جَزَری ، اسماعیل ، از مهندسان جهان اسلام در سده ششم. نام كامل او بدیعالزمان ابوالعزّ اسماعیلبن رزّاز جزری است. تنها اثر به جامانده از وی كتابی به نام الجامع بینالعلم و العمل النافع فی صناعه الحِیل به عربی است كه سندی مهم در تاریخ فنّاوری محسوب میشود و نسخههای متعددی از آن به جامانده است. آنگونه كه از نسخه كتابخانه لیدن (ش Or. 656 ، صفحه عنوان) و نسخه فارسی كتابخانه ملی پاریس (ش 145، صفحه آخر) برمیآید، این كتاب را، به اختصار، الحِیل نیز نامیدهاند. جزری در این كتاب پنجاه دستگاه را كه خود ساخته، به طور كامل شرح داده است.
مختصر اطلاعی كه از زندگانی جزری داریم مبتنی بر مطالب خود او در مقدمه كتابش است. تاریخ تولد وی مشخص نیست. از تاریخ نگارش دو نسخه كتاب چنین برمیآید كه بین جمادیالا´خره و شعبان 602 درگذشته است (جزری، 1979، مقدمه احمد یوسف حسن، ص لو). جزری، با توجه به دستگاههایی كه ساخته و شرح داده، به تعبیر امروزی مهندس مكانیك بوده است. نویسندگان نسخهها در ابتدای مقدمه كتاب، از وی با لقب الشیخ رئیس الاعمال (جزری، چاپ عكسی 1990، ص 2، چاپ عكسی 2002، ص 2) یا الشیخ الرئیس (نسخه لیدن، ش Or. 117 ، گ 1 ر) یاد كردهاند.
او به جزیره، در منطقه بینالنهرین علیا، منسوب است و از اینرو جزری خوانده شده است. جزیره به سه دیار تقسیم میشد: دیار بكر، دیار ربیعه، و دیار مُضَر. دیار بكر شمالیترین و كوچكترینِ این سه به شمار میآمد و مركز آن شهر آمِد بود (لسترنج، ص 3ـ4، 86، 108). آمد اكنون دیار بكر نامیده میشود. جزری ممكن است به شهر جزیره ابنعمر نیز منسوب باشد كه بین موصل و آمد قرار داشته است. جزری در شهر آمد در دربار سُقْمانیان میزیست. سقمانیان شاخهای از طایفه اَرْتُقیان بودند و فرمانروایان آن در دیار بكر حكومت میكردند ( د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل "Artukids" ). جزری، به گفته خودش در مقدمه كتاب (1979، ص 4ـ5)، در خدمت ملك صالح و پیش از آن از 570 در خدمت پدر و برادر او بود. ناصرالدین محمودبن محمد ملقب به ملك صالح (حك : 597 619)، برادرش قطبالدین سقمانبن محمد ملقب به ملك مسعود (حك : 581 - 597)، و پدرش نورالدین محمد (حك : 562 -581) از فرمانروایان سقمانیه بودند كه جزری در دربار آنان میزیست (ابناثیر، ج 11، ص 513 514، ج 12، ص 170؛ د. اسلام ، همانجا). در 579، صلاحالدین ایوبی (حك : 564 - 589) شهر آمِد را تصرف و آن را به نورالدین محمد وا گذار كرد (ابناثیر، ج 11، ص 493ـ494). بسیاری از جهانگردان و جغرافینویسان، آمد را شهری آباد، با شكوه، پررونق و ثروتمند وصف كرده و ضمن تشریح عظمت آن، آنجا را ستودهاند (برای نمونه رجوع کنید به ناصرخسرو، ص 13ـ 15؛ لسترنج، ص 108ـ111). سقمانیان با وجود جنگهای طولانی صلیبی، به سبب حمایت ایوبیان، در دیار بكر و شهر آمد از امنیتی نسبی برخوردار بودند، چنانكه جزری حدود سه دهه در دربار آنان به كارهای ارزشمند مشغول بود و الحیل را تألیف كرد كه موضوع عمده این مقاله است.
