responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4723

 

جعفریه‌ ، نهضت‌ ، سازمان‌ مذهبی‌ ـ سیاسی‌ سراسری‌ شیعیان‌ پاكستان‌. نهضت‌ جعفریه‌ از آغاز تأسیس‌ (1358 ش‌/ 1979) تاكنون‌، تحت‌ تأثیر اوضاع‌ سیاسی‌ پاكستان‌، چندین‌بار تغییر نام‌ داده‌ است‌. نخستین‌ نام‌ رسمی‌ آن‌، تحریك‌ نفاذ فقه‌ جعفریه‌ پاكستان‌ (نهضت‌ اجرای‌ فقه‌ جعفری‌ پاكستان‌) بود كه‌ در 1371 ش‌/ 1992 به‌ تحریك‌ جعفریه‌ پاكستان‌ (نهضت‌ جعفری‌ پاكستان‌) تغییر یافت‌. در دی‌ 1380/ ژانویه 2002 دولت‌ پرویز مشرف‌ فعالیت‌ چند گروه‌ مذهبی‌، از جمله‌ نهضت‌ جعفریه‌، را ممنوع‌ كرد؛ از این‌رو، نام‌ گروه‌ به‌ تحریك‌ اسلامی‌ (نهضت‌ اسلامی‌) تغییر یافت‌.

در دوران‌ مبارزات‌ استقلال‌طلبانه مسلمانان‌ شبه‌ قاره هند، كه‌ به‌ تأسیس‌ پاكستان‌ در 23 مرداد 1326/ 14 اوت‌ 1947 انجامید، شیعیان‌ نیز بسیار فعال‌ بودند (جوادی‌، ص‌ 24). شیعیان‌ كه‌ انتظار داشتند در كشور جدید، حقوق‌ مذهبی‌ و سیاسی‌ برابر با دیگران‌ داشته‌ باشند، از نخستین‌ سالهای‌ تأسیس‌ پاكستان‌ ــ كه‌ برای‌ تعیین‌ ساختار سیاسی‌ و نظام‌ حقوقی‌ آن‌ بحثهایی‌ آغاز شد برای‌ به‌ دست‌ آوردن‌ جایگاه‌ حقوقی‌ و فرهنگی‌ خود، فعالیتهای‌ سازمان‌یافته‌ای‌ را آغاز كردند. در 1327 ش‌/ 1948، «آل‌ شیعه‌ كانفرنس‌» (همایش‌ سراسری‌ شیعه‌) با تلاش‌ نواب‌ مظفرعلی‌ قزلباش‌ و علامه‌ كفایت‌ حسین‌، در لاهور تأسیس‌ شد (وزارت‌ حسین‌ نقوی‌، مصاحبه مورخ‌ 30 مارس‌ 2004). سال‌ بعد، اداره تحفظ‌ حقوق‌ شیعه‌، با تلاش‌ علامه‌ كفایت‌ حسین‌ و مظفرعلی‌ شمسی‌، در شهر لاهور ایجاد شد و در 1339 ش‌/ 1960، «شیعه‌ مطالبات‌ كمیتی‌» (كمیته مطالبات‌ شیعه‌)، با تلاش‌ سید محمد دهلوی‌ و علامه‌ مفتی‌ جعفر حسین‌، در كراچی‌ پایه‌گذاری‌ گردید (همانجا). اهداف‌ و خواستهای‌ اساسی‌ این‌ سه‌ مجموعه شیعی‌ عبارت‌ بودند از: حفظ‌ عزاداری‌ ایام‌ محرّم‌، تبلیغ‌ آزادانه تشیع‌، و وحدت‌ بین‌مذاهب‌ و مسلمانان‌ كشور (همانجا).

از 1344 ش‌/ 1965، فعالیتهای‌ سیاسی‌ ـ اجتماعی‌ بیشتری‌ در گروههای‌ شیعه‌ به‌ وجود آمد. سیدمحمد دهلوی‌ از 16 تا 18 دی‌ 1343/ 5 7 ژانویه 1965، ضمن‌ سفرهایی‌ به‌ مناطق‌ شیعه‌نشین‌ كشور، از علما برای‌ شركت‌ در گردهمایی‌ بزرگی‌ در كراچی‌ دعوت‌ كرد. در گردهمایی‌ مذكور، این‌ مواد به‌ تصویب‌ رسید: تدوین‌ مواد درسی‌ دینی‌ جداگانه‌ برای‌ دانش‌آموزان‌ و دانشجویان‌ شیعه‌؛ واگذاری‌ سرپرستی‌ اوقاف‌ شیعه‌ به‌ هیئتی‌ از شیعیان‌؛ امكان‌ عزاداریهای‌ مذهبی‌؛ و حذف‌ مطالب‌ مذهبی‌ اعتراض‌ برانگیز از كتابهای‌ درسی‌ (حسین‌ عارف‌ نقوی‌، ص‌ 271؛ زندگی‌نامه علامه‌شهید عارف‌ حسین‌ الحسینی‌ ، ص‌ 37). سیدمحمد دهلوی‌، به‌ عنوان‌ رئیس‌ مجلس‌ اعلای‌ علمای‌ شیعه‌ ــ كه‌ در همان‌ تاریخ‌، برای‌ پیگیری‌ خواستهای‌ شركت‌كنندگان‌ در این‌ گردههایی‌، ایجاد شد مسئولیت‌ پیگیری‌ خواستهای‌ شیعیان‌ را بر عهده‌ گرفت‌. دولت‌ ایوب‌خان‌ در برابر این‌ فشارها، تفكیك‌ متون‌ درسی‌ دینی‌ شیعیان‌ را پذیرفت‌؛ اما در 1350 ش‌/ 1971، كه‌ دهلوی‌ درگذشت‌، گروههای‌ شیعه‌ نیز تقریباً از فعالیت‌ بازماندند. این‌ وضع‌ تا آغاز حكومت‌ ضیاءالحق‌ * (1356 ش‌/ 1977) ادامه‌ یافت‌. در پی‌ پیروزی‌ حزب‌ مردم‌، به‌ رهبری‌ ذوالفقار علی‌ بوتو، در انتخابات‌ اسفند 1356/ مارس‌ 1977، احزاب‌ ملی‌گرا و اسلام‌گرای‌ پاكستان‌ ــ كه‌ با سیاستهای‌ سوسیالیستی‌ بوتو مخالف‌ بودند و اسلامی‌ شدن‌ قوانین‌ پاكستان‌ را در خطر می‌دیدند تحریك‌ نظام‌ مصطفی‌ (جنبش‌ نظام‌ مصطفی‌) را، برای‌ سرنگونی‌ دولت‌ بوتو، به‌ وجود آوردند. دولت‌ بوتو در برقراری‌ نظم‌ و امنیت‌ ناكام‌ ماند و سرانجام‌ در تیر 1356/ ژوئیه 1977 ژنرال‌ ضیاءالحق‌، فرمانده‌ كل‌ نیروهای‌ مسلح‌ پاكستان‌، با كودتای‌ نظامی‌ علیه‌ ذوالفقار علی‌ بوتو، قدرت‌ را در دست‌ گرفت‌. ضیاءالحق‌ كه‌ گرایشهای‌ مذهبی‌ داشت‌ و به‌ قدرت‌ رسیدن‌ خود را تا حدود زیادی‌ مدیون‌ جنبش‌ نظام‌ مصطفی‌ می‌دانست‌، سیاستهایی‌ را برای‌ اسلامی‌ كردن‌ كشور در پیش‌ گرفت‌. وی‌ در بهمن‌ 1357/ فوریه 1979، با صدور فرمانی‌، اجرای‌ مجازاتهای‌ اسلامی‌ مربوط‌ به‌ مسكرات‌ (و نیز مواد مخدر)، سرقت‌، زنا و قَذْف‌ را پی‌ گرفت‌ . وی‌ در خرداد 1359/ ژوئن‌ 1980 قانون‌ دریافت‌ زكات‌ و عُشر را اجباری‌ كرد و سال‌ بعد «دادگاه‌ شریعت‌ فدرال‌» را برای‌ اجرای‌ احكام‌ اسلامی‌ تأسیس‌ نمود (چراغ‌، ص‌ 648 649).

