بُتْریّه (یا بَتْرِیّه / اَبْتَریّه ) ، یکی از فرقه های زیدیّه * که پیرو کُثَیْرنوّاء و حسن بن صالح بن حیّ بوده اند. سمعانی در الانساب ، آن را «بَتْری » ضبط کرده است . این ضبط شاید از آن جهت باشد که زیدبن علیّبن حسین در حضور جمعی از پیشوایان این فرقه و در محضر امام باقر علیه السّلام خطاب به آنان فرمود: «بَتَرْتُم اَمْرَنا بَتَرَکُمُ اللّه » (کارما را بریدید، خدا شما را ببرّاد!) و این جمع از آن زمان به بَتْریّه معروف شدند (کشّی ، ش 429).

مسعودی (ج 4، ص 45، ج 6، ص 79) اَبْتَریّه را یکی از فرقه های هشتگانه زیدیّه شمرده است و بنابراین ، منسوب اند به «اَبْتَر» که لقب کثیرنوّاء بوده است . آیت اللّه خوئی (ج 14، ص 110) از ابن ادریس ، مؤلّف کتاب السّرائر (ج 3،ص 566)، نقل می کند که کثیر نوّاء، یکی از پیشوایان این فرقه ، ابتر الید، یعنی دست بریده ، بوده است و ازینرو پیروان او به بُتْریّه معروف شده اند (بُتْر جمع اَبْتر). نَشوانِبن سعید حمیری (ص 155) می گوید که مُغیرة بن سعید (مقتول در 119) به کُثَیْر لقب اَبْتَر داده بود (مهدی لِدین اللّه ، ص 20، 91).

مامقانی (ج 2، ص 349ـ352) پس از آنکه این کلمه را بُتْریه ضبط کرده ، گفته است که کاظمی در تکملة نقدالرّجال آن را تِبْریّه خوانده و مشتق از تَبَرّی به معنی بیزاری دانسته است ، ولی این قول ، همچنانکه خود مامقانی اشاره کرده (ص 352)، مسلماً اشتباه است .

با اقوال مذکور درباره ضبط نام و وجه نامگذاری این فرقه ، معلوم می شود که نام بترّیه یا اَبْتریّه را مخالفان این فرقه به ایشان داده اند؛ و آنها خود را به این نام نمی خوانده اند.

آرای بُتْریّه . علی بن اسماعیل اشعری در مقالات (ص 68) بتریّه را از زیدیّه شمرده است و مسعودی (همانجاها) و سمعانی (ذیل «بَتری ») و شهرستانی (قسم 1، ص 140، 142ـ143) و دیگران نیز این فرقه را از زیدیّه دانسته اند. امّا بنابر روایتی که در رجال کشّی (همانجا) از سَدیر آمده است اشخاصی که به بُتْریّه معروف شده اند نمی توانند از زیدیّه شمرده شوند. سدیر می گوید: با سلمة بن کُهَیّل و ابوالمقدام ثابت الحدّاد و سالم بن ابی حَفْصة و کثیرنوّاء و جمعی دیگر نزد امام باقر علیه السّلام رفتیم و برادر آن حضرت ، زیدبن علی ، هم نزد او بود. این اشخاص به حضرت باقر علیه السّلام گفتند: ما علی و حسن و حسین علیهم السّلام را دوست می داریم و از دشمنانشان بیزاری می جوییم . حضرت فرمود: خوب است (نعم ). بعد گفتند: ابوبکر و عمر را دوست می داریم و از دشمنانشان بیزاریم . زیدبن علی رو به ایشان کرد و گفت : آیا از فاطمه بیزاری می جویید؟ شما کار ما را بریدید، خداوند شما را ببرّاد!

اگر زید بن علی به ایشان پرخاش ، و دربارة آنها نفرین کرده است آن چنان که نفرین او موجب نامگذاری بتریّه برای این فرقه شده است ، پس چگونه می توان بتریّه را از زیدیّه شمرد؟

