جِسْر طرابلسی ، حسینبنمحمد ، فقیه و ادیب و عالم برجسته حنفی قرن سیزدهم و چهاردهم. در 1261 در خانوادهای اهل علم در طرابلس (لبنان) به دنیا آمد. در حدود یك سالگی پدرش، محمدجسر، را كه از عالمان زمان خود بود، از دست داد و عمویش (شیخ مصطفی جسر) سرپرستی او را به عهده گرفت. شیخ حسین جسر در زادگاهش نزد شیخ عبدالجلیل به فراگیری قرآن كریم پرداخت و صرف و نحو و فقه را نزد عبدالقادر و عبدالرزاق رافعی و شیخعَرابی آموخت. در 1279 به قاهره سفر كرد و در دانشگاه الازهر نزد استادانی چون شیخ حسین مَرْصَفی، حسین مِنقارة و عبدالرحمان بحراوی به تحصیل علم پرداخت و در ادبیات و علوم دینی و عقلی صاحب نظر شد. در 1284، به دلیل بیماری عمویش، به طرابلس بازگشت و بر اثر فوت وی ناچار شد در طرابلس بماند (زین، ص 473؛ مجاهد، ج 1، ص 302ـ303؛ نَوْفَل، ص 167ـ 168).
جسر را از پیشگامان نهضت فرهنگی عرب در عصر جدید شمردهاند. وی یكی از راههای اصلاح امت اسلامی و مقابله با تاخت و تاز فرهنگی بیگانگان را آموزش علوم روز به شیوه جدید و تلفیق آنها با علوم و مبانی دینی میدانست؛ از اینرو، مدرسهای تأسیس كرد و مدیریت آن را برعهده گرفت. در این مدرسه، كه از پیشرفتهترین مراكز آموزشی آن زمان بود، علاوه بر آموزش علوم روز به شیوه مدارس اروپایی، زبان فرانسه و تركی و علوم دینی نیز تدریس میشد. بسیاری از علما به شیوه كار او اعتراض كردند، حكومت عثمانی هم آن را به رسمیت نشناخت و مدرسه را تعطیل كرد. جسر سپس به بیروت رفت و مدتی در مدرسه سلطانیه تدریس كرد. بعد به طرابلس بازگشت و در مدرسه رجبیه به تدریس پرداخت ( رجوع کنید به المنار، ج 21، ش 3، ص 161ـ162؛ شوابكه، ص 15ـ16؛ عَدَوی، ص 24ـ 25؛ میقاتی، ص 103).
در دانشگاه (جامع) طینالِ طرابلس نیز به تربیت طلاب همت گماشت ( رجوع کنید به ابیض، ص 30) و تمام تلاش خود را صرف تطبیق دادن علوم طبیعی و فلسفی بر اصول و قواعد دینی نمود (زیدان، ج 2، جزء 4، ص 589). از جمله شاگردان وی، عبدالكریم عویضه، رشیدرضا (صاحب المنار)، امین عزالدین (قاضی طرابلس)، اسماعیل حافظ، عبدالمجید و عبدالقادر مغربی، شیخ محییالدین عبس و فرزندش محمدجسر بودند (زین، ص 473؛ نوفل، ص 168؛ ابیض، همانجا).
جسر از سیاست دوری میجست و با وجود تمایل سلطان عبدالحمید، هیچ منصبی را نپذیرفت ( رجوع کنید به المنار ، ج 21، ش 3، ص 162؛ نوفل، ص 170). از تعصبات دینی نیز به دور بود و مردم را همواره به وحدت و الفت با یكدیگر فرا میخواند ( رجوع کنید به نوفل، ص 171). در تدریس و تألیف، مطالب را با عباراتی ساده و قابل فهم بیان میكرد و از مناقشات لفظی و پرداختن به مباحث غیر ضروری خودداری مینمود. برخی این ویژگی جسر را ناشی از اثر پذیری او از استادش حسین مرصفی میدانند ( رجوع کنید به المنار ، ج 21، ش 3، ص 161؛ عدوی، ص 24). وی شاعری ماهر نیز بود و حسنی عامری مؤلف نزهةالالباب (ص 220) نام او را در زمره شعرای شام آورده است. همچنین مؤسس و سردبیر هفتهنامه طرابلس ( طرابلس الشام ) بود و خود مقالاتی در این نشریه نوشت ( رجوع کنید به معلوف، ذیل «الجسر»؛ میقاتی، ص 104).
جسر در 1327 وفات كرد و اشعار بسیاری در رثای او سروده شد (زین، ص 475؛ نوفل، ص 172).