طبق نسخه كتابخانه آكسفورد، جزری تألیف كتاب را در 4 جمادیالا´خره 602 به پایان رساند. به گفته خودش، وی كتاب را به دستور ناصرالدین محمود تألیف كرد. با توجه به اینكه حكومت ناصرالدین محمود از 597 آغاز شده، پس جزری كتاب را بین 597 تا 602 تألیف كرده است (جزری، 1979، مقدمه احمد یوسفحسن، ص له ـ لو).
الحِیل و روش علمی جزری. كتاب جزری در باره اسباب الحیل (دستگاههای مكانیكی) است. علم حیل را میتوان علم مكانیك امروزی دانست. به تعبیر دیگر، موضوع كتاب، صنعت (علمٌ صِناعی) و فنّاوری است (جزری، ترجمه فارسی، ص 3ـ4؛ نیز رجوع کنید به حیل *، علم). در این كتاب، دستگاههای مكانیكی خودكار تشریح شده است. كتاب به شش «نوع» (بخش) تقسیم میشود. بخشهای اول تا چهارم، هر یك شامل شرح ده دستگاه و بخشهای پنجم و ششم هر یك شامل شرح پنج دستگاه است، بدینقرار: بخش اول شامل شرح شش نوع ساعت آبی و چهار ساعت شمعی؛ بخش دوم، شرح ده دستگاهِ خودكارِ توزیعِ نوشیدنی؛ بخش سوم، شرح چهار آفتابه و ظرفِ خودكار برای ریختن آب و شستشوی دست یا وضو گرفتن و شش تشتِ اندازهگیری خون هنگامِ رگزنی؛ بخش چهارم، شرح شش فواره كه در فاصلههای زمانی مشخص به طور خودكار تغییر شكل میدهند و تشریح چهار وسیله نیزنی خودكار؛ بخش پنجم، روش ساخت پنج دستگاهِ آبكشی از آبگیر (یا چاه یا آب روان)؛ در بخش ششم، جزری دری را وصف نموده كه از برنج ریختهگری كرده و برای سرای ملك صالح در شهر آمِد ساخته بود و نیز شرح وسیلهای هندسی برای یافتن مركز دایره گذرنده بر هر سه نقطه دلخواه واقع بر یك صفحه یا سطح یك كره، روش اندازهگیری زاویههای تند و باز، قفلی رمزی كه با دوازده رمز از حروف الفبای عربی درِ یك صندوق را باز میكند، قفل كلونی، و یك ساعت آبی برای نشان دادن گذشت یك ساعت (1979، ص زـ یز). هر دستگاه در چند فصل تشریح شده است.
متن عربی كتاب ساده است و محتوای آن به كمك تصاویر به آسانی درك میشود. جزری برای هر دستگاه یك تصویر اصلی رسم كرده كه نشاندهنده سیمای كلی دستگاه است، در نتیجه كتاب شامل پنجاه تصویر اصلی است كه با حروف ابجد از یك تا پنجاه شماره گذاری، و در متن به آنها ارجاع داده شده است. برای توضیح جزئیات دستگاهها نیز تصاویر دیگری رسم شده است؛ در مجموع، تعداد تصاویر به 174 میرسد. البته مهندسان در آن دوره، روش ترسیم سه بعدی تصاویر را نمیدانستند و رسم فنی به شكل امروزی وجود نداشت، در نتیجه تصاویر سه بعدی كتاب ابتدایی است ولی این نقص، مانع از درك عملكرد دستگاهها نمیشود ( زندگینامه علمی دانشوران، ذیل مادّه).
تصاویر كتاب در نسخههای متعدد رنگی، و برخی از این تصاویر، نگارههای (نقاشیهای مینیاتوری) باارزشی هستند كه باعث شده است بعضی از آنها از نسخهها ربوده شوند و به موزههای دیگر كشورها یا مجموعههای شخصی راه یابند (هیل ، 1978، ص 291).
به عقیده مورخان هنر، یك مدرسه نقاشی در دربار ارتقیان وجود داشته كه در آنجا نقاشیهای داستانی بسیار باارزشی كشیده میشده است. تصاویر سه نسخه از نسخههای كتاب جزری را اعضای این مدرسه تهیه كردهاند. با استفاده از تصاویر كتاب مذكور، مورخان میتوانند وضع پوشش مردان و زنان دیار بكر و بعضی عادتهای زندگی آنها را در سده ششم بررسی كنند ( رجوع کنید به وارد ، ص 69ـ83).
