responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4708

 

جعفرپاشا العسكری‌ ، نظامی‌ و سیاستمدار عراقی‌، بنیانگذار ارتش‌ عراق‌. وی‌ در 1302/1885 در بغداد به‌ دنیا آمد. خاندان‌ پدریش‌ روحانی‌ و ساكن‌ شمال‌ عراق‌ بودند. پدرش‌، مصطفی‌بن‌ عبدالرحمان‌ العسكری‌، سرهنگ‌ ارتش‌ عثمانی‌ بود و چون‌ در روستای‌ كردنشین‌ عسكر (واقع‌ در استان‌ كركوك‌) زندگی‌ می‌كرد، به‌ عسكری‌ ملقب‌ شد. هر چند جعفر، در اصل‌، جزو اقلیت‌ تركمان‌ به‌ شمار می‌رفت‌، میهن‌پرستی‌ عراقی‌ و عربی‌ ملی‌گرا بود (اسود، ج‌ 3، ص‌ 243؛ مطبعی‌، ج‌ 1، ص‌ 42؛ طربوش‌ ، ص‌ 74).

جعفر دوره تحصیلی‌ ابتدایی‌ و متوسطه‌ را در مدارس‌ بغداد و موصل‌ گذراند. در 1319/1901، وارد مدرسه نظام‌ استانبول‌ شد و پس‌ از سه‌ سال‌، با درجه ستوانی‌، فارغ‌التحصیل‌ گردید. در 1322/1904 به‌ ارتش‌ ششم‌ عثمانی‌ مستقر در بغداد پیوست‌ و به‌ همراه‌ سپاه‌ عثمانی‌ در نبرد قَصیم‌ و بالكان‌ شركت‌ كرد و سپس‌ دبیر مدرسه نظام‌ بغداد شد. در 1328/1910، با فخریه‌، خواهر نوری‌ سعید * (نخست‌وزیر و سیاستمدار معروف‌ عراقی‌)، و نوری‌ سعید نیز با خواهر جعفر پاشا ازدواج‌ كرد (مطبعی‌؛ اسود، همانجاها؛ وردی‌، ج‌6، ص‌38؛ نظمی‌، ص‌151، پانویس‌ 54).

جعفر در همان‌ سال‌ با گروهی‌ از افسران‌ عثمانی‌ برای‌ فراگیری‌ آموزشهای‌ عالی‌ نظامی‌ به‌ آلمان‌ اعزام‌ شد و با شركت‌ در رزمایش‌ (مانور)های‌ ارتش‌ آلمان‌ تا 1331/1913، تجارب‌ نظامی‌ ارزنده‌ای‌ به‌ دست‌ آورد (مطبعی‌؛ اسود، همانجاها).

وی‌ در 1332/1914، به‌ درجه سرگردی‌ ارتقا یافت‌ و در ستاد كل‌ ارتش‌ عثمانی‌ در استانبول‌ مشغول‌ به‌ خدمت‌ شد. سال‌ بعد به‌ درجه سرهنگی‌ رسید و با یك‌ زیر دریایی‌ آلمانی‌ به‌ شهر بِنْغازی‌ * در لیبی‌ فرستاده‌ شد و ضمن‌ تشویق‌ كردن‌ سُنُوسیها (از فرق‌ صوفیه حكمران‌ در شمال‌ افریقا رجوع کنید به سنوسیه‌ * ) برای‌ حمله‌ به‌ مرزهای‌ غربی‌ مصر، فرماندهی‌ عملیات‌ نظامی‌ را در این‌ منطقه‌ به‌ عهده‌ گرفت‌. در 24 ربیع‌الا´خر 1334/ 29 فوریه 1916، انگلیسیها او را در بندر مصری‌ مطروح‌ به‌ اسارت‌ گرفتند و در 25 ربیع‌الا´خر 1334/ اول‌ مارس‌ 1916 به‌ قاهره‌ منتقل‌ و زندانی‌ كردند (اسود؛ نظمی‌، همانجاها).

پس‌ از قیام‌ حجازیها برضد عثمانیها به‌ رهبری‌ شریف‌حسین‌ * بن‌ علی‌ معروف‌ به‌ شریف‌ مكه‌ در 1334/1916، انگلیسیها توانستند به‌ كمك‌ برخی‌ افسران‌ و سیاستمداران‌ عرب‌ و به‌ ویژه‌ نوری‌سعید، جعفرالعسكری‌ را، كه‌ در آن‌ زمان‌ فرمانده‌ مشهوری‌ شده‌ بود، قانع‌ كنند كه‌ به‌ ارتش‌ اعراب‌ بپیوندد و او در نامه‌ای‌ به‌ شریف‌ مكه‌ همین‌ امر را تقاضا كرد. شریف‌ مكه‌، پس‌ از تردیدهای‌ بسیار و با پافشاری‌ پسرش‌ فیصل‌، سرانجام‌ موافقت‌ كرد و العسكری‌ در اواخر 1335/ 1916 وارد حجاز شد (علاء جاسم‌ محمد، ص‌ 34ـ 35؛ اسود؛ نظمی‌، همانجاها).