اقدام‌ ضیاءالحق‌ برای‌ اسلامی‌ كردن‌ قوانین‌، كه‌ بر اساس‌ فقه‌ اهل‌ سنّت‌ بود، نگرانیهای‌ شدیدی‌ را برای‌ شیعیان‌ ــ كه‌ خواهان‌ اجرای‌ قوانین‌ فقه‌ جعفری‌ در حوزه حقوق‌ خصوصی‌ و احوال‌ شخصیه‌ برای‌ خود بودند به‌ وجود آورد. این‌ مهم‌ترین‌ عامل‌ در سازماندهی‌ نخبگان‌ شیعه‌ و پایه‌گذاری‌ نهضت‌ اجرای‌ فقه‌ جعفری‌ گردید (تحریك‌ جعفریه‌ پاكستان‌، 1999، ص‌ 2؛ زندگی‌نامه علامه‌ شهید عارف‌ حسین‌الحسینی‌ ، ص‌ 40ـ42). برنامه‌های‌ اسلامی‌ دولت‌، كه‌ با پشتوانه «اسلامی‌ نظریاتی‌ كونسل‌» (شورای‌ عقاید اسلامی‌)، صورت‌ می‌گرفت‌، با مخالفت‌ نمایندگان‌ شیعه عضو شورا، مفتی‌ جعفر حسین‌ و محمدرضی‌ مجتهد، روبه‌رو شد و مفتی‌ جعفر حسین‌ در اعتراض‌ به‌ سیاستهای‌ مذهبی‌ دولت‌، از عضویت‌ در شورا كناره‌گیری‌ كرد (زندگی‌نامه علامه‌ شهید عارف‌ حسین‌الحسینی‌ ، ص‌ 40ـ41).

مخالفت‌ مفتی‌ جعفر حسین‌، به‌ ویژه‌ در باره زكات‌، با استقبال‌ زمینداران‌ و سرمایه‌داران‌ بزرگ‌ شیعه‌ مواجه‌ شد. از طرف‌ دیگر، ضیاءالحق‌ پیش‌ از آن‌، در 10 اردیبهشت‌ 1357/ 30 آوریل‌ 1978، در نشست‌ شورای‌ مشاوران‌ فدرال‌ ــ كه‌ برای‌ مشورت‌ در امور كشوری‌ ایجاد شده‌ بود آموزش‌ دینی‌ جداگانه شیعه‌ و سنّی‌ را نیز لغو نمود و آموزشی‌ را جانشین‌ آن‌ كرد كه‌ در آن‌ عقاید شیعی‌ نادیده‌ گرفته‌ شده‌ بود. این‌ امر واكنش‌ روحانیان‌ شیعه‌ و گروههای‌ دیگر را برانگیخت‌ (همان‌، ص‌ 40). رهبران‌ مذهبی‌ و اجتماعی‌ سیاسی‌ شیعه‌ ــ كه‌ تمام‌ دستاوردهای‌ مبارزات‌ گذشته خویش‌ را از دست‌ رفته‌ می‌دیدند و فشار روزافزون‌ سیاسی‌ و مذهبی‌ تازه‌ای‌ را احساس‌ می‌كردند نشستی‌ عمومی‌، با شركت‌ دهها هزار نفر، در شهر بَكَّر * (بْهَكَّر) ایالت‌ پنجاب‌ برگزار كردند. در این‌ نشست‌ دو روزه‌ (23 و 24 فروردین‌ 1358/ 12 و 13 آوریل‌ 1979)، افرادی‌ مانند مفتی‌ جعفر حسین‌، سید صفدرحسین‌ نجفی‌، شیخ‌ محسن‌ علی‌ نجفی‌، سید ساجدعلی‌ نقوی‌ و محمدحسین‌ بَكَّر شركت‌ داشتند و در آن‌ تحریك‌ نفاذ فقه‌ جعفریه‌ (نهضت‌ اجرای‌ فقه‌ جعفری‌) بنیان‌گذاری‌ شد و مفتی‌ جعفر حسین‌ به‌ رهبری‌ عموم‌ شیعیان‌ انتخاب‌ گردید (همان‌، ص‌ 42؛ عارفی‌، ص‌ 121؛ وزارت‌ حسین‌ نقوی‌، همانجا). همچنین‌ برای‌ نهضت‌، مجلس‌ عامله‌ (شورای‌ مركزی‌ یا شورای‌ عالی‌) تشكیل‌ شد و افرادی‌ چون‌ وكیل‌ سید وزارت‌ حسین‌ نقوی‌، سیدصفدر حسین‌ نجفی‌، عارف‌ حسین‌ حسینی‌، و سید ساجد علی‌ نقوی‌ به‌ عضویت‌ آن‌ برگزیده‌ شدند (وزارت‌ حسین‌ نقوی‌، همانجا).

