیدریه‌ از نابسامانی‌ اوضاع‌ اهالی‌، از جمله‌ اهالی‌ شورحصار، مطالبی‌ آورده‌ است‌ (رجوع کنید به ص‌137). در 1292/ 1875، مك‌ گرگور ، به‌ نقل‌ از بلیو ، با اشاره‌ به‌ اوضاع‌ طبیعی‌ منطقه‌، رخ‌ را از بخشهای‌ تربت‌ ذكر كرده‌ است‌ (ج‌2، ص‌124، 140). در اوایل‌ دوره‌ پهلوی‌ (1304ـ 1357ش‌)، بلوكات‌ بالارخ‌ به‌ مركزیت‌ آبادی‌ نسر و پایین‌رخ‌ به‌ مركزیت‌ آبادی‌ بُرْس‌، جزو تربت‌ حیدری‌ ذكر شده‌اند (كیهان‌، ج‌2، ص‌200).

---

منابع‌:
(1) ابن‌رسته‌؛
(2) اطلس‌ راههای‌ ایران، تهران‌: گیتاشناسی‌، 1369ش‌؛
(3) ایران‌. قوانین‌ و احكام‌، مجموعه‌ قوانین‌ سال‌ 1375 ، تهران‌: روزنامه‌ رسمی‌ كشور، 1376ش‌؛
(4) ایران‌. وزارت‌ كشور، تقسیمات‌ كشور شاهنشاهی‌ ایران، تهران‌ 1355ش‌؛
(5) ایران‌. وزارت‌ كشور. اداره‌ كل‌ آمار و ثبت‌احوال‌، كتاب‌ جغرافیا و اسامی‌ دهات‌ كشور، ج‌3، تهران‌ 1331ش‌؛
(6) ایران‌. وزارت‌ کشور. معاونت‌ سیاسی‌. دفتر تقسیمات‌ كشوری‌، نشریه‌ اسامی‌ عناصر و واحدهای‌ تقسیماتی‌ (به‌ همراه‌ مراكز )، تهران‌ 1381ش‌ الف‌ ؛
(7) همو، نشریه‌ تاریخ‌ تأسیس‌ عناصر تقسیماتی‌ به‌ همراه‌ شماره‌ مصوبات‌ آن‌ ، تهران‌ 1381ش‌ ب‌ ؛
(8) بلاذری‌ (بیروت‌)؛
(9) درویش‌علی‌ بوزجانی‌، روضة‌الریاحین، چاپ‌ حشمت‌ مؤید، تهران‌ 1345ش‌؛
(10) عباس‌ جعفری‌، گیتاشناسی‌ ایران‌، تهران‌ 1368ـ1379ش‌؛
(11) عبداللّه‌بن‌ لطف‌اللّه‌ حافظ‌ابرو، تاریخ‌ حافظ‌ ابرو ، ج‌2: بخش‌ جغرافیای‌ خراسان‌ ، چاپ‌ كرافولسكی‌، ویسبادن‌ 1982؛
(12) علینقی‌بن‌ اسماعیل‌ حكیم‌الممالك‌، روزنامه‌ سفر خراسان‌ ، تهران‌ 1356ش‌؛
(13) محمدرضا خسروی‌، جغرافیای‌ تاریخی‌ ولایت‌ زاوه‌ ، مشهد 1366ش‌؛
(14) رزم‌آرا؛
(15) محمدعلی‌بن‌ محمدرضا سیاح‌، خاطرات‌ حاج‌سیاح‌، یا، دوره‌ خوف‌ و وحشت، به‌ كوشش‌ حمید سیاح‌، چاپ‌ سیف‌اللّه‌ گلكار، تهران‌ 1359ش‌؛
(16) محمدبن‌ موسی‌ غزنوی‌، مقامات‌ ژنده‌پیل‌: احمدجام‌ ، چاپ‌ حشمت‌اللّه‌ مؤید سنندجی‌، تهران‌ 1345ش‌؛
(17) فرهنگ‌ جغرافیائی‌ آبادیهای‌ كشور جمهوری‌ اسلامی‌ ایران، ج‌43: تربت‌ حیدریه‌ ، تهران‌: اداره‌ جغرافیائی‌ ارتش‌، 1363ش‌؛
(18) مسعود كیهان‌، جغرافیای‌ مفصل‌ ایران‌، تهران‌ 1310ـ1311ش‌؛
(19) مركز آمار ایران‌، سرشماری‌ عمومی‌ نفوس‌ و مسكن‌ 1375: شناسنامه‌ آبادیهای‌ كشور، استان‌ خراسان‌، شهرستان‌ تربت‌حیدریه‌، تهران‌ 1376ش‌؛
(20) مقدسی‌؛
(21) چارلزمتكاف‌ مك‌گرگور، شرح‌ سفری‌ به‌ ایالت‌ خراسان‌ و شمال‌غربی‌ افغانستان‌ در 1875 ، ج‌2، ترجمه‌ اسداللّه‌ توكلی‌ طبسی‌، مشهد 1368ش‌؛
(22) نقشه‌ تقسیمات‌ كشوری‌ جمهوری‌ اسلامی‌ ایران، مقیاس‌ 000 ، 500 ، 1:2، تهران‌: سازمان‌ نقشه‌برداری‌ كشور، 1379ش‌؛
(23) یاقوت‌حموی‌؛


(24) Guy Le Strange, The lands of the Eastern Caliphate , Cambridge 1930.

/ وحید ریاحی‌ /