آثار مكتوب متنوعی از جسر باقیمانده كه نشان دهنده تبحر وی در علوم گوناگون است. مهمترین آثار چاپ شده وی عبارتاند از: الرسالة الحمیدیه فی حقیقة الدیانة الاسلامیة و حقیقة الشریعة المحمدیة، در باره عقاید و احكام اسلامی و پاسخ به شبهات غربیان در باره اسلام، كه در بر دارنده آرای كلامی و فلسفی اوست ( رجوع کنید به بغدادی، ج 1، ستون 563؛ المنار، همانجا؛واندایك،ص 514؛ زین، ص 473ـ474)؛ الحصون الحمیدیة لمحافظةالعقائدالاسلامیة ، چاپ 1323 در دمشق (سركیس، ج 1، ستون 698؛ زین، ص 474؛ المكتبة الازهریه، ج 3، ص 185)؛ برخی آثار فقهی از جمله اشارات ( اشاره ) الطاعة فی حكم صلاة الجماعة و تعدد الزوجات(نوفل، ص 169؛ مجاهد، ج 1، ص 303)؛ آثار تربیتی و اخلاقی از جمله علمتربیة الاطفال سعادة الرجال و النساء؛ التربیة المصونة؛ هدیة الالباب فی جوهر الآداب، در بر دارنده اشعار اخلاقی او؛ سیرة مهذبالدین ، در نقد عادات اجتماعی زمان خود؛ ریاض طرابلس الشام، مجموعهای ده جلدی كه برگزیده مقالات علمی و اجتماعی او در نشریه طرابلس است (زیدان، ج 2، جزء 4، ص 589 590؛ سركیس؛ مجاهد، همانجاها؛ نوفل، ص 169)؛ البدرالتمام فی مولد خیرالانام شامل قصایدی در مدح پیامبر اكرم صلیاللّه علیه و آله و سلم؛ نزهة الفكر فی مناقب مولاناالشیخ محمدالجسر در شرححال پدرش (بغدادی، ج 2، ستون 640؛ ابیض، ص 44، 68، 315ـ317؛ نوفل، همانجا).
آثار متعددی از جسر هنوز چاپ نشده است، از جمله: العقیدة الاسلامیة و العقیدة النصرانیة، القرآن الكریم و عدم اقتباسه شیئاً منالتوراة و الانجیل و عصمة الانبیاء، الذخائر فی الفلسفة الاسلامیة، رسالة فی آداب البحث و المناظره، الكواكب الدریة فیالعلوم الادبیة و نیز مجموعههایی در باره خطبههای جمعه و اشعار و سرودهها (زیدان، ج 2، جزء 4، ص 590؛ زین؛ نوفل، همانجاها؛ مجاهد، ج 1، ص 304؛ در باره فهرست آثار چاپی و خطی او رجوع کنید به مجاهد، ج 1، ص 303ـ304).
از فرزندان جسر، محمد جسر در حیات سیاسی لبنان نقش بارزی داشت و به ریاست مجالس سنا و نمایندگان لبنان رسید و فرزند دیگرش، ندیم افندی، به مناصب اداری و حقوقی دست یافت (نوفل، ص 45، 172؛ میقاتی، ص 71، 104).
منابع: (1) انیس ابیض، الحیاة العلمیه و مراكز العلم فی طرابلس خلالالقرن التاسع عشر، طرابلس [? 1405/1985(؛ (2) اسماعیل بغدادی، ایضاح المكنون، ج 1ـ2، در حاجی خلیفه، كشفالظنون ، ج 3ـ4، بیروت 1410/1990؛ (3) محمد حسنی عامری، نزهةالالباب فی تاریخ مصر و شعراء العصر ، قاهره 1314؛ (4) جرجی زیدان ، تاریخ آداب اللغة العربیة ، بیروت 1978؛ (5) سمیح وجیه زین، تاریخ طرابلس: قدیماً و حدیثاً، بیروت 1389/1969؛ (6) یوسف الیان سركیس، معجمالمطبوعات العربیة و المعربة، قاهره 1346/1928، چاپ افست قم 1410؛ (7) احمد فهد بركات شوابكه، محمد رشیدرضا و دوره فی الحیاة الفكریة و السیاسیة، اردن 1409/1989؛ (8) ابراهیم احمد عدوی، رشیدرضا: الامام المجاهد، مصر: موسسة المصریة العامة للتألیف و الانباء و النشر، ) بیتا. ]؛ (9) زكی محمد مجاهد، الاعلام الشرقیة فی المائة الرابعة عشرة الهجریة ، بیروت 1994؛ (10) لویس معلوف، المنجد فی اللغة و الاعلام ، بیروت 1973ـ 1982، چاپ افست تهران 1362 ش؛ (11) المكتبة الازهریة، فهرس الكتب الموجودة بالمكتبة الازهریة، قاهره 1365ـ 1368/ 1946ـ1949؛ (12) المنار، ج 21، ش 3 (شعبان 1337)؛ (13) محمد نورالدین عارف میقاتی، طرابلس فیالنصف الاول منالقرن العشرین المیلادی، طرابلس 1398/1978؛ (14) عبداللّه حبیب نوفل، تراجم علماء طرابلس و ادبائها ، طرابلس 1984؛ (15) ادوارد وان دایك، كتاب اكتفاء القنوع بماهو مطبوع ، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر 1313/1896، چاپ افست قم 1409.