اهداف‌ و خواستهای‌ اساسی‌ نهضت‌ در آغاز، مستثنا شدن‌ شیعیان‌ از پرداخت‌ زكات‌ و عُشر دولتی‌، حفظ‌ و حراست‌ از عزاداری‌، نیاز نداشتن‌ به‌ مجوز دولتی‌ برای‌ عزاداری‌، استفاده‌ از كتابهای‌ ویژه آموزشی‌ شیعه‌ برای‌ دانش‌آموزان‌ و دانشجویان‌ شیعه‌، و در نظر گرفتن‌ فقه‌ شیعه‌ در قوانین‌ حكومتی‌ در صورت‌ عملی‌ شدن‌ نظام‌ اسلامی‌ در كشور بود ( زندگی‌نامه علامه‌ شهید عارف‌ حسین‌الحسینی‌ ، ص‌ 45). مفتی‌ جعفر حسین‌ تلاش‌ فراوانی‌ برای‌ قبولاندن‌ این‌ خواستها به‌ دولت‌ نمود كه‌ اوج‌ آن‌ در گردهمایی‌ بزرگ‌ 14 تیر 1359/ 5 ژوئیه 1980 در اسلام‌آباد بود. در این‌ گردهمایی‌، صدها هزار نفر در برابر ساختمان‌ مجلس‌ پاكستان‌ گرد آمدند و دولت‌ مركزی‌ ناگزیر شد به‌ تمام‌ خواستهای‌ اعتراض‌ كنندگان‌، كه‌ در چهارده‌ مادّه‌ تنظیم‌ یافته‌ بود، پاسخ‌ مثبت‌ دهد (همان‌، ص‌ 46؛ عارفی‌، همانجا).

با درگذشت‌ مفتی‌ جعفر حسین‌ در شهریور 1362/ اوت‌ 1983 و روی‌ كار آمدن‌ عارف‌ حسین‌ حسینی‌، تغییراتی‌ در اهداف‌ نهضت‌ به‌ وجود آمد. نهضت‌، حزب‌ سیاسی‌ ـ مذهبی‌ تمام‌ عیاری‌ شد و اهداف‌ و برنامه‌های‌ آن‌ نیز از امور مذهبی‌ به‌ حوزه عمومی‌ تغییر یافت‌ (زندگی‌نامه علامه‌ شهید عارف‌ حسین‌الحسینی‌ ، ص‌ 50 53). در «دستور» (اساسنامه) نهضت‌ ــ كه‌ در آن‌ اصلاحات‌ بسیاری‌ صورت‌ گرفته‌ و در مرداد 1381/ اوت‌ 2002 منتشر گردیده‌ اهداف‌ و مقاصد آن‌ چنین‌ اعلام‌ شده‌ است‌: تقویت‌ و پیشرفت‌ پاكستان‌، برقراری‌ نظام‌ عادلانه اسلامی‌ در پاكستان‌، حفاظت‌ از حقوق‌ مردم‌، تصویب‌ و اجرای‌ قانون‌ برای‌ پیروان‌ هر مذهب‌ بر اساس‌ مذهب‌ آنان‌، تقویت‌ اتحاد بین‌ مسلمانان‌، رفع‌ تعصبات‌ زبانی‌ و مذهبی‌ و منطقه‌ای‌، همكاری‌ با گروههای‌ همسو، امر به‌ معروف‌ و نهی‌ از منكر، ایجاد نهادهای‌ آموزشی‌ و رفاهی‌، و حفظ‌ حقوق‌ اقلیتها (همانجا؛ اسلامی‌ تحریك‌ پاكستان‌، ص‌ 1).

ساختار نهضت‌ جعفری‌ چند بار تغییر كرده‌ است‌: در آغاز پس‌ از مقام‌ قیادت‌ (رهبری‌) كه‌ در رأس‌ نهضت‌ قرار داشت‌، دو مجلس‌ (شورا) به‌ نامهای‌ مجلس‌ عامله‌ و مجلس‌ مركزی‌، یك‌ كابینه مركزی‌ و سپس‌ نمایندگیهای‌ فرعی‌ تعریف‌ شده‌ بود؛ اما، در دوران‌ رهبری‌ عارف‌ حسین‌ حسینی‌، كه‌ ساختار حزب‌ بازسازی‌ شد، دو شورا به‌ نام‌ سپریم‌ كونسل‌ (شورای‌ عالی‌) و مركزی‌ كونسل‌ (شورای‌ مركزی‌) در تشكیلات‌ حزب‌ گنجانده‌ شد. شورای‌ مركزی‌، كه‌ بیش‌ از 350 عضو دارد، بالاترین‌ نهاد تصمیم‌گیری‌ در حزب‌ است‌. پس‌ از آن‌ كمیته مركزی‌ قرار دارد كه‌ در زمان‌ رهبری‌ ساجدعلی‌ نقوی‌ ایجاد شده‌ است‌ و مسئولیت‌ اجرای‌ سیاستهای‌ حزبی‌ را بر عهده‌ دارد. پس‌ از كمیته مركزی‌، كابینه‌ها قرار گرفته‌اند كه‌ به‌ ترتیب‌ به‌ كابینه مركزی‌، ایالتی‌، شهر، شهرستان‌ و شاخه‌ تقسیم‌ می‌شوند. فعالیتهای‌ سیاسی‌ از اختیارات‌ ویژه كابینه مركزی‌ می‌باشد كه‌ در رأس‌ آن‌ رهبر قرار گرفته‌ است‌. برای‌ اعمال‌ نظارت‌ بر همه این‌ نهادها و بخشها، شورای‌ عالی‌ تعریف‌ شده‌ است‌ كه‌ تعداد اعضای‌ آن‌ در زمان‌ عارف‌ حسین‌ به‌ 37 تن‌ رسیده‌ بود (تحریك‌ جعفریه‌ پاكستان‌، 1999، ص‌ 5 6).

در رأس‌ همه تشكیلات‌، رهبر و كابینه مركزی‌ قرار دارد. مقر كابینه مركزی‌ در شهر راولپندی‌ است‌. در 1381 ش‌/ 2002، بار دیگر اصلاحاتی‌ در ساختار نهضت‌ صورت‌ گرفت‌. بر اساس‌ ساختار جدید، شورای‌ مركزی‌ و شورای‌ عالی‌ از ساختار حزب‌ حذف‌ گردیدند و به‌ جای‌ آنها، نظام‌ شورایی‌ در همه‌ سطوح‌ برقرار شد كه‌ عبارت‌اند از: جنرل‌ كونسل‌ (شورای‌ عمومی‌)، شورای‌ ایالتی‌، شورای‌ منطقه‌ای‌، شورای‌ شهر و شهرستان‌ و شورای‌ شاخه‌ ( رجوع کنید به اسلامی‌ تحریك‌ پاكستان‌، ص‌ 3).

