جعفریه‌ ، كاخ‌ ، از كاخهای‌ دوره هودیان‌ (حك : 431ـ 512) در شهر سَرَقُسطه‌ * در اندلس‌ (ساراگوسا در اسپانیا). این‌ كاخ‌ در حومه شرقی‌ شهر ساراگوسا، در كنار رود ابرو، واقع‌ است‌ (قجّه‌، ص‌ 184). كاخ‌ جعفریه‌ به‌ فرمان‌ المقتدر باللّه‌ ابوجعفر احمدبن‌ سلیمان‌بن‌ محمدبن‌ هودجذامی‌ (حك : 438ـ 474)، دومین‌ حاكم‌ سلسله هودیان‌ * ، ظاهراً در مجاورت‌ برج‌ بزرگ‌ تروبادور (نام‌ آن‌ در دوره اسلامی‌: تكریم‌) ــ باقی‌ مانده‌ از قرن‌ سوم‌/ نهم‌ ( رجوع کنید به > فرهنگ‌ هنر < ، ج‌ 16، ص‌ 189) بنا شد و با توجه‌ به‌ كنیه سازنده‌اش‌، جعفریه‌ نام‌ گرفت‌. از تاریخ‌ دقیق‌ ساخت‌ آن‌ اطلاعی‌ در دست‌ نیست‌ و تنها نام‌ مقتدر بر روی‌ یكی‌ از سرستونهای‌ كاخ‌ ثبت‌ شده‌ است‌ (سالم‌، ص‌ 63).

مقتدر در شعری‌ این‌ كاخ‌ را «قصرالسرور» و به‌ سبب‌ نقش‌ و نگارهای‌ طلایی‌رنگ‌، آن‌ را «مجلس‌ الذهب‌» نامیده‌ است‌ ( رجوع کنید به مقّری‌، ج‌ 1، ص‌ 441ـ442؛ سالم‌، همانجا). این‌ كاخ‌، در تاریخ‌ هنرهای‌ اسلامی‌ به‌ «دارالسرور» نیز شهرت‌ یافته‌ است‌ (عنان‌، 1417، عصر 2، ص‌ 283).

كاخ‌ جعفریه‌ تا 513/1119 در اختیار مسلمانان‌ بود، در این‌ سال‌ آلفونسوی‌ اول‌، نخستین‌ پادشاه‌ آراگون (حك : 1104ـ1134 میلادی‌)، سرقُسطه‌ را تصرف‌ و این‌ كاخ‌ را به‌ دیر بدل‌ كرد (قجّه‌، ص‌183). پس‌ از آن‌ نیز دیگر پادشاهان‌ آراگون‌، این‌ كاخ‌ را به‌ شكل‌ دژ مستحكمی‌ تجهیز و چند قرن‌ از آن‌ برای‌ اقامت‌ و انجام‌دادن‌ مراسم‌ گوناگون‌، از جمله‌ در 891/1492 برای‌ برگزاری‌ دادگاه‌ تفتیش‌ عقاید و زندانی‌ كردن‌ محكومان‌، استفاده‌ كردند ( رجوع کنید به همانجا؛ سالم‌، ص‌64؛ عنان‌، 1381، ص‌ 108). در 898/1492، فرناندوی‌ دوم‌ و ایزابل‌ اول‌ تالار زیبایی‌، به‌ نام‌ العرش‌، به‌ آن‌ افزودند (سالم‌، همانجا). همچنین‌ در اواخر قرن‌ دهم‌/ شانزدهم‌، فیلیپ‌ دوم‌، پادشاه‌اسپانیا، با كشیدن‌ دیواری‌ با برجهای‌ پنج‌ضلعی‌ (در گوشه‌های‌ آن‌) به‌ دور بنا و حفر خندقی‌ بزرگ‌ در اطراف‌ دیوار و نصب‌ پلهای‌ متحرك‌ بر روی‌ خندق‌، این‌ كاخ‌ را به‌ ارگ‌ نظامی‌ تبدیل‌ كرد ( الجعفریه‌ ). در اواخر قرن‌ سیزدهم‌/نوزدهم‌، ایزابل‌ دوم‌، ملكه اسپانیا بخشهایی‌ از كاخ‌ را ــ كه‌ تزئینات‌ زیبا و ارزنده‌ای‌ از دوره اسلامی‌ داشت‌ از بین‌ برد و جعفریه‌ را پادگان‌ نظامی‌ كرد. در قرن‌ چهاردهم‌/ بیستم‌ نیز تا مدتها از این‌ مكان‌ به‌صورت‌ پادگان‌ نظامی‌ و انبار نگهداری‌ اسلحه‌ استفاده‌ می‌شد (عنان‌،1381، همانجا؛ قجّه‌،ص‌183ـ184). در 1310ش‌/1931 جعفریه‌ در شمارِ آثار ملی‌ اسپانیا به‌ ثبت‌ رسید (الجعفریه‌ ). تا 1326 ش‌/ 1947 این‌ بنا مخروبه‌ بود تا اینكه‌ فرانسیسكو اینییگس‌ آلمچ‌ سی‌ سال‌ بر روی‌ آن‌ تحقیق‌ كرد. در نتیجه این‌ مطالعات‌ و وجود نقشه‌ای‌ كه‌ در 1170/ 1757 از كاخ‌ جعفریه‌ ترسیم‌ شده‌ بود، نقشه دقیق‌ كاخ‌ مشخص‌ گردید. از 1366 ش‌/ 1987 كاخ‌ جعفریه‌ مرمت‌ و بازسازی‌ گردید و در حال‌ حاضر محل‌ برگزاری‌ شورای‌ محلی‌ آراگون‌ است‌ ( الجعفریه‌ ).