وی‌ فرماندهی‌ سپاه‌ حجاز را به‌ عهده‌ گرفت‌ و سهم‌ بسیاری‌ در پیروزی‌ آنها بر عثمانی‌ داشت‌. به‌ باور لورنس‌ عربستان‌، پیوستن‌ العسكری‌ به‌ ارتش‌ اعراب‌، پیروزی‌ بزرگی‌ برای‌ شریف‌ مكه‌ بود و ضربه سنگینی‌ به‌ سپاه‌ عثمانی‌ وارد آورد ( رجوع کنید به علاء جاسم‌ محمد، ص‌ 35ـ36؛ طربوش‌، همانجا).

هنگامی‌ كه‌ فیصل‌ اول‌ ، فرمانروای‌ شام‌ (سوریه‌) شد، العسكری‌ را حاكم‌ عَمّان‌/ امان‌ و سپس‌ حاكم‌ حلب‌ كرد. در دوره پادشاهی‌ فیصل‌ در سوریه‌ (1336ـ 1338/1918ـ1920)، العسكری‌ در سمت‌ ژنرال‌ آجودان‌ پادشاه‌ ادای‌ وظیفه‌ می‌كرد و هنگامی‌ كه‌ فرانسویها فیصل‌ را از سوریه‌ اخراج‌ كردند، العسكری‌ نیز به‌ همراه‌ وی‌ خارج‌ شد و اندكی‌ بعد به‌ بغداد رفت‌ (رجوع کنید به اسود، همانجا).

انگلیسیها به‌ پاس‌ خدمات‌ او، در 9 ذیقعده 1336/ 18 اوت‌ 1918 نشان‌ «سنت‌ مایكل‌ و سنت‌ جورج‌» را در مراسمی‌ ویژه‌ به‌ دست‌ ژنرال‌ اَلِنْبی، فرمانده‌ نیروهای‌ بریتانیایی‌ در خاورمیانه‌ در جنگ‌ جهانی‌ اول‌، به‌ العسكری‌ اعطا كردند (علاء جاسم‌ محمد، ص‌ 45ـ47؛ لانگریگ‌، ص‌ 235).

در نخستین‌ هیئت‌ دولت‌ عراق‌، كه‌ در 10 صفر 1339/ 25 اكتبر 1920 تشكیل‌ شد، جعفرالعسكری‌ به‌ وزارت‌ دفاع‌ ملی‌ برگزیده‌ شد و در 24 ربیع‌الا´خر 1339/ 6 ژانویه 1921، پی‌ریزی‌ تشكیلات‌ ارتش‌ عراق‌ را آغاز كرد (اسود، همانجا؛ حسنی‌، الثورة العراقیة الكبری‌ ، ص‌ 250؛ طربوش‌، ص‌ 74ـ 75).

جعفرالعسكری‌ در 2 رجب‌ 1339/ 12 مارس‌ 1921 همراه‌ هیئت‌ عراقی‌ برای‌ تعیین‌ سرنوشت‌ و آینده عراق‌، در نشست‌ قاهره‌ شركت‌ كرد و در اول‌ شهریور 1300/ 23 اوت‌ 1921 پس‌ از تاجگذاری‌ فیصل‌ اول‌ در عراق‌، همراه‌ دیگر اعضای‌ هیئت‌ دولت‌ موقت‌ از سمت‌ خود استعفا كرد (حسنی‌، تاریخ ‌الوزارات‌ العراقیة، ج‌ 1، ص‌ 24، 48ـ49؛ اسود، ج‌ 2، ص‌ 428)؛ اما در دومین‌ و سومین‌ دولت‌ عراق‌ در سمت‌ خویش‌ ابقا شد ( رجوع کنید به حسنی‌، تاریخ ‌الوزارات‌ العراقیة، ج‌ 1، ص‌ 53، 101، 115).