اقدامات‌ و عملكرد. نهضت‌ از زمان‌ شكل‌گیری‌ تا شهریور 1384/ سپتامبر 2005، در دفاع‌ از حقوق‌ شیعیان‌ پاكستان‌، انسجام‌ بخشیدن‌ به‌ آنان‌ و رشد آگاهیهای‌ عمومی‌ اقدامات‌ مهمی‌ كرده‌ است‌. مجموع‌ فعالیتهای‌ نهضت‌ را به‌ سه‌ دوره‌ می‌توان‌ تقسیم‌ كرد:

1) از 1358 تا 1363 ش‌/ 1979ـ1983. این‌ دوره‌ با رهبری‌ مفتی‌ جعفر حسین‌ آغاز شد. در این‌ دوره‌، نهضت‌ اجرای‌ فقه‌ جعفری‌ توانست‌ دولت‌ ضیاءالحق‌ را در ظاهر به‌ پذیرش‌ خواست‌ شیعیان‌ مبنی‌ بر نپرداختن‌ زكات‌ به‌ دولت‌ وادار سازد. همچنین‌ در معاهده‌ای‌ كه‌ میان‌ رهبران‌ نهضت‌ جعفری‌ و دولت‌ در دی‌ 1358/ ژانویه 1980 در اسلام‌آباد به‌ امضا رسید، در باره آموزش‌ تعلیمات‌ دینی‌، حفاظت‌ از عزاداری‌ و اجرای‌ قوانین‌ فقه‌ جعفری‌ در احوالات‌ شخصیه‌ در مورد شیعیان‌، به‌ توافق‌ رسیدند، اما دولت‌ بعداً از اجرای‌ آن‌ خودداری‌ كرد (زندگی‌نامه علامه‌ شهید عارف‌ حسین‌الحسینی‌ ، ص‌ 44ـ46؛ عارفی‌، همانجا). در دوره اول‌، به‌ دلیل‌ محدود بودن‌ اهداف‌ نهضت‌ و خوش‌بینی‌ مردم‌ در برآورده‌ شدن‌ خواستهایشان‌ و مشروط‌ بودن‌ اجرای‌ فقه‌ شیعی‌ به‌ اسلامی‌ شدن‌ قوانین‌ كشور و همچنین‌ مشكلات‌ ساختاری‌ نهضت‌، پیشرفت‌ كمی‌ در بهبود وضع‌ شیعیان‌ حاصل‌ شد ( زندگی‌نامه علامه‌ شهید عارف‌ حسین‌الحسینی‌ ، ص‌ 47).

2) از 1363 تا 1367 ش‌/ 1984ـ 1988. این‌ دوره‌ با رهبری‌ عارف‌ حسین‌ حسینی‌ آغاز گردید. در این‌ دوره‌، ساختار حزب‌ بازسازی‌ شد و دامنه فعالیت‌ آن‌ به‌ سراسر كشور توسعه‌ یافت‌. در واقع‌، با ظهور رهبری‌ جدید و جوان‌ در رأس‌ جنبش‌ شیعیان‌ پاكستان‌، جامعه شیعیان‌ وارد مرحله جدیدی‌ از تاریخ‌ سیاسی‌ ـ اجتماعی‌ خود گردید (عارفی‌، همانجا). مهم‌ترین‌ فعالیت‌ نهضت‌ در این‌ دوره‌، ایجاد زیرساختهای‌ فرهنگی‌ و سیاسی‌ و اقتصادی‌ و تشكیلاتی‌، و تغییر در باورهای‌ مذهبی‌ و اجتماعی‌ جامعه سنّتی‌ شیعیان‌ بود. تا پیش‌ از روی‌ كار آمدن‌ عارف‌ حسین‌، شیعیان‌ سازمانی‌ فراگیر و تشخص‌ سیاسی‌ مستقل‌ و مؤثری‌ در تحولات‌ سیاسی‌ كشور نداشتند. او در چهار سال‌ رهبری‌ سیاسی‌ خود، شیعیان‌ این‌ كشور را تا اندازه‌ای‌ از انزوای‌ اجتماعی‌ ـ سیاسی‌ و فكری‌ بیرون‌ آورد و آن‌ را نه‌ تنها به‌ مردم‌ پاكستان‌ بلكه‌ به‌ جهانیان‌ معرفی‌ كرد؛ ساختار تشكیلاتی‌ حزب‌ را نیرومند، نمایندگیهای‌ آن‌ را در سراسر كشور فعال‌ و ارتباط‌ آن‌ را با مردم‌ تقویت‌ نمود؛ اعتبار نهضت‌ در میان‌ مردم‌ را افزایش‌ داد و مبارزه‌ با استعمار، به‌ ویژه‌ امریكا و صهیونیسم‌، را تشدید كرد؛ مخالفت‌ و مبارزه‌ با رژیم‌ را صریح‌تر و تلاش‌ برای‌ وحدت‌ در جامعه پاكستان‌ را بیشتر نمود و ارتباط‌ با احزاب‌ اسلامی‌ كشور را افزایش‌ داد (تحریك‌ جعفریه‌ پاكستان‌، 1999، ص‌ 4).

یكی‌ از تحولات‌ مهم‌ نهضت‌ در دوران‌ رهبری‌ عارف‌ حسین‌ حسینی‌، تغییر مشی‌ نهضت‌ به‌ سوی‌ فعالیتهای‌ سیاسی‌ بود، كه‌ با تدوین‌ منشور سیاسی‌ جامع‌ و اعلان‌ آن‌ در همایش‌ قرآن‌ و سنّت‌ در تیر 1365/ ژوئیه 1986 در لاهور صورت‌ گرفت‌ ( زندگی‌نامه علامه‌ شهید عارف‌ حسین‌الحسینی، ص‌ 137ـ149).

نهضت‌ در این‌ دوره‌، مشكلاتی‌ نیز داشت‌ كه‌ دست‌كم‌ در سه‌ مورد كاملاً محسوس‌ و جدّی‌ بودند: اول‌، حكومت‌ نظامی‌ ضیاءالحق‌ (1356ـ1367 ش‌/1977ـ 1988) بود كه‌ با اعمال‌ فشارهای‌ سیاسی‌ مستقیم‌ و غیرمستقیم‌ می‌كوشید از رشد اسلام‌گرایی‌ شیعی‌، كه‌ به‌ نحوی‌ تحت‌ تأثیر انقلاب‌ اسلامی‌ ایران‌ قرار گرفته‌ بود، جلوگیری‌ كند ( رجوع کنید به همان‌، ص‌ 136ـ137). دولت‌ در مخالفت‌ با سیاستها و فعالیتهای‌ نهضت‌ جعفری‌، موانعی‌ بر سر راه‌ فعالیت‌ آن‌ ایجاد نمود و حتی‌ با حمله‌ به‌ اجتماع‌ طرفداران‌ آن‌، گروهی‌ را كشت‌ و عده‌ای‌ را زخمی‌ كرد و همچنین‌ رهبران‌ محلی‌ نهضت‌ را به‌ زندان‌ انداخت‌ (فهیم‌ عباس‌، ص‌ 16).