این‌ كاخ‌، كه‌ از آجر و سنگ‌ ساخته‌ شده‌ (كینگ‌، ص‌ 214)، تقریباً به‌ شكل‌ مربعی‌ با اندازه تقریبی‌ هر ضلع‌ هشتاد متر است‌. اطراف‌ این‌ بنا حصار و در اطراف‌ حصار خندق‌ وجود دارد. در گذشته‌ شانزده‌ برج‌ مدور (باستیون‌ ) در دیوارهای‌ كاخ‌ وجود داشته‌ كه‌ امروزه‌ فقط‌ شش‌ برج‌ در دیوار جانب‌ شرقی‌ دیده‌ می‌شود. علاوه‌ بر آنها در دیوار شمالی‌ كاخ‌، برج‌ مربع‌شكل‌ تروبادور قرار دارد ( الجعفریه‌ ؛ > «الجعفریه‌ قصری‌ از ساراگوسا» <، 2005؛ سالم‌، ص‌ 65).

درِ ورودی اصلی‌ كاخ‌، كه‌ دارای‌ طاق‌ نعل‌ اسبی‌ است‌، در دیوار شرقی‌ بین‌ دو باستیون‌ قرار دارد (پترسن‌ ، ذیل‌ "Zaragoza" ؛ كینگ‌، همانجا).

محوطه داخلی‌ كاخ‌ شامل‌ چند حیاط‌ و بناهایی‌ در اطراف‌ آنهاست‌ كه‌ بیشتر بناها متعلق‌ به‌ دوره اسلامی‌ است‌ و به‌ شیوه مُدَجُنی‌ ( رجوع کنید به مُدَجنون‌ * ) ساخته‌ شده‌اند. بخش‌ اصلی‌ كاخ‌ در یك‌ محور شمالی‌ ـ جنوبی‌ قابل‌ شناسایی‌ است‌. این‌ بناها شامل‌ یك‌ صحن‌ مركزی مستطیل‌ شكل‌ و بناهایی‌ در شمال‌ و جنوب‌ آن‌ است‌. صحن‌،كه‌ حوضهایی‌ زینت‌بخش‌ آن‌است‌، از چهار طرف‌ با رواقهایی‌ با طاقنماهای‌ دالبری‌ احاطه‌ شده‌ است‌. در ضلع‌ شمالی‌ صحن‌ تالار شمالی‌ یا همان‌ مجلس‌الذهب‌ یا تختگاه‌ قرار دارد كه‌ امروزه‌ تزئینات‌ كمی‌ از آن‌ باقی‌ مانده‌ است‌ ( > «الجعفریه‌ قصری‌ از ساراگوسا» <، 2005؛ پترسن‌؛ كینگ‌، همانجاها). تزئینات‌ موجود شامل‌ پوشش‌ كف‌ با قطعات‌ كوچك‌ كاشی‌ و تخته‌های‌ طلایی‌ منقوش‌ است‌ كه‌ سقف‌ را پوشش‌ می‌دهند ( الجعفریه‌ ). طبقه دوم‌ این‌ تالار در قرن‌ دهم‌/ شانزدهم‌ به‌ آن‌ اضافه‌ گردید (كینگ‌، همانجا). در جانب‌ غربی‌ این‌ تالار، تالار دیگری‌ هست‌ كه‌، به‌ سبب‌ داشتن‌ ستونهای‌ مرمرین‌، به‌ تالار مرمر شهرت‌ دارد (سالم‌، همانجا). بخش‌ سوم‌، تالارِ جنوبی‌ صحن‌ است‌ كه‌ شش‌ ردیف‌ طاقگان‌ با تزئینات‌ ظریف‌ در جلو آن‌ قرار دارد ( > «الجعفریه‌ قصری‌ از ساراگوسا» <، 2005).

كاخ‌ جعفریه‌ همچنین‌ دارای‌ مسجد كوچكی‌ است‌ كه‌ در شمال‌شرقی‌ در كنار تالار تختگاه‌ قرار دارد. نقشه این‌ مسجد، كه‌ از بیرون‌ مستطیل‌ به‌ نظر می‌آید، در داخل‌ هشت‌ضلعی‌ است‌ كه‌ در طی‌ تغییراتی‌ به‌ این‌ شكل‌ در آمده‌ است‌. محراب‌ با دو ستون‌ جانبی‌ تقویت‌ می‌شود، طاق‌ آن‌ نعل‌ اسبی‌ است‌ و در جنوب‌شرقی‌ واقع‌ شده‌ است‌. فضای‌ محراب‌ عمیق‌ و شبیه‌ به‌ محراب‌ مسجد قرطبه‌ * است‌ ( > فرهنگ‌ هنر <، ج‌ 16، ص‌189؛ سالم‌، ص‌ 66). فضای‌ داخلی‌ مسجد با گچبریهای‌ فراوان‌ و ظریف‌ و كتیبه‌های‌ قرآنی‌ تزئین‌ شده‌ است‌. این‌ مسجد پس‌ از دوره اسلامی‌، نمازخانه سنت‌ مارتین‌ نام‌ گرفت‌. در جنوبِ مسجد، یك‌ حیاط‌ با واحدهای‌ مسكونی‌ در اطراف‌ آن‌ بنا شده‌ است‌ ( الجعفریه‌ ؛ كینگ‌، همانجا؛ پاپادوپولو، ص‌ 506).

از دیگر بخشهای‌ مهمی‌ كه‌ به‌تدریج‌ در دوره مسیحیان‌ به‌ كاخ‌ جعفریه‌ اضافه‌ گردید، حصار خارجی‌ با خندق‌ اطراف‌ آن‌ در دوره فیلیپ‌دوم‌ (حك : 963ـ ح 1007/1556ـ 1598)، واحدهای‌ مسكونی‌ در دوره كارلوس‌ سوم‌ (حك : ح 1172ـ 1202/ 1759ـ 1788) و برجهایی‌ در دوره ایزابل‌ دوم‌ است‌ ( الجعفریه‌ ).

تزئینات‌ این‌ كاخ‌، به‌ ویژه‌ بخشهایی‌ از دیوارها و سطوح‌ طاقنماها كه‌ با نقوش‌ تزئینی‌ درهم‌ بافته‌ از اشكال‌ گیاهی‌ گچبری‌ شده‌، از بهترین‌ نمونه‌های‌ كاربرد نقوش‌ گیاهی‌ پیچیده‌ در هنر اسلامی‌ است‌ ( > فرهنگ‌ هنر <، ج‌ 16، ص‌ 133؛ پترسن‌، همانجا؛ كینگ‌، ص‌ 212).

كاخ‌ جعفریه‌ تنها مقر حكومتی اسلامی‌ از قرن‌ پنجم‌ در اندلس‌ است‌ و مانند بناهای‌ این‌ قرن‌ متأثر از معماری‌ اموی‌ با ویژگیهایی‌ چون‌ وجود یك‌ تالار مركزی‌ در بنا با اتاقهایی‌ در اطراف‌ آن‌، حیاط‌ مركزی‌ با رواقهایی‌ در اضلاع‌ آن‌، متصل‌ به‌ همان‌ تالار، و سه‌ بخشی‌ بودن‌ (حیاط‌، واحدهای‌ مسكونی‌ و بخش‌ سلطنتی‌) است‌ ( > فرهنگ‌ هنر <، ج‌16، ص‌187ـ 188). همچنین‌ این‌ كاخ‌، به‌سبب‌ كاربرد باستیون‌ در دیوارهای‌ اطرافش‌، به‌ كاخهای‌ مُشَتّی‌ از دوره اموی‌ در سوریه‌ و اُخَیضِر از دوره عباسی‌ در عراق‌ شباهت‌ دارد (سالم‌،ص‌65). كاخ‌ جعفریه‌ با اینكه‌ پیش‌ از شكل‌گیری‌ سبك‌ مدجنی‌ كه‌ از قرن‌ هفتم‌ به‌ بعد در اندلس‌ شكل‌ گرفت‌، ساخته‌ شده‌، به‌ سبب‌ وجود بعضی‌ ویژگیهای‌ این‌ سبك‌، از جمله‌ كاربرد عناصر تزئینی‌ در آن‌، به‌ سبك‌ مدجنی‌ منسوب‌ است‌ (پترسن‌، همانجا؛ برای‌ اطلاع‌ بیشتر رجوع کنید به هنر اسلامی‌ ، ص‌ 214ـ219).

اكنون‌ بعضی‌ از آثار باقیمانده‌ از كاخ‌ جعفریه‌ در موزه‌های‌ مادرید، ساراگوسا و خود این‌ كاخ‌ نگهداری‌ می‌شود (لامبر، ص‌ 138).

---

منابع‌:
(1) سیدعبدالعزیز سالم‌، المساجد و القصور فی‌الاندلس، اسكندریه‌ 1986؛
(2) محمد عبداللّه‌ عنان‌، الا´ثار الاندلسیة الباقیة فی‌ اسبانیا و البرتقال‌، قاهره‌ 1381/1961؛
(3) همو، دوله الاسلام‌ فی‌ الاندلس‌ ، قاهره‌ 1417/1997؛
(4) محمدحسن‌ قجّه‌، محطّات‌ اندلسیة: دراسات‌فی‌التاریخ‌ و الادب‌ و الفن‌ الاندلسی‌ ، جدّه‌ 1405/1985؛
(5) ایلی‌ لامبر، تطور العمارة الاسلامیة فی‌ اسبانیا و البرتغال‌ و شمال‌ افریقیا، عرّبه‌ عطاللّه‌ جلیان‌، بیروت‌ 1985؛
(6) احمدبن‌ محمد مقّری‌، نفح‌ الطیب‌، چاپ‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌ 1388/1968؛
(7) هنر اسلامی‌ ، زیرنظر هانری‌ مارتن‌، در سبك‌ شناسی‌ هنر معماری‌ در سرزمین‌های‌ اسلامی‌ ، ترجمه پرویز ورجاوند، تهران‌: شركت‌ انتشارات‌ علمی‌ و فرهنگی‌، 1382 ش‌؛


(8) Aljaferia , Saragossa: Cortes de Aragon, Palacio de la Aljafaria ( n.d). )pamphlet);
"Aljaferia of Saragossa palace", in Islamic architecture, 2005.( Online .) Available:http://www. islamicarchitecture. org/ architecture/ palaces/ aljaferia- saragossa-palace.html [4 oct. 2005[ ;
The Dictionary of art , ed. Jane Turner , NewYork: Grove, 1998, s.vv. "Islamic art. I: Introduction. 8 .Subject-matter"(by Robert Hillenbrand), "ibid. II: Architecture. 5. ) IV ) Western Islamic lands" (by Christian Ewert);
Geoffrey King, "Spain", in Architecture of the Islamic world , ed. George Michell, London: Thames and Hudson, 1984;
Alexandre Papadopoulo, Islam and Muslim art , translated from the French by Robert Erich Wolf, London 1980;
Andrew Petersen, Dictionary of Islamic architecture , London 1996.

/ ستار عودی‌ /