سعدبن عبدالله اشعری (ص 18)، گروهی از بتریّه را، که حضرت علی علیه السّلام را افضل ناس و با اینهمه خلافت ابوبکر و عمر را درست می دانند، «اوائل البتریّه » می خواند و می گوید: این دو فرقه (بتریّه و جارودیّه * ) امر زیدبن علیّبن حسین و زیدبن حسن بن حسن بن علی را برخود بسته اند و فِرَق زیدیّه از ایشان منشعب شده است . عین این مطلب را نوبختی (ص 20ـ21) نیز آورده است . معلوم می شود که بتریّه پیش از قیام زید وجود داشته اند و روایت سدیر این معنی را تأیید می کند. در این روایت ، زیدبن حسن بن حسن درست نیست و باید زیدبن حسن بن علی باشد (تُستَری ، ج 4،ص 246). زیدبن حسن بن علی ، به نقل شیخ مفید در ارشاد (ج 2، ص 22)، مدّعی امامت نبوده و کسی از شیعه هم ادّعای امامت او را نکرده است و بنابراین ، این قسمت از روایت سعدبن عبداللّه اشعری درست نیست . اما این قول که صاحبان عقیده مذکور (علی علیه السّلام افضل ناس است و خلافت ابوبکر و عمر هم صحیح است ) «اوائل البتریه » باشند صحیح به نظر می رسد. علی بن اسماعیل اشعری (ص 68ـ69) درباره عقاید بتریّه می گوید: می پندارند که علی پس از حضرت رسول صلی اللّه علیه وآله وسلّم بهترین مردم و از همه برای امامت شایسته تر بود، امّا بیعت ابوبکر و عمر نیز خطا نبود و علی خود این امر را به ایشان واگذار کرده بود. این گروه درباره عثمان و قاتلان او متوقّف هستند و او را کافر نمی دانند. بازگشت مردگان به دنیا (رجعت ) را منکرند و امامت علی را فقط از زمان بیعت با او محسوب می دارند. او می افزاید که می گویند حسن بن صالح بن حیّ (از زعمای بتریّه ) از عثمان ، از زمانی که کارهای ناپسند کرد، بیزاری جست .

شهرستانی (قسم 1، ص 142) پیروان حسن بن صالح بن حیّ را صالحیّه و پیروان کثیر نوّاء را بتریّه خوانده و درباره علت توقّف یا خودداری ایشان از داوری درباره عثمان توضیحات بیشتری داده است . آنها می گفتند از اینکه حضرت رسول صلی اللّه علیه وآله وسلّم عثمان را از عشرة مبشّره * خوانده است باید به صحّت اسلام و ایمان او حکم کرد و اگر بدعتهای او مانند برکشیدن بنی امیّه و بنی مروان در نظر گرفته شود، باید به کفر او حکم شود. پس باید از داوری دربارة او خودداری کرد. شهرستانی می گوید: بتریّه معتقدند که علی خلافت را از روی میل به ابوبکر و عمر واگذاشت و اگر این کار را نمی کرد آن دو در گمراهی بودند. امامت مفضول (مانند ابوبکر و عمر) بر افضل (مانند علی ) هنگامی جایز است که افضل امامت را از روی میل به مفضول واگذار کند (قسم 1، ص 143).

این عبارتها با آنچه از مقالات الاسلامیّین نقل شد، مطابق است و در این دو نقل مطلبی که به زیدیّه اختصاص داشته باشد یعنی آنچه راجع به امامت زیدبن علیّ بن حسین است ، دیده نمی شود. اما شهرستانی پس از آن قسمت ، آرای بتریه را درباره امامت نقل می کند که بنابرآن هرکس از اولاد امام حسن یا امام حسین علیهماالسّلام قیام کند و شمشیر بردارد و عالم و زاهد و شجاع نیز باشد «امام » است . بعضی خوبرویی را نیز بر آن افزوده اند. اما دربارة دو امام که واجد شرایط یکسان و معاصر یکدیگر باشند در حیرت افتاده اند و درصورت تساوی همه شرایط ، از فضل و زهد و متانت رأی ، امامت را به هردو متعلّق می دانند و اگر هرکدام در مملکت جداگانه باشند هریک در ناحیه و مملکت خود امام خواهد بود و اگر یکی برخلاف دیگری رأی دهد هردو بر صواب باشند، اگرچه به خون یکدیگر فتوا دهند. شهرستانی می گوید که بیشتر بتریّه در زمان او مقلّد هستند و رأیی از خود ندارند و در اصول دین پیرو معتزله اند و ائمة معتزله را از ائمه اهل بیت بزرگتر می شمارند. در احکام ، پیرو ابوحنیفه هستند و در مسایل کمی از شافعی و شیعیان پیروی می کنند (همانجا).

از مقایسه و تطبیق آنچه کشّی و سعدبن عبداللّه اشعری در بارة بتریّه گفته اند با آنچه در کتابهای علی بن اسماعیل اشعری و شهرستانی آمده است می توان نتیجه گرفت که بتریّه در آغاز، شیعیان متمایل به اهل سنّت بوده اند و با قبول افضلیت حضرت علی علیه السّلام خلافت ابوبکر و عمر را صحیح دانسته و حتی آن دو را دوست می داشته اند وبه قول کشّی ، از دشمنان آن دو بیزاری می جسته اند و به همین جهت ، زید بن علی در محضر امام باقر علیه السّلام با تندی از آنان بیزاری جسته است . امّا چون بتریّه معتقد بوده اند که هرکه از اولاد امام حسن و امام حسین علیهماالسّلام قیام کند امامت حقّ اوست ، پس از قیام زید و کشته شدن ایشان ، او را امام دانسته و ازینرو زیدی محسوب شده اند.

در رجال کشّی (ش 422) از بتریّه تعریفی آمده است که در آن نامی از زیدیّه برده نشده است . بنابراین تعریف ، بتریّه کسانی هستند که نخست مردم را به ولایت علی علیه السّلام خواندند و بعد آن را با ولایت ابوبکر و عمر درآمیختند و امامت ایشان را اثبات کردند. آنان بر عثمان و طلحه و زبیر خرده می گیرند و برقیام با فرزندان علیّابن ابیطالب علیه السّلام معتقدند و مقصود ایشان کسی است که (آشکارا) امربه معروف و نهی از منکر کند و برای هرکس از اولاد علی علیه السّلام که قیام کند، به هنگام قیام و خروجش ، اثبات امامت کنند.

بنابراین تعریف ، بتریّه درباره امامت رأیی کلّی داشته اند که زید یکی از مصداقهای آن بوده است ؛ و چون ایشان زید را، در هنگام خروجش ، با آرای خود مطابق یافته اند امامت او را گردن نهاده اند؛ امّا اگر روایت سدیر، درست باشد نمی توان گفت که زیدبن علی خود با همة آرای ایشان موافق بوده است .

رؤسای بتریّه . بنا به رجال کشّی (همانجا)، بتریّه اصحاب کثیر نوّاء و حسن بن صالح و سالم بن ابی حفصه و حَکَم بن عُتَیْبه و سلمة بن کهیل و ابوالمقدام ثابت الحدّاد بوده اند.

کثیرنوّاء . به گفته سمعانی در الانساب «نَوّاء» یعنی فروشنده هسته خرما. در مدینه هسته خرما را برای خوراک شتران می فروختند. سمعانی می گوید که کثیرنوّاء از موالی بنی تَیْم اللّه و کنیه اش ابواسماعیل بود و از راویان حدیث به شمار می آمد. ذهبی در میزان الاعتدال (ج 3، ص 402) نیز کنیة او را ابواسماعیل ذکر می کند و می گوید که شیعیّ سرسختی بود (شیعیّ جَلْد)؛ به گفته او، ابوحاتم و نسائی روایات او را ضعیف دانسته اند و ابن عَدِی او را شیعی افراطی خوانده و السَّعْدی او را دور از جادّه صواب شمرده است . اگر او شیعه افراطی باشد نمی تواند از زیدیّه باشد، زیرا زیدیان ، شیعیان مایل به تسنّن اند. اما در میزان الاعتدال (همانجا) روایتی از او در ذمّ «رافضه » نقل شده است که با افراطی بودن او در تشیّع منافات دارد. ظاهراً سخن ابن عدیّ دربارة او پایه ای از حقیقت ندارد.

در رجال شیخ طوسی (ص 277) آمده است که ابواسماعیل کثیرنوّاء پسر قاروند یا کاروند و از اصحاب حضرت صادق علیه السّلام است . آیت اللّه خوئی (ج 14، ص 107) کثیربن قاروند را با کثیرنوّاء بُتْری یکی دانسته است و تستری (ج 13،ص 288) کثیر نوّاء را غیر از کثیرقاوند (قاروند) می داند و دلیل او قول ابن حجر در تهذیب التهذیب است که برای هریک عنوانی جداگانه دارد و کثیربن قاوند را کوفی ساکن بصره می خواند و روایت او را (از نظر اهل سنّت ) مقبول می شمارد امّا کثیر نوّاء را ضعیف می داند؛ اوّلی را از طبقة هفتم و دوّمی را از طبقه ششم می خواند. به هر حال کثیر نوّاء که از پیشوایان بتریّه بوده است در روایات امامیة مطرود و به روایتی ، حضرت صادق علیه السّلام او را کذّاب مُکَذِّب خوانده است (کشّی ، ش 416). حضرت باقر علیه السّلام نیز فرموده است که کثیر نوّاء و یارانش عدّة زیادی را گمراه ساخته اند؛ و حضرت صادق علیه السّلام از کثیرنوّاء در دنیا و آخرت بیزاری جسته است (همان ، ش 440). روایات دیگری در طعن در نسب او ذکر شده است .

حسن بن صالح بن حیّ. علی بن اسماعیل اشعری (ص 68) حسن بن صالح بن حیّ را از پیشوایان بُتریّه شمرده است . ابن ندیم (ص 333) او را از بزرگان و علمای «شیعة زیدیّه » خوانده و ولادت او را در 100 و وفات او را در 168 در حال اختفا گفته است . بنابه نوشتة ابن ندیم (همانجا)، او فقیه و متکلم و مؤلّف چندکتاب بود، از جمله : کتاب التوحید ، کتاب امامة وُلدِعلیّ من فاطمة ، کتاب الجامع فی الفقه . و دو برادر داشت : علیّبن صالح و صالح بن صالح .

طبری (سلسله سوم ، ص 2516ـ2517) می گوید «حیّ» نام صالح بوده است و از قول یکی از محدّثان نقل می کند که نام کامل او حسن بن صالح بن صالح بن مسلم بن حیّان است و مردم او را ابن حیّ می خوانند و در حقیقت «ابن حیّان » است . بنابه این قول «حیّ» کوتاه شدة حیّان است . به گفتة طبری (همانجا)، کنیة حسن بن صالح ابوعبداللّه است و او مردی زاهد و فاضل و فقیه بوده و به دوستی اهل بیت گرایش داشته ، و منکران آن خاندان را سخت منکر بوده است . حدیث بسیار روایت کرده و در روایت «ثِقه » بوده است . او دختر خود را به عیسی بن زیدبن علیّبن حسین داد. مهدی ، خلیفة عباسی ، عیسی بن زید و حسن بن صالح را طلب کرد و در به دست آوردن ایشان سخت کوشید اما موفّق نشد. او با عیسی بن زید به مدّت هفت سال در یک جا پنهان بود و عیسی شش ماه پیش از او وفات یافت . حسن از مردم کوفه بود و در همان شهر در 167 وفات یافت و سنّ او 62 یا 63 سال بوده است . اگر تولد حسن بن صالح به گفته ابن ندیم ، در 100 و وفات او در 167 یا 168 اتفاق افتاده است ، سنّ او باید از 63 سال متجاوز باشد.

ابوالفرج اصفهانی (ص 268ـ284) در شرح حال عیسی بن زیدبن علی مطالبی دربارة مناسبات حسن بن صالح با عیسی بن زید ذکر کرده است که از آن چنین برمی آید که آن دو سالی با هم به سفر حج رفته اند و در آنجا از سفیان ثوری محدّث معروف مسئله مورد اختلافی را پرسیده اند. ابوالفرج اصفهانی وفات حسن بن صالح را دو ماه پس از مرگ عیسی بن زید گفته است .

ذَهَبی (ج 1، ص 496 به بعد)، حسن بن صالح را در عداد محدثین آورده و او را به «فقیه » وصف کرده و نام کامل او را ابوعبداللّه حسن بن صالح بن حیّ هَمْدانی ثوری ـ و به گفتة بعضی حسن بن صالح بن صالح بن حیّبن مسلم بن حیّان ـ گفته است . ذهبی او را از اَعلام می شمارد و می گوید که از سَماک بن حرب و قیس بن مسلم و جمعی دیگر روایت کند و یحیی بن آدم و احمدبن یونس و علیّبن جعد و جمعی دیگر از او روایت کنند. و اضافه می کند که او کمی دارای «بدعت تشیّع » بود و به نماز جمعه نمی رفت . ذهبی گفتار محدّثان و ناقدان حدیث را درباره او ذکر کرده است که بعضی او را توثیق و بعضی او را به جهت نماز جمعه و عقیده به قیام با شمشیر (برضدّ خلافت ) تخطئه کرده اند. از جملة توثیق کنندگان او احمدبن حنبل * و ابونُعَیم * اصفهانی هستند. ذهبی نیز تولد او را در 100، امّا وفاتش را در 169 ذکر کرده است .