پس‌ از پیوستن‌ استان‌ موصل‌ به‌ عراق‌، جعفرالعسكری‌ استاندار موصل‌ و فرمانده‌ نظامی‌ منطقه شمال‌ عراق‌ شد و كمتر از دو ماه‌ بعد، در اول‌ آذر 1303/ 22 نوامبر 1924، فیصل‌ اول‌ او را به‌ نخست‌وزیری‌ منصوب‌ كرد (همان‌، ج‌ 1، ص‌ 143ـ 144، 147؛ وردی‌، ج‌ 6 ، ص‌ 255ـ256؛ لانگریگ‌، ص‌ 273). در این‌ دوره‌، مجلس‌ مؤسسان‌ تشكیل‌، و قانون‌ اساسی‌ عراق‌ و عهدنامه عراق‌ ـ انگلیس‌ تصویب‌ شد ( رجوع کنید به حسنی‌، تاریخ‌ الوزارات‌ العراقیه ، ج‌ 1، ص‌ 167، 170، 177، 189، 194؛ علاء جاسم‌ محمد، ص‌ 179، 185).

نخستین‌ دولت‌ العسكری‌، پس‌ از بر آوردن‌ خواستهای‌ فیصل‌، در 11 مرداد 1301/ 2 اوت‌ 1924 استعفا كرد. در 7 مرداد 1304/ 28 مه‌ 1925 جعفرالعسكری‌، در سمت‌ نخستین‌ وزیر مختار عراق‌، به‌لندن‌ رفت‌ و به‌ تحصیل‌ در رشته حقوق‌ پرداخت‌ (علاء جاسم‌ محمد، ص‌ 185، 226؛ حسنی‌، تاریخ ‌الوزارات‌ العراقیة، ج‌ 1، ص‌ 195، 202). در 27 آبان‌ 1305/ 18 نوامبر 1926، شاه‌ او را به‌ بغداد فراخواند و مأمور تشكیل‌ دومین‌ دولت‌ خود كرد. العسكری‌ در این‌ دولت‌ افزون‌ بر داشتن‌ مقام‌ نخست‌وزیری‌، وزیر خارجه‌ نیز شد. هم‌زمان‌ به‌ درجه سپهبدی‌ ارتقا یافت‌ و به‌ ریاست‌ حزب‌ لیبرال‌ التقدم‌ رسید (حسنی‌، تاریخ‌ الوزارات‌ العراقیة، ج‌ 2، ص‌ 81 82؛ منتشاشویلی‌، ص‌ 413).

در این‌ دوره‌ عهدنامه دیگری‌ میان‌ عراق‌ و انگلیس‌ به‌ امضا رسید و اندكی‌ پس‌ از آن‌، در 17 دی‌ 1306/ 8 ژانویه 1928، العسكری‌ استعفا كرد (طربوش‌، ص‌ 63؛ لانگریگ‌، ص‌ 322ـ 323؛ منتشاشویلی‌، همانجا).

جعفرالعسكری‌ در دولت‌ نخست‌ نوری‌سعید (3 فروردین‌ 1309ـ 27 مهر 1310/ 23 مارس‌ 1930ـ19 اكتبر 1931)، بار دیگر وزیر دفاع‌ شد و در همین‌ زمان‌ از تهران‌ نیز دیدن‌ كرد. او در 10 آبان‌ 1309/ اول‌ نوامبر 1930 وزارت‌ دفاع‌ را ترك‌ كرد و به‌ ریاست‌ مجلس‌ برگزیده‌ شد ( رجوع کنید به اسود، ج‌ 3، ص‌ 30ـ31؛ حسنی‌، تاریخ‌الوزارات‌ العراقیة، ج‌ 3، ص‌ 6، 9ـ10، 72؛ كمال‌ مظهر احمد، ص‌ 102). وی‌ مأمور تصویب‌ دومین‌ عهدنامه عراق‌ ـ انگلیس‌ بود و یك‌ ماه‌ پس‌ از تصویب‌ این‌ عهدنامه‌ از ریاست‌ مجلس‌ استعفا كرد و بار دیگر به‌ عنوان‌ وزیر مختار عراق‌ به‌ لندن‌ رفت‌ (حسنی‌، تاریخ ‌الوزارات‌ العراقیة، ج‌ 3، ص‌ 72). در دولت‌ دوم‌ نوری‌سعید، وی‌ وزیر دفاع‌ و همچنین‌ قائم‌ مقام‌ وزارت‌ امور خارجه‌ شد و پس‌ از استعفای‌ هیئت‌ دولت‌، در 24 آبان‌ 1311/ 15 نوامبر 1932 وزیر مختار و نماینده فوق‌العاده عراق‌ در لندن‌ گردید. در 26 اسفند 1303/ 17 مارس‌ 1935، بار دیگر وزیر دفاع‌ شد و به‌ بغداد بازگشت‌ (همان‌، ج‌ 3، ص‌ 157، 197، 212، ج‌ 4، ص‌ 79).