مشكل‌ دوم‌، انشعاب‌ در نهضت‌ بود. از نخستین‌ روز تعیین‌ رهبری‌ جدید حزب‌ در 1363 ش‌، هم‌زمان‌ با نشست‌ بهكر، نشست‌ دیگری‌ با حضور گروهی‌ از روحانیان‌، ذاكران‌، خطبا و افسران‌ بازنشسته شیعه‌ در اسلام‌آباد تشكیل‌ شد كه‌ در آن‌ سید حامدعلی‌ شاه‌ موسوی‌ به‌ رهبری‌ نهضت‌ (شاخه اسلام‌آباد) انتخاب‌ گردید (زیدی‌، 2006). عارف‌ حسین‌ حسینی‌ و همكاران‌ او، برای‌ وحدت‌ دو شاخه نهضت‌، تلاشهای‌ زیادی‌ كردند؛ اما، سرانجام‌ هیئت‌ ده‌ نفره میانجیگری‌، بدون‌ دستیابی‌ به‌ نتیجه مطلوب‌، وجود هر دو شاخه نهضت‌ را تأیید كرد و به‌ كار خود پایان‌ داد (حسینی‌، ص‌ 60ـ63).

مشكل‌ سوم‌، خشونتهای‌ فرقه‌ای سازمان‌ یافته سپاه‌ صحابه‌ بود كه‌ از 1364 ش‌/ 1985 آغاز شده‌ بود. سپاه‌ صحابه‌ مبارزه‌ با نفوذ انقلاب‌ اسلامی‌ ایران‌ را ــ كه‌ تصور می‌كرد بیشتر، از طریق‌ نهضت‌ اجرای‌ فقه‌ جعفری‌ در پاكستان‌ گسترش‌ می‌یابد هدف‌ اساسی‌ خود قرار داد و با برانگیختن‌ احساسات‌ مذهبی‌ ضد شیعی‌، راهپیماییهای‌ خیابانی‌، شعارنویسی‌ بر دیوارها و سوء قصد به‌ جان‌ اشخاص‌ وابسته‌ به‌ نهضت‌ جعفری‌، به‌ فعالیتهای‌ افراطی‌ خود ادامه‌ می‌داد (عارفی‌، ص‌ 125ـ 128). بر اثر حوادث‌ فرقه‌ای‌، دَهها تن‌ از اعضای‌ نهضت‌ در پنجاب‌ و سند جان‌ خود را از دست‌ دادند. بزرگ‌ترین‌ حادثه فرقه‌ای‌ زمانی‌ اتفاق‌ افتاد كه‌ هزاران‌ تن‌ از افراطیهای‌ مذهبی‌ از گِلگِت‌ و شهرستانهای‌ اطراف‌ آن‌ در روز عید فطر 1367 ش‌/ 1988، به‌ مناطق‌ شیعه‌نشین‌ گلگت‌، به‌ ویژه‌ جلال‌آباد، حمله‌ كردند و در نتیجه‌، سیزده‌ روستا بین‌ 65% تا 100% تخریب‌ شد و 500 ، 1 خانواده‌ بی‌خانمان‌ گردیدند و دست‌كم‌ 95 تن‌ جان‌ خود را از دست‌ دادند ( النصره ، ش‌ 12، ص‌ 4ـ 8). عارف‌ حسین‌ حسینی‌، رهبر نهضت‌ جعفریه‌، نیز در 14 مرداد 1367/ 5 اوت‌ 1988 در پیشاور كشته‌ شد ( زندگی‌نامه علامه‌ شهید عارف‌ حسین‌ الحسینی‌ ، ص‌ 84).

3) از 1367 تا 1384 ش‌/ 1988ـ2005. این‌ دوره‌ با رهبری‌ سیدساجد علی‌ نقوی‌ (معاون‌ اول‌ و مشاور سیاسی‌ شهید عارف‌ حسین‌ حسینی‌) در 13 شهریور 1367/ 4 سپتامبر 1988 آغاز شد. تفاوت‌ اساسی‌ دوره سوم‌ با دوره دوم‌، در رویكرد كلان‌ نهضت‌ جعفریه‌ نسبت‌ به‌ مسائل‌ كشور بود. دوره دوم‌ دوره آرمان‌گرایی‌ بود كه‌ رهبر نهضت‌ به‌ مبارزه انقلابی‌ با نفوذ امریكا و استبداد داخلی‌ می‌پرداخت‌ و برای‌ برقراری‌ حكومت‌ اسلامی‌ در پاكستان‌ تلاش‌ می‌كرد (همان‌، ص‌ 143، 160)؛ اما، در دوره سوم‌ در این‌ رویكرد تجدیدنظر شد و نهضت‌ راهبردی‌ واقع‌گرایانه‌ و تا حدودی‌ عمل‌گرایانه‌ را در پیش‌ گرفت‌. ساجدعلی‌ نقوی‌ برای‌ فرونشاندن‌ درگیریهای‌ فرقه‌ای‌، اقداماتی‌ كرد و كوشید مناسبات‌ سازمان‌یافته‌ای‌ با احزاب‌ اسلامی‌ اهل‌ سنّت‌، مانند جماعت‌ اسلامی‌، جمعیت‌ العلمای‌ اسلام‌، جمعیت‌ العلمای‌ پاكستان‌ و جمعیت‌ اهل‌ حدیث‌ و حتی‌ سپاه‌ صحابه‌، برقرار كند. وزیر مذهبی‌ فدرال‌، عبدالستار نیازی‌، برای‌ وحدت‌ گروههای‌ شیعه‌ و اهل‌ سنّتِ دِیوبندی‌، بَریلَوی‌ و اهل‌حدیث‌، كمیته اتحاد بین‌المسلمین‌ را، با عضویت‌ سی‌ تن‌ از علمای‌ مذاهب‌ اسلامی‌، تشكیل‌ داد كه‌ آنان‌ در مهر 1370/ سپتامبر 1991، مجموعه‌ای‌ را با عنوان‌ «ضابطه اخلاق‌» تدوین‌ و تصویب‌ كردند و سران‌ نهضت‌ نیز آن‌ را امضا نمودند (جوادی‌، ص‌ 24). در ضابطه اخلاق‌، فرقه‌گرایی‌ در كشور محكوم‌ و پیروی‌ از شیوه‌هایی‌ برای‌ حل‌ مناقشات‌ به‌ گروهها توصیه‌ شده‌ است‌.

نهضت‌ در اواخر 1373 ش‌/ اوایل‌ 1995 گام‌ دیگری‌ برای‌ وحدت‌ میان‌ مذاهب‌ اسلامی‌ برداشت‌ كه‌ به‌ تشكیل‌ «ملی‌ یكجهتی‌ كونسل‌» (شورای‌ همبستگی‌ ملی‌) در 4 فروردین‌/ 24 مارس‌ همان‌ سال‌، انجامید. در این‌ شورا، گروههای‌ اسلامی‌ نهضت‌ جعفریه‌، جماعت‌ اسلامی‌، جمعیت‌ العلمای‌ اسلام‌ گروه‌ فضل‌الرحمان‌ و سمیع‌الحق‌، جمعیت‌ العلمای‌ پاكستان‌، گروه‌ نیازی‌، تحریك‌ منهاج‌القرآن‌ و جمعیت‌ اهل‌ حدیث‌ شركت‌ داشتند (همان‌، ص‌ 24ـ 25؛ تحریك‌ جعفریه‌ پاكستان‌، 1995، ص‌ 13ـ15). هدف‌ از تشكیل‌ این‌ اتحاد، پایان‌ دادن‌ به‌ درگیریهای‌ مذهبی‌ و منزوی‌ كردن‌ سپاه‌ صحابه‌ و فشار آوردن‌ به‌ آن‌ گروه‌ برای‌ توقف‌ عملیات‌ خشونت‌بار آن‌ بود؛ اما، این‌ اتحاد نتوانست‌ به‌ درگیریهای‌ فرقه‌ای‌ پایان‌ دهد. در 6 تیر 1380/ 27 ژوئن‌ 2001، شش‌ حزب‌ اسلامی‌، با عنوان‌ مجلس‌ متحده عمل‌، در اسلام‌آباد متحد شدند. هدف‌ از این‌ اتحاد، برقراری‌ نظام‌ جمهوری‌ واقعی‌ اسلامی‌ اعلام‌ شده‌ بود ( رجوع کنید به متحده‌ مجلس‌ عمل‌ پاكستان‌، ص‌ 2ـ3).

فعالیتهای‌ عمده نهضت‌ جعفری‌ در دهه 1370 ش‌/1990 عمدتاً در دو بخش‌ متمركز شده‌ بود:

اول‌، فعالیتهای‌ آموزشی‌ و رفاهی‌، كه‌ در این‌ زمینه‌ سه‌ نهاد فرعی‌ تأسیس‌ شد: 1) اسلامك‌ ایمپلایز (سازمان‌ شاغلان‌ اسلامی‌)، متشكل‌ از متخصصان‌ و كارشناسان‌ تمام‌ رشته‌ها و شعبه‌ها مانند شعبه استادان‌، شعبه نوجوانان‌، شعبه دانشجویان‌ و شعبه پزشكان‌. هدف‌ این‌ سازمان‌ آموزش‌ افراد برای‌ كاریابی‌، ایجاد اشتغال‌ و مبارزه‌ با فقر و بیكاری‌ بود (تحریك‌ جعفریه‌ پاكستان‌، 1999، ص‌ 5، 11). 2) جعفریه‌ ترست‌ (بنیاد جعفری‌)، كه‌ در 1369 ش‌/1990 با اهداف‌ آموزشی‌، تبلیغی‌ و رفاهی‌ تشكیل‌ شد. این‌ مؤسسه‌ در زمینه آموزش‌، از دوازده‌ مدرسه جدید حمایت‌ مالی‌ كرد و در زمینه امور رفاهی‌، 95 طرح‌ كوچك‌ پل‌سازی‌، سدسازی‌، انحراف‌ آب‌، كانال‌كشی‌، حفر چاه‌، لوله‌كشی‌، جاده‌سازی‌ و مانند آن‌ را به‌ انجام‌ رساند (همان‌، ص‌ 11؛ جعفریه‌ ترست‌، ص‌ 1ـ7). 3) پاكستان‌ ایجوكیشنل‌ كونسل‌ (شورای‌ آموزشی‌ پاكستان‌). این‌ نهاد با هدف‌ توسعه آموزش‌ و رشد مهارتهای‌ جدید در میان‌ شیعیان‌، به‌ ویژه‌ در مناطق‌ محروم‌، در 11 خرداد 1375/ اول‌ ژوئن‌ 1996 در اسلام‌آباد تشكیل‌ شد و 26 باب‌ مدرسه‌ و مركز آموزشی‌ را در پنجاب‌، بلتستان‌، سرحد، گِلگِت‌ و كویته‌ تحت‌ پوشش‌ قرار داد (پاكستان‌ ایجوكیشنل‌ كونسل‌، ص‌ 2ـ3؛ تحریك‌ جعفریه‌ پاكستان‌، 1999، ص‌ 10ـ11). این‌ نهادهای‌ سه‌گانه‌، در اواخر دهه 1370 ش‌/1990 و اوایل‌ دهه 1380 ش‌/2000، به‌ دلایل‌ مالی‌، فنی‌ و سازمانی‌ تعطیل‌ شدند.

دوم‌، فعالیتهای‌ سیاسی‌ ـ حقوقی‌ با هدف‌ فرونشاندن‌ درگیریها و التهابات‌ فرقه‌ای‌. در دهه 1370 ش‌/ 1990 و نیمه اول‌ دهه 1380 ش‌/2000، عملیات‌ خشونت‌بار و فرقه‌ای‌ سپاه‌ صحابه‌ و «لشكر جَنگوی‌» افزایش‌ بسیار یافت‌. در دهه 1360 ش‌/1980 بسیاری‌ از افراد وابسته‌ به‌ «نهضت‌ اجرای‌ فقه‌ جعفری‌» مورد حملات‌ فرقه‌گرایانه‌ قرار می‌گرفتند، اما از اوایل‌ دهه 1370 ش‌/1990 به‌ بعد، همه شیعیان‌ به‌ گونه‌ای‌ هدف‌ حملات‌ سپاه‌ صحابه‌ و لشكر جنگوی‌ شدند. بیشترین‌ حملات‌، در این‌ مقطع‌، به‌ تجمعات‌ و مراسم‌ عبادی‌، مانند نمازهای‌ جماعت‌ و جمعه‌ و عزاداریها، می‌شد كه‌ تلفات‌ زیادی‌ نیز به‌ همراه‌ داشت‌. از سوی‌ دیگر، اعظم‌ طارق‌، سركرده سپاه‌ صحابه‌ كه‌ در انتخابات‌ 1370 ش‌/ 1991 به‌ نمایندگی‌ مجلس‌ پاكستان‌ برگزیده‌ شده‌ بود، لایحه «ناموس‌ صحابه‌» را، با جمع‌آوری‌ امضای‌ چهل‌ نماینده‌، در 1372 ش‌/1993 به‌ مجلس‌ داد كه‌ مُفاد آن‌ لزوم‌ حفظ‌ احترام‌ صحابه‌ و مرتد دانستن‌ مخالفان‌ صحابه‌ بود (عارفی‌، ص‌ 127). همچنین‌ «لایحه شریعت‌»، كه‌ از زمان‌ ضیاءالحق‌ به‌ بعد یكی‌ از موضوعات‌ مهم‌ مباحث‌ مجلس‌ قانونگذاری‌ پاكستان‌ بود، از نظر نهضت‌ جعفریه‌ نیاز به‌ اصلاح‌ داشت‌. نهضت‌ جعفریه‌ توانست‌، با رایزنی‌، از تصویب‌ لوایح‌ ضدشیعی‌ در مجلس‌ و دولت‌ جلوگیری‌ كند (ساجدعلی‌ نقوی‌، ص‌ 221). با ادامه تنشهای‌ فرقه‌ای‌ قومی‌ و سیاسی‌ در پاكستان‌، اوضاع‌ اجتماعی‌ و سیاسی‌ در سالهای‌ آخر دهه 1370 ش‌/ 1990 به‌ شدت‌ بحرانی‌ شده‌ بود كه‌ به‌ كودتای‌ ژنرال‌ پرویز مُشرّف‌ در 2 مهر 1378/ 12 اكتبر 1999 و سقوط‌ دولت‌ نواز شریف‌ انجامید. وی‌ مبارزه‌ با فرقه‌گرایی‌ را یكی‌ از برنامه‌های‌ اصلی‌ خود می‌دانست‌. حادثه 20 شهریور 1380/ 11 سپتامبر 2001 در امریكا و اقدام‌ امریكا و جامعه جهانی‌ برای‌ مبارزه‌ با تروریسم‌، رئیس‌جمهور پاكستان‌ را به‌ برخوردهای‌ شدیدتری‌ با احزاب‌ تندرو اسلامی‌ در این‌ كشور واداشت‌؛ از این‌رو، دولت‌ مشرّف‌ سپاه‌ صحابه‌ و جیش‌ محمد را غیرقانونی‌ اعلام‌ كرد و در 22 دی‌ 1380/ 12 ژانویه 2002 نهضت‌ جعفریه‌ را نیز در ردیف‌ آنها قرار داد و فعالیت‌ آن‌ ممنوع‌ شد (تحریك‌ جعفریه‌ پاكستان‌، 2002، ص‌ 1ـ3).

پس‌ از آن‌، نهضت‌ نام‌ خود را به‌ «اسلامی‌ تحریك‌» (جنبش‌ اسلامی‌) تغییر داد و بلافاصله‌ فعالیت‌ خود را تحت‌ نام‌ جدید آغاز كرد؛ اما، دولت‌ در 24 آبان‌ 1382/ 15 نوامبر 2003 «تحریك‌ اسلامی‌» و هر نوع‌ فعالیت‌ رهبران‌ آن‌ را با هر عنوان‌ دیگری‌، غیرقانونی‌ خواند. از آن‌ تاریخ‌ تا شهریور 1384/ سپتامبر 2005 دولت‌ دفاتر نهضت‌ را مُهر و موم‌ كرده‌ و از اجتماعات‌ آن‌ جلوگیری‌ نموده‌ است‌. این‌ تصمیم‌ دولت‌ صدمات‌ شدیدی‌ بر تشكیلات‌ نهضت‌ وارد كرد و بسیاری‌ از فعالان‌ نهضت‌ را عملاً منزوی‌ نمود. ساجد علی‌ نقوی‌ ناگزیر شد فعالیتهای‌ سیاسی‌اش‌ را از طریق‌ «مجلس‌ متحده‌ عمل‌»، كه‌ «نهضت‌» یكی‌ از اعضای‌ آن‌ است‌، تداوم‌ بخشد و ارتباطات‌ مردمی‌ را نیز از طریق‌ برگزاری‌ عزاداریها یا شركت‌ در آنها و برنامه‌های‌ مذهبی‌ ادامه‌ دهد و دیدگاهها و مواضع‌ خود را بازگوی‌ نماید (ساجدعلی‌ نقوی‌، ص‌ 220).

هم‌زمان‌ با ممنوع‌ شدن‌ فعالیتهای‌ جنبش‌ اسلامی‌، ساجدعلی‌ نقوی‌ نیز، به‌ اتهام‌ دخالت‌ در قتل‌ اعظم‌ طارق‌، سرپرست‌ سپاه‌ صحابه‌، دستگیر شد. دستگیری‌ وی‌ اعتراضهای‌ جمعی شیعیان‌ را در پی‌ داشت‌ و بزرگان‌ و علمای‌ برجسته شیعه‌، برای‌ حل‌ مسئله‌ و اقدامهای‌ بعدی‌، كمیته‌ای‌ تشكیل‌ دادند. وی‌ سرانجام‌، پس‌ از چهار ماه‌، در 23 اسفند 1382/ 14 مارس‌ 2004 آزاد شد.

از 1384 ش‌/ 2005 نهضت‌ از مجاری‌ قانونی‌ می‌كوشد تا مجوز فعالیت‌ خود را دو باره‌ به‌ دست‌ آورد. در اوضاع‌ كنونی‌، مهم‌ترین‌ اهداف‌ و خواستهای‌ آن‌ از دولت‌ عبارت‌اند از: برداشتن‌ ممنوعیت‌ فعالیتهای‌ آن‌؛ تأمین‌ حقوق‌ اجتماعی‌ و مذهبی‌ شیعیان‌؛ مشاركت‌ متناسب‌ با جمعیت‌ شیعیان‌ در ادارات‌ و نهادهای‌ دولتی‌، به‌ ویژه‌ نهادهای‌ دینی‌، مانند شورای‌ عقاید اسلامی‌، «وفاقی‌ شریعت‌ كورت‌»، «دادگاه‌ شرعی‌ كل‌ كشور»، «وزارت‌ امور مذهبی‌»، «اداره تحقیقات‌ اسلامی‌»؛ و آزادی‌ در برگزاری‌ مراسم‌ عزاداری‌ (همان‌، ص‌ 216ـ 218).

نهضت‌ جعفریه‌ تقریباً از 1363 ش‌/1984 به‌ حضور در فعالیتهای‌ سیاسی‌ و انتخاباتی‌ توجه‌ نشان‌ داده‌ است‌. سیاست‌ نهضت‌ در آغاز، ائتلاف‌ با احزاب‌ دیگر یا حمایت‌ از نامزدهای‌ احزاب‌ دیگر بود (حسینی‌، ص‌ 70)؛ اما، در انتخابات‌ 1377 ش‌/1998، به‌ عنوان‌ حزب‌ مستقل‌ وارد مبارزه انتخاباتی‌ گردید، گرچه‌ نتوانست‌ نماینده‌ای‌ به‌ مجلس‌ بفرستد (تحریك‌ جعفریه‌ پاكستان‌، 1999، ص‌ 7). نهضت‌ تنها در دو انتخابات‌ (1373 ش‌/ 1994 و 1376 ش‌/ 1997) موفقیتهای‌ ملموسی‌ به‌ دست‌ آورد. در انتخابات‌ 1373/ اكتبر 1994، در مناطق‌ شمالی‌ توانست‌ هشت‌ كرسی‌ از 24 كرسی‌ «ناردرن‌ ایریاز كونسل‌» (شورای‌ مناطق‌ شمال‌) را از آنِ خود كند (حسین‌آبادی‌، ص‌ 312). در انتخابات‌ 1376 ش‌/1997، به‌ ائتلاف‌ مسلم‌ لیگ‌ پیوست‌ و با حمایت‌ از نواز شریف‌، توانست‌ سیدجواد هادی‌، از روحانیان‌ پاكستان‌، را به‌ مجلس‌ سنا و افرادی‌ را نیز به‌ مجلس‌ شورا بفرستد (تحریك‌ جعفریه‌ پاكستان‌، 1999، ص‌ 10).

مناسبات‌ نهضت‌ جعفری‌ با دولت‌، بنا بر اوضاع‌ سیاسی‌، فراز و نشیبهایی‌ داشته‌ است‌. نهضت‌ تاكنون‌ بیشتر در جبهه مخالفان‌ دولت‌ قرار داشته‌، چنانكه‌ عضو ائتلاف‌ «مجلس‌ متحده عمل‌» است‌ كه‌ نیرومندترین‌ دسته‌بندی‌ مخالف‌ دولت‌ را در مجلس‌ تشكیل‌ می‌دهد. نهضت‌ همچنین‌ روابط‌ خوبی‌ با جمهوری‌ اسلامی‌ ایران‌، حوزه علمیه قم‌ و مراجع‌ تقلید در قم‌ و نجف‌ اشرف‌ دارد. رابطه دوستانه‌ با جنبشهای‌ اسلامی‌ در كشورهای‌ دیگر و حمایت‌ از انتفاضه فلسطین‌ و برگزاری‌ راهپیمایی‌ در روز قدس‌ (آخرین‌ جمعه ماه‌ رمضان‌ هر سال‌) از دیگر اقدامات‌ نهضت‌ است‌.


منابع‌:
(1) اسلامی‌ تحریك‌ پاكستان‌، دستور اسلامی‌ تحریك‌ پاكستان، راولپندی‌ 2002؛
(2) پاكستان‌ ایجوكیشنل‌ كونسل‌، پاكستان‌ ایجوكیشنل‌ كونسل‌ ایك‌ نظرمین‌، [ راولپندی‌، بی‌تا. (؛
(3) تحریك‌ جعفریه‌ پاكستان‌، تحریك‌ جعفریه‌ پاكستان‌ پرپابندی‌: حقائق‌ كی‌ آئینه‌ مین، راولپندی‌ )?2002(؛
(4) همو، تحریك‌ جعفریه‌ پاكستان‌: تعارف‌، كاركردگی‌، وضاحت، راولپندی‌ )? 1999 (؛
(5) همو، كاركردگی‌ رپورت‌: اكتوبر 1994 تا سبتمر 1995، ) راولپندی‌ ? 1995 (؛
(6) جعفریه‌ ترست‌، خدمت‌ كی‌ایك‌ تحریك، اسلام‌آباد: جعفریه‌ ترست‌، ) بی‌تا. ]؛
(7) ملك‌ آفتاب‌ حسین‌ جوادی‌، تحقیقی‌ دستاویز، راولپندی‌ 1997؛
(8) محمدعلی‌ چراغ‌، تاریخ‌ پاكستان، لاهور 1990؛
(9) محمدیوسف‌ حسین‌آبادی‌، تاریخ‌ بلتستان‌، سكردو 2003؛
(10) عارف‌ حسین‌ حسینی‌، میثاق‌ خون، لاهور 1997؛
زندگی‌نامه علامه‌ شهید عارف‌ حسین‌الحسینی‌ از ولادت‌ تا شهادت‌ ، تهیه‌كننده‌: مؤسسه شهید الحسینی‌، قم‌: نشر شاهد،

(11) 1369 ش‌؛
(12) محمداكرم‌ عارفی‌، جنبش‌ اسلامی‌ پاكستان‌: بررسی‌ عوامل‌ ناكامی‌ در ایجاد نظام‌ اسلامی، قم‌ 1382 ش‌؛
(13) فهیم‌ عباس‌، كربلا معلاسی‌ كربلا كوئنـه‌ تك‌: تاریخ‌ شهدائی‌ جعفریه‌ بلوچستان، كویته‌ 2004؛
(14) متحده‌ مجلس‌ عمل‌ پاكستان‌، دستور و منشور متحده‌ مجلس‌ عمل‌ پاكستان‌، فیصل‌آباد: متحده‌ مجلس‌ عمل‌ پاكستان‌، [ بی‌تا. ]؛
(15) النصره ، ش‌ 12 (مارس‌ ـ مه‌ 1988)؛
(16) حسین‌ عارف‌ نقوی‌، تذكره علمای‌ امامیه پاكستان‌ ، اسلام‌آباد 1363 ش‌؛
(17) ساجدعلی‌ نقوی‌، «شیعیان‌ و چالش‌های‌ پیش‌رو: وضعیت‌ سیاسی‌، اقتصادی‌ و فرهنگی‌ شیعیان‌ در پاكستان‌»، فصلنامه تخصصی‌ شیعه‌شناسی‌، سال‌ 3، ش‌ 10 (تابستان‌ 1384)؛


Syed Qamar Haider Zaidi, "Biography of Quaid-i-Millat Jafariya, Pakistan: Agha Syed Hamid Ali Shah Moosavi", Tehreek Nafaz-e-Figh-e-Jafariya Pakistan , [Online(. Available: http://tnfj.org.pk/sec/bio. htm )24 Apr. 2006].

/ محمداكرم‌ عارفی‌ /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4723
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست