جعفربن‌ محمدالخَطّی‌ ، كنیه‌اش‌ ابوالبحر، شاعر شیعی‌ بحرینی‌ اوایل‌ قرن‌ یازدهم‌. وی‌ به‌ بَحرانی‌ نیز شهرت‌ داشت‌ ( رجوع کنید به مدنی‌، ص‌ 524؛ بحرانی‌، ص‌ 112؛ مهتدی‌ بحرانی‌، ص‌ 188). از تاریخ‌ تولد و زادگاهش‌ اطلاع‌ دقیقی‌ در دست‌ نیست‌. وی‌ به‌ روستایی‌ در بحرین‌ به‌ نام‌ خَطّ منسوب‌ است‌ (آقابزرگ‌ طهرانی‌، ج‌ 9، قسم‌ 1، ص‌ 35؛ امین‌، ج‌ 4، ص‌ 157). در جوانی‌ به‌ شیراز آمد و مقیم‌ آنجا شد (مدنی‌؛ امین‌، همانجاها). در سفری‌ به‌ اصفهان‌، با بهاءالدینِ عاملی‌ * (شیخ‌ بهائی‌، متوفی‌ 1030 یا 1031) دیدار و گفتگو كرد. شیخ‌ قصیده رائیه خود در مدح‌ صاحب‌الزمان‌ عجل‌اللّه‌ تعالی‌ فرجه‌ را بر وی‌ عرضه‌ كرد و او فی‌البداهه‌ قصیده‌ای‌ در معارضه‌ با آن‌ سرود كه‌ شیخ‌ آن‌ را ستود (مدنی‌، ص‌ 524 527؛ امین‌، ج‌ 4، ص‌ 160).

حیات‌ شاعر مقارن‌ با دوران‌ انحطاط‌ ادب‌ عربی‌، به‌ ویژه‌ در بحرین‌، بود. وی‌ اسلوب‌ خاصی‌ در شعر نداشت‌، اما به‌ دلیل‌ پیروی‌ از برخی‌ شعرای‌ بزرگ‌ پیشین‌، به‌ ویژه‌ شریف‌ رضی‌ (متوفی‌ 406)، شعر او اهمیت‌ و اعتبار فراوان‌ یافت‌، به‌ طوری‌ كه‌ شاعر و دانشمند معروفی‌ چون‌ علامه‌ ماجدبن‌ هاشم‌ بحرانی‌ * (متوفی‌ 1028) شعر او را به‌ شعر بُحتُری‌ * (متوفی‌ 284) تشبیه‌ و وی‌ را تكریم‌ كرده‌ است‌ ( رجوع کنید به مدنی‌، ص‌ 531؛ تنوخی‌، مجلة المجمع‌ العلمی‌العربی‌ ، ج‌ 8، ش‌ 2، ص‌ 84 - 85). با وجود زوال‌ فنون‌ بلاغت‌ در اشعار آن‌ عصر، قصاید وی‌ پر از تشبیه‌ و مشتمل‌ بر تمام‌ فنون‌ شعری‌ است‌ ( رجوع کنید به تنوخی‌، مجلة المجمع‌ العلمی‌العربی‌ ، ج‌ 8، ش‌ 1، ص‌ 41ـ44).

اولین‌ قصیده خطّی‌ در دیوانش‌، مضمونی‌ تغزلی‌ دارد كه‌ آن‌ را در 999 سروده‌ و دیگر اشعار را بعد از سال‌ 1000 گفته‌ است‌ (همان‌، ص‌ 41). وی‌ در جوانی‌ به‌ مدح‌ امرا پرداخت‌. مدحیه‌ای‌ كه‌ برای‌ وزیر بحرین‌، ركن‌الدین‌ محمد (محمود)بن‌ نورالدین‌، در عید فطر 1001 سروده‌ است‌، از بهترین‌ قصاید وی‌ به‌ شمار می‌آید (محبی‌، ج‌ 3، ص‌ 209؛ مدنی‌، ص‌ 527). قصیده‌ای‌ نیز در مدح‌ امام‌ رضا علیه‌السلام‌ سروده‌ و در رثای‌ امام‌ حسین‌ علیه‌السلام‌ و برخی‌ سادات‌ و علویان‌ نیز قصایدی‌ دارد ( رجوع کنید به مدنی‌، ص‌ 534؛ امین‌، ج‌ 4، ص‌ 157، 162ـ 165). یك‌ خمریه‌ و قصایدی‌ در وصف‌ شیراز، حلوا، خرما و ماهی‌ نیز از او به‌ جا مانده‌ است‌ ( رجوع کنید به مدنی‌، ص‌ 529؛ امین‌، ج‌ 4، ص‌ 168ـ 169). از دیگر موضوعات‌ شعری‌ او هجو، اعتذار، شِكوه‌، عتاب‌، موعظه‌ و مناجات‌ است‌ ( رجوع کنید به امین‌، ج‌ 4، ص‌ 165، 168ـ173). دو بیتیهایی‌ نیز همْ وزنِ دو بیتیهای‌ فارسی‌ دارد كه‌ آنها را در 1001 سروده‌ است‌ ( رجوع کنید به همو، ج‌ 4، ص‌ 158).

بنا بر برخی‌ منابع‌، خطّی‌ در 1028 در شیراز وفات‌ یافت‌. عمر او را بین‌ 45 تا 50 سال‌ تخمین‌ زده‌اند ( رجوع کنید به مدنی‌، ص‌ 524؛
تنوخی‌، مجله‌المجمع‌ العلمی‌العربی‌ ، ج‌ 8، ش‌ 1، ص‌ 41)؛
اما، آقابزرگ‌ طهرانی‌ (ج‌ 9، قسم‌ 1، ص‌ 36)، با ارائه دلایلی‌، تاریخ‌ وفات‌ او را 1040 یا بعد از آن‌ ذكر كرده‌ است‌.

از خطّی‌ دیوان‌ شعری‌ به‌ جا مانده‌ است‌ كه‌ مدتها شهرت‌ داشت‌ و در زمان‌ خودش‌، حسن‌بن‌ محمد غَنَوی‌ هُذَلی‌ (شاعر قرن‌ یازدهم‌) به‌ دستور سید شریف‌ جعفربن‌ عبدالجباربن‌ حسین‌، آن‌ را جمع‌آوری‌ كرد (مدنی‌، همانجا؛
امین‌، ج‌ 4، ص‌ 157). اولین‌ نسخه دیوان‌ را دوستِ شاعر، جعفربن‌ عبدالجباربن‌ حسین‌ كتابت‌ كرده‌ است‌ و قدیم‌ترین‌ تاریخی‌ كه‌ در پایان‌ صفحه تقدیم ‌دیوان‌ ذكر شده‌ 1134 است‌ (تنوخی‌، مجلة المجمع‌ العلمی‌العربی‌ ، ج‌ 8 ، ش‌ 1، ص‌ 38). محمدبن‌ حسن‌ حرّعاملی‌ دیوان‌ او را دیده‌ است‌ (قسم‌ 2، ص‌ 55؛
برای‌ نسخه‌های‌ دیگر رجوع کنید به آقابزرگ‌ طهرانی‌؛
امین‌؛
تنوخی‌، همانجاها؛
نیز رجوع کنید به تنوخی‌، مجلة المجمع‌ العلمی‌العربی‌، ج‌ 8، ش‌ 2، ص‌ 90، ش‌ 3، ص‌ 160ـ161). به‌ گفته زركلی‌ (ج‌ 2، ص‌ 129) دیوان‌ شاعر به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌.

---

منابع‌:
(1) آقابزرگ‌ طهرانی‌؛
(2) امین‌؛
(3) علی‌بن‌ حسن‌ بحرانی‌، انوارالبدرین‌ فی‌ تراجم‌ علماء القطیف‌ و الاحساء و البحرین‌، چاپ‌ محمدعلی‌ محمدرضا طبسی‌، نجف‌ 1377، چاپ‌ افست‌ قم‌ 1407؛
(4) عزالدین‌ تنوخی‌، «الادب‌ فی‌البحرین‌»، مجله المجمع‌ العلمی‌العربی‌ ، ج‌ 8 ، ش‌ 1 (رجب‌ و شعبان‌ 1346)، ش‌ 2 (شعبان‌ و رمضان‌ 1346)، ش‌ 3 (رمضان‌ و شوال‌ 1346)؛
(5) محمدبن‌ حسن‌ حرّ عاملی‌، امل‌الا´مل‌، چاپ‌ احمد حسینی‌، بغداد [ 1965 (، چاپ‌ افست‌ قم‌ 1362 ش‌؛
(6) خیرالدین‌ زركلی‌، الاعلام‌، بیروت‌ 1999؛
(7) محمدامین‌بن‌ فضل‌اللّه‌ محبی‌، نفحة الریحانة و رشحة طلاء الحانة، چاپ‌ عبدالفتاح‌ محمد حلو، ) قاهره‌ ( 1387ـ1391/ 1967ـ1971؛
(8) علی‌خان‌بن‌ احمد مدنی‌، سلافة العصر فی‌ محاسن‌ الشعراء بكل‌ مصر، مصر 1324، چاپ‌ افست‌ تهران‌ ) بی‌تا. ]؛
(9) عبدالعظیم‌ مهتدی‌ بحرانی‌، علماء البحرین‌: دروس‌ و عبر ، بیروت‌ 1414/1994.

/ زهرا نهاوندی‌ /