جعفرالعسكری‌ در حالی‌ كه‌ حامل‌ نامه فیصل‌ اول‌ برای‌ بَكْر صِدقی‌، فرمانده‌ انقلاب‌ عراق‌، بود، در 6 آبان‌ 1315/ 29 اكتبر 1936 در اطراف‌ بغداد به‌ دست‌ چهار مأمور نظامی تحت‌ امر بكر صدقی‌ كشته‌ شد (همان‌، ج‌ 4، ص‌ 219ـ223، 331؛ لانگریگ‌، ص‌ 448ـ449؛ اسود، ج‌ 3، ص‌ 192ـ194).

جعفرالعسكری‌ دو كتاب‌ به‌ نامهای‌ آراء خَطیره فی‌ معالجه شؤون ‌العراق‌ العامَّة (آرای‌ مهم‌ در باره چاره‌جویی‌ امور عمومی‌ عراق‌) و معلومات‌ مجمله عن‌ القضاء الانكلیزی‌ (اطلاعات‌ اجمالی‌ در باره نظام‌ قضایی‌ انگلیس‌) نوشت‌. وی‌ با هشت‌ زبان‌ آشنایی‌ داشت‌ (مطبعی‌، همانجا؛ عواد، ج‌ 1، ص‌ 250ـ251) و از سیاستمداران‌ بزرگ‌ و افسران‌ برجسته‌ و از وفادارترین‌ افراد به‌ فیصل‌ بود. وی‌ اعتقاد داشت‌ كه‌ تجدد و استقلال‌ كشورش‌، در سایه حمایت‌ و رهنمودهای‌ انگلیس‌ حاصل‌ می‌شود ( رجوع کنید به نظمی‌، ص‌ 26، 151، 161؛ مطبعی‌، همانجا؛ وردی‌، ج‌ 6، ص‌ 23، 28، 39، 45؛ علاء جاسم‌ محمد، ص‌ 179، 186؛ حسنی‌، تاریخ ‌الوزارات‌ العراقیة، ج‌ 3، ص‌ 6). جعفرالعسكری‌ تنها افسر عراقی‌ بود كه‌ دو نشان‌ برجسته‌ از آلمان‌ و انگلستان‌ دریافت‌ كرد ( رجوع کنید به اسود، ج‌ 3، ص‌ 243؛ نظمی‌، ص‌ 151).


منابع‌:
(1) عبدالرزاق‌ محمد اسود، موسوعة العراق‌ السیاسیة، بیروت‌ 1986؛
(2) عبدالرزاق‌ حسنی‌، تاریخ ‌الوزارات ‌العراقیة، صیدا، ج‌ 1 و2، 1385/1965، ج‌ 3، 1385/1966، ج‌ 4، 1386/1966؛
(3) همو، الثوره العراقیة الكبری‌، [ لبنان‌ ? 1384 (؛
(4) علاء جاسم‌ محمد، الملك‌ فیصل‌الاول‌: حیاته‌ و دوره‌ السیاسی‌ فی‌الثورة العربیة و سوریة والعراق‌، 1883ـ1933 ، بغداد ) 1990 (؛
(5) كوركیس‌ عواد، معجم ‌المؤلفین‌ العراقیین‌ فی‌القرنین‌ التاسع‌ عشر و العشرین‌، بغداد 1969؛
(6) كمال‌ مظهر احمد، صفحات‌ من‌ تاریخ‌العراق‌ المعاصر ، بغداد 1987؛
(7) استیون‌ همزلی‌ لانگریگ‌، عراق‌: 1950ـ1900، تاریخ‌ سیاسی‌، اجتماعی‌ و اقتصادی، ترجمه علی‌ درویش‌، مشهد 1376 ش‌؛
(8) حمید مطبعی‌، موسوعة اعلام ‌العراق‌ فی‌القرن‌ العشرین‌، بغداد 1995ـ 1998؛
(9) آلبرت‌ منتشا شویلی‌، العراق‌ فی‌ سنوات‌ الانتداب‌ البریطانی‌، ترجمه هاشم‌ صالح‌ تكریتی‌، بغداد 1978؛
(10) جمال‌ عمرنظمی‌، الجذور السیاسیة و الفكریة و الاجتماعیة للحركة القومیة العربیة ( الاستقلالیة ) فی‌العراق‌، بیروت‌ 1986؛
(11) علی‌ وردی‌، لمحات‌ اجتماعیة من‌ تاریخ‌ العراق‌ الحدیث، بغداد 1969ـ1979، چاپ‌ افست‌ ) قم‌ ] 1371 ش‌؛


(12) Mohammad A. Tarbush, The role of the military in politics: a case study of Iraq to 1941 , London 1983.

/ ستار عودی‌ /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4708
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست