جَغبوب‌ ، واحه‌ای‌ كوچك‌ [ در لیبی‌ ( در جنوب‌شرقی‌ سیرنائیك‌ ) نزدیك‌ مرز مصر(، مدفن‌ محمدبن‌ علی‌ سنوسی‌ (متوفی‌ 1276)، بنیانگذار طریقت‌ سنوسیه‌. این‌ واحه‌ شرقی‌ترین‌، كم‌رونق‌ترین‌ و كوچك‌ترین‌ واحه‌ در طول‌ جاده كهن‌ و مهمی‌ است‌ كه‌ از دره نیل‌ و سیوَه‌ تا فِزّان‌ و منطقه طرابلس‌ امتداد یافته‌ است‌ و از میان‌ زمینهای‌ پستی‌ می‌گذرد كه‌ نخلستانهای‌ طبیعی‌ جالو، اوجِلَه‌، مَرَدَه‌ و جُفره‌ * ، همگی‌ نزدیك‌ به‌ مدار ْ29، در آنها واقع‌ شده‌اند. اراضی‌ پست‌ جغبوب‌ شامل‌ مسیلی‌ است‌ پرپیچ‌وخم‌ به‌ نام‌ وادی‌ جغبوب‌، به‌ مساحت‌ هفتصد كیلومتر مربع‌ كه‌ گاه‌ تا 29 متر پایین‌تر از سطح‌ دریای‌ آزاد قرار دارد. در شمال‌ این‌ وادی‌ فلاتی‌ شنی‌ و آهكی‌، متعلق‌ به‌ دوره میوسن‌ ) دومین‌ دوره‌ از دوران‌ سوم‌ زمین‌شناسی‌ (، وجود دارد كه‌ در جنوب‌ جای‌ خود را به‌ تپه‌های‌ شنی صحاری‌ ماسه‌ای‌ (ارگ‌) لیبی‌ می‌دهد. زمینهای‌ پست‌، پوشیده‌ از خاك‌ قرمز و ماسه زرد هستند و بستر آنها را سَبخَه‌ ) = شوره‌زار ] یا در مشرق‌، دریاچه نمك‌ (بحر) فراگرفته‌ است‌. تنها آثار به‌جای‌ مانده‌ از گذشته‌های‌ دور، گورهایی‌ هستند كه‌ همانند گورهای‌ واحه سیوه‌، در صخره‌های‌ شمالی‌ حفر شده‌اند.

جغبوب‌ حیات‌ خویش‌ را مدیون‌ محمدبن‌ علی‌ سنوسی‌ است‌، كه‌ در 1272 همراه‌ خانواده‌، پیروان‌ و خدمتگزاران‌ خود از قاهره‌ به‌ این‌ مكان‌ آمد و «زاویه» اصلی‌ طریقت‌ سنوسیه‌ را بر فراز تپه‌ای‌ كوچك‌، در شمال‌شرقی‌ زمینهای‌ پست‌، بنا كرد. بعدها، با افزایش‌ تدریجی‌ جمعیت‌، مسجدی‌ عظیم‌ در آنجا ساخته‌ شد. طبق‌ برآورد دووریه‌ ، در 1298 حدود سه‌ هزار سكنه‌ داشت‌ و از آن‌ میان‌ 750 تن‌ طلبه‌ و دو هزار تن‌ غلامان‌ سیاه‌پوست‌ بودند؛ لیكن‌، با عزیمت‌ محمدالمهدی‌، پسر بنیانگذار این‌ شهرك‌، به‌ كُفرَه‌، جغبوب‌ رو به‌ انحطاط‌ نهاد. برخی‌ از سیاحان‌ به‌طور مختصر به‌ این‌ مسئله‌ پرداخته‌اند، از جمله‌ رولفس‌ (1286/1869)، رزیتا فوربز (1300 ش‌/ 1921)، حسنین‌بیگ‌ (1302 ش‌/ 1923) و برونو دو لابوری‌ (1923).

در 1305 ش‌/ 1926، كه‌ ایتالیاییها شهر را اشغال‌ كردند، دو دژ نظامی‌ در آنجا ساخته‌ شد و كشاورزی‌ گسترش‌ یافت‌ [ این‌ شهر تا زمانی‌ كه‌ ایتالیا در جنگ‌ جهانی‌ شكست‌ خورد در اشغال‌ آن‌ كشور بود (عفیفی‌، ذیل‌ مادّه‌) ]. در 1320 ش‌/ 1941، انگلیسیها آن‌ را تصرف‌ كردند و ضمیمه سیرنائیك‌ (یكی‌ از ایالات‌ اتحادیه فدرال‌ لیبی‌ كه‌ در 1330 ش‌/ 1951 بنیان‌ نهاده‌ شد) ساختند.

اینك‌ جغبوب‌ آبادی‌ بسیار كوچكی‌ با دویست‌ سكنه‌ است‌ و دیوارهایی‌ دارد كه‌ با سنگهای‌ بزرگِ خشكه‌چینی‌ شده‌ و محوطه مسجد بزرگ‌ و زاویه‌ را دربرگرفته‌اند. مسجد و زاویه‌، هركدام‌ به‌طور مجزا، دارای‌ صحن‌ ورودی‌ بزرگ‌، بخشهای‌ الحاقی‌ و چند منزل‌ كوچك‌اند كه‌ اغلب‌ در دو طبقه‌ بنا شده‌اند. مقبره محمدبن‌ علی‌ سنوسی‌، كه‌ در زیر گنبد مسجد بزرگ‌ قرار دارد، زیارتگاه‌ عموم‌ پیروان‌ طریقت‌ سنوسیه‌ و زاویه‌ مكانی‌ برای‌ تحصیل‌ علوم‌ دینی‌ است‌. بخش‌ اعظم‌ جمعیت‌ جغبوب‌ را مدرّسان‌، طلاب‌، خادمان‌ زاویه‌ و مسجد، و كارگران‌ سیاه‌پوستی‌ تشكیل‌ می‌دهند كه‌ در اندك‌ نقاط‌ حاصلخیز نخلستانها به‌كار اشتغال‌ دارند؛ نخلستانهایی‌ با كمتر از دوهزار اصله‌ نخل‌. نخلستانها، كه‌ با آب‌ نمكدار چاهی‌ كم‌عمق‌ آبیاری‌ می‌شدند، با چاه‌ آرتزینی‌ كه‌ ایتالیاییها حفر كردند و با دستیابی‌ به‌ آب‌ شیرین‌، گسترش‌ یافته‌اند. [ امروزه‌ (1379 ش‌) مردم‌ این‌ شهر در امور گوناگون‌ اقتصادی‌، به‌ویژه‌ بازرگانی‌، فعالیت‌ دارند (عفیفی‌، همانجا) ].

---

منابع‌:
(1) [ عبدالحكیم‌ عفیفی‌، موسوعة 1000 مدینة اسلامیة، بیروت‌ 1421/ 2000 ]؛


(2) Bruneau de Laborie, Du Cameroun au Caire par le dإsert de Libye , Paris 1924;
(3) A. Desio, Risultati scientifici della missione alla oasi di Giarabub, 1926-1927 , Rome 1928- 1931;
(4) Rosita Forbes, The secret of the Sahara. Koufra , London 1921;
(5) Hassenein-Bey, The lost Oases , London 1921;
(6) G. Rohlfs, Von Tripolis nach Alexandrien , Bremen 1871;
(7) E. Scarin, Le oasi cirenaiche del 29 ْ parallelo , Florence 1937.

/ ژ. دپوا ( د. اسلام‌ ) /