ابن حجر عسقلانی (ج 2، ص 285ـ289)دربارة حسن بن صالح بن حیّ مطالب زیادی ذکر کرده است . او نیز «حیّ» را همان «حیّان » می داند و نسب او را از حیّان (حیّان بن شُفَّی بن هُنَیّبن رافع الهَمْدانی الثَّوْری ) می آورد و از قول بُخاری می گوید که «حیّ» لقب است . به گفته ابن حجر عسقلانی به نقل از ابونُعَیم و بُخاری و دیگران ، سال وفات او 167 است نه 169. ابن حجر از عقیده «قیام به سیف » که مایة طعن او نزد بعضی از محدّثان است دفاع کرده و گفته است که مقصود از «خروج با شمشیر» قیام بر والیان و ائمة ستمکار است ؛ و این عقیده علمای سلف بوده است . امّا چون مضرّات آن را از فواید آن بیشتر دیدند این عقیده را ترک کردند. ولی این عقیده سبب طعن کسی که عدالت او ثابت شده است و به حفظ روایت و اتقان و ورع کامل متصف است (یعنی حسن بن صالح ) نمی شود. اما اینکه او به نماز جمعه نمی رفته برای آن بوده است که نماز را پشت سر فاسق جایز نمی دیده و ولایت امام فاسق را درست نمی دانسته است . به هرحال ، ابن حجر او را «امام مجتهد» می داند. حسن بن صالح در کتب امامیه ، به جهت زیدی بُتْری بودنش ، مطرود است . شیخ طوسی در کتاب تهذیب (ج 1، ص 408) در «باب المیاه و احکامها» روایتی نقل می کند که راوی آن حسن بن صالح است ، و می گوید که این شخص «زیدی بُتری » است و هر روایتی که مختصّ او باشد متروک العمل است (خوئی ، ج 4، ص 362). نجاشی از شخصی به نام حسن بن صالح احول نام برده که از مردم کوفه ، و صاحب کتابی بوده است . بعضی او را با همین حسن بن صالح بن حیّ یکی دانسته اند (همانجا؛ برای اطلاع بیشتر دربارة دیگر رجال و زعمای بتریّه رجوع کنید به کتب رجال شیعه ).

---

منابع :
(1) ابن ادریس ، کتاب السرائر ، قم 1410ـ1411؛
(2) ابن حجر عسقلانی ، تهذیب التهذیب ، حیدرآباد؛
(3) ابن ندیم ، کتاب الفهرست ، ترجمه و تحقیق محمدرضا تجدد، تهران 1366 ش ؛
(4) علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی ، مقاتل الطّالبیّین ، چاپ کاظم مظفر، نجف 1385/1965؛
(5) سعدبن عبداللّه اشعری ، کتاب المقالات والفرق ، چاپ محمد جواد مشکور، تهران 1361 ش ؛
(6) علی بن اسماعیل اشعری ، کتاب مقالات الاسلامیّین واختلاف المصلّین ، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن 1400/1980؛
(7) محمدتقی تُستَری ، قاموس الرجال ، تهران 1379ـ1391؛
(8) ابوالقاسم خوئی ، معجم رجال الحدیث ، بیروت 1403/1983؛
(9) محمدبن احمد ذهبی ، میزان الاعتدال فی نقدالرجال ، چاپ علی محمد بجاوی ، ( تاریخ مقدمه 1382/1963 ) ؛
(10) عبدالکریم بن محمد سمعانی ، الانساب ، حیدرآباد دکن 1382ـ1402/1962ـ1982؛
(11) محمدبن عبدالکریم شهرستانی ، کتاب الملل والنحل ، چاپ افست قم 1364 ش ؛
(12) محمدبن جریر طبری ، تاریخ الرسل والملوک ، چاپ دخویه ، لیدن 1879ـ1896، چاپ افست تهران 1965؛
(13) محمدبن حسن طوسی ، تهذیب الاحکام ، چاپ حسن موسوی خرسان ، بیروت 1401/1981؛
(14) همو، رجال الطوسی ، نجف 1380/1961؛
(15) محمدبن عمرکشّی ، اختیار معرفة الرجال ، ( تلخیص ) محمدبن حسن طوسی ، چاپ حسن مصطفوی ، مشهد 1348 ش ؛
(16) عبداللّه مامقانی ، مقباس الهدایة فی علم الدرایة ، چاپ محمدرضا مامقانی ، قم 1411؛
(17) علی بن حسین مسعودی ، مروج الذهب و معادن الجوهر ، چاپ شارل پلا، بیروت 1965ـ1979؛
(18) محمدبن محمد مفید، الارشاد ، قم 1413؛
(19) احمدبن یحیی مهدیِلدین اللّه ، کتاب المنیة والامل فی شرح الملل والنحل ، چاپ محمد جواد مشکور، ( بی جا ) 1988؛
(20) نشوان بن سعید حمیری ، الحُورالعَین ، چاپ کمال مصطفی ، تهران 1972؛
(21) حسن بن موسی نوبختی ، فرق الشیعة ، چاپ محمد صادق آل بحرالعلوم ، نجف 1355/1936.

/ عباس زریاب /