بَترونی ، خاندانی از فقها، قضات و مفتیان حنفی حلب در قرنهای دهم تا دوازدهم . این خاندان به نیای خود عبدالرحمان بن محمد، از اهالی بترون (شهرکی نزدیک طرابلس شام ) منسوب اند. برجسته ترین عالمان این خاندان عبارت اند از:

1) عبدالرحمان بن محمدبن عبدالسلام ، معروف به ابن الغرامی ، فقیه شافعی که بعداً حنفی شد. پدر و نیای او هر دو از عالمان دین بودند. در بترون به دنیا آمد، نزد سید عَلوانِ * بن عطیة حَمَوی ، صوفی (متوفی 936)، و فرزندش ، سید محمد حموی * ، درس خواند و در علوم قرآنی و تفسیر و حدیث و کلام تبحر یافت . سپس در 964، به سفارش قبلی استادش ، به اتفاق خانواده به حلب رفت و پس از مدتی ، در مسجد جامع حلب ، مجالس وعظ و خطابه برپا کرد. مجالس او شهرت یافت و مردم از دور و نزدیک در آن شرکت می کردند. پس از درگذشت شیخ عبدالکریم قلعی ، امام حنفی مسجد جامع ، در 965 به امامت مسجد جامع شهر برگزیده شد و چون شرط امامت در آن مسجد پیروی از مذهب حنفیه بود، از مذهب شافعی به حنفیه گروید. این اقدام او هرچند گفتگوهایی را پیش آورد، درجة علم و زهدش سبب شد که مقام علمی و دینی او مخدوش نشود. آثار او بیشتر به نظم است ؛ از جمله : کتاب التصریف زنجانی که بترونی به نظم کشیده است ؛ شرح التّائِیّة فی التاریخ در قالب مسمط (این کتاب منظوم از عبدالقادربن حبیب صَفَدی است که استادِ بترونی آن را شرح کرده بود و بترونی از آن بهرة بسیار برد)؛ شرح جزیریّة ؛ دیوان شعری به نام تخمیس المنفرجة که نمونه ای از مخمسات آن را حلبی ثبت کرده است (غَزّی ، ج 3، ص 163؛ ابن عماد، ج 8، ص 383؛ طبّاخ ، ج 6، ص 73ـ76). بترونی در 977 درگذشت .

2) ابوالجودبن عبدالرحمان ، مفتی حنفی حلب . در بترون متولد شد و همراه پدر به حلب رفت . تاریخ ولادت او معلوم نیست ، چون هنگام مرگ (1039) حدوداً نودسال ، و هنگام مهاجرت به حلب چهارده سال داشته ، احتمالاً در 950 به دنیا آمده است . او نزد علمای عصر خود درس خواند و در مباحث دینی و تفسیر صاحبنظر شد. همچون پدرش گرایش صوفیانه داشت و پس از او، واعظ و خطیب مسجد جامع حلب شد. مدتی قاضی قدس و مدینه بود، ولی سرانجام مفتی حلب شد. از صفات بارز او بخشندگی و جوانمردی بود؛ ازینرو شاعران معاصرش او را مدح کرده اند (محبّی ، ج 1، ص 115؛ طبّاخ ، ج 6، ص 215ـ217).

3) محمدبن عبدالرحمان ، مفتی حنفیان حلب ، معروف به مفتی عقبه . از چگونگی تحصیلات او اطلاعی در دست نیست . در مآخذ، آمده است که از نظر علمی کم مایه بوده و به درخواست بَیْلونی ، فقیه شافعی روم (متوفی 1042)، از وزیراعظم نصوح پاشا، به مقام اِفتای حلب منصوب شده است . درخواست بیلونی به سبب خصومت شدیدش با ابوالجود، و برکنارکردن او از مقام بلند علمی اش بود. محمد از این اقدام رنجید ولی به خواهش برادرش ـ که از اندیشه های خصمانة بیلونی آگاه بود ـ آن را پذیرفت . او در 1042 درگذشت (محبّی ، ج 3، ص 493؛ طبّاخ ، ج 6، ص 231ـ232).

4) ابوالیُمْن بن عبدالرحمان ، حدود 955 در بترون به دنیا آمد. در نه سالگی به حلب رفت و نزد علمای عصرخود تحصیل کرد، و سپس در مدرسه های خسرویّه و عادلیّة * آنجا به تدریس پرداخت . او مورد توجه مردم ، فروتن و خوشخو بود، و پس از برادرش ، چندسالی مفتی حنفیان حلب شد. در ادبیات و شعر نیز مهارت داشت و در مکتوبات خود از طنز و شعر استفاده می کرد که برخی از آنها در کتابها ضبط شده است . حلبی ، بنا به نقل از بدیعی دمشقی صاحب ذکری حبیب (متوفی 1073) که ابوالیمن را در اواخر عمر دیده است ، او را از نظر علمی ستوده ودریای علم و مکارم اخلاق خوانده است .

از آثار منسوب به اوست : الدرّالمنتخب فی تاریخ مملکة الحلب ؛ الفجرالطالع در تصوف (محبّی ، ج 1، ص 156ـ157؛ طبّاخ ، ج 1، ص 47 ـ 48، ج 6، ص 234؛ زرکلی ، ج 6، ص 196).

5) ابراهیم بن ابوالیمن ، ادیب حنفی . در حلب متولد شد. در جوانی به شغل قضا روی آورد و مناصب متعددی را، از جمله در شهر حماة ، عهده دار شد، سپس از همة مناصب کناره گرفت و فقط سرپرستی مدارس را، بجز افتا که به دیگری واگذار شد، برعهده گرفت . او ادیب و شاعر نیز بود. نمونه های شعر او را حلبی ثبت کرده است . در 1053 درگذشت (محبّی ، ج 1، ص 10ـ11؛ طبّاخ ، ج 6، ص 257ـ259).

6) اسعدبن عبدالرحمان بن ابی الجود، قاضی و مفتی حلب . در حلب متولد شد و همانجا تحصیل کرد. در ایام جوانی به استانبول رفت ، به کارهای قضایی پرداخت و به مراتب عالی رسید. مدتی کوتاه نیز منصب افتای حنفیان را در حلب برعهده داشت ، در عین حال ادیبی خوشگفتار بود و شعر نیز می سرود. در 1093 بر اثر بیماری طولانی «مُراقیا» درگذشت (محبّی ، ج 1، ص 399ـ401؛ طبّاخ ، ج 6، ص 350ـ353).

7) صادق بن عبدالسّلام ، ادیب و شاعر حنفی حلب که در اوایل قرن دوازدهم درگذشت (طبّاخ ، ج 6، ص 408).

8) مصطفی بن محمد، معروف به ابن بیری ، ادیب و شاعر حنفی حلب که در 1148 درگذشت (همان ، ج 6، ص 456).

---

منابع :
(1) ابن عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب ، بیروت 1399/1979؛
(2) خیرالدین زرکلی ، الاعلام ، بیروت 1984؛
(3) محمد راغب طبّاخ ، اعلام النبلاء بتاریخ حلب الشهباء ، چاپ محمد کمال ، حلب 1408 ـ 1409/1988ـ1989؛
(4) محمدبن محمد غَزّی ، الکواکب السائرة باعیان المئة العاشرة ، چاپ جبرائیل سلیمان جبور، بیروت 1979؛
(5) محمد امین بن فضل اللّه محبّی ، خلاصة الاثر، بیروت ( بی تا. ) .

/ عبداللّه کیانی /