از ویژگیهای كتاب جزری كاربردی بودن آن است. جزری (1979، ص 4) از بعضی دانشمندان و حكمای پیش از خود، كه دستگاههایی ساخته ولی آنها را نیازمودهاند، انتقاد كرده و گفته است: «در درستی یا نادرستی آنچه با صناعت سروكار دارد، با آزمون میتوان داوری كرد.» جزری با دیدگاه انتقادی به آثار گذشتگان توجه كرده، چنانكه در بخش چهارم، در بحث فوارهها، از روش بنوموسی * در اینباره انتقاد كرده است ( رجوع کنید به ص 393). روشی كه جزری در تشریح دستگاهها به كار برده، مثالی كامل از چگونگی عرضه گزارش مهندسی است كه حتی برای مهندسان امروزی شایان توجه است. وی ابتدا تصویری از هر دستگاه و طرز كار آن عرضه كرده، سپس به جزئیات آن پرداخته و چگونگی ساخت آن را با دقتی تحسین برانگیز شرح داده است. وی اجزا و مجموعههای تشكیلدهنده هر دستگاه را به تفصیل، و مواد و ابعاد اجزا را وصف نموده و در پایان، چگونگی سوار كردن آنها و چگونگی كاركرد و آزمایش هر دستگاه را توضیح داده است. البته گاهی مطالب آن تكراری است و گاهی نیز مواد و ابعاد دقیقاً مشخص نشده است. جزری از گفتن هیچ نكتهای در روشن ساختن مطالب كوتاهی نكرده و حتی وظایف كسی را كه باید دستگاه را به كار گیرد، شرح داده است (جزری، ترجمه فارسی، ص 611ـ613؛ هیل، 1979، ص 229). پیش از عصر جدید كمتر كسی اینگونه به شرح جزئیات فنی میپرداخت و از این لحاظ، اثر جزری بیهمتاست (هیل، 1994 الف ، ص 27).
دستگاههایی كه در این كتاب تشریح شده است، همگی از نظر فنی درست و قابل ساختاند. سه نمونه از دستگاههای جزری (یك تلمبه، یك ساعت آبی و یكی از وسایل اندازهگیری مقدار خون در عمل رگزنی) ساخته شد و در جشنواره جهانی اسلام در 1355 ش/1976 در لندن به نمایش در آمد (هیل، 1979، ص 230؛ زندگینامه علمی دانشوران، همانجا). تلمبه را، با مقیاس14، از روی توصیف و شكلِ دستگاهِ پنجم از بخشِ پنجمِ كتاب ( رجوع کنید به جزری، 1979، ص 458ـ 465) ساختند، البته نیروی محركه این تلمبه نمایشی، برقی بود. تلمبه بسیار خوب كار میكرد و آب را با جریانی یكنواخت انتقال میداد ( > دایرة المعارف تاریخ علوم عربی < ، ج 3، ص 776ـ779). ساعت آبی ساخته شده نیز از روی دستگاهِ نخست از بخشِ اول ( رجوع کنید به جزری، 1979، ص 16) در مقیاس اصلی بازسازی شد و به خوبی كار كرد (هیل، 1979، همانجا). این ساعت در موزه طبیعی آستن هلند به نمایش گذاشته شده است. ناطق و همكارانش نیز نمونهای از این تلمبه و قفل رمزی را، كه جزری به عنوان دستگاه سوم از بخش ششم ( رجوع کنید به جزری، 1979، ص 486ـ 495) تشریح كرده است، ساختند و آزمودند (جزری، ترجمه فارسی، مقدمه ناطق، ص سیوپنج؛ ناطق، ص 155).
ابتكارات و ابداعات جزری. جزری دستگاههای ساخته خود را به ملكصالح عرضه كرد و او آنها را بیمانند خواند (1979، ص 3ـ6).
با تصویری كه جزری در مقدمه و بخشهای دیگر كتاب، صادقانه از كار خود عرضه كرده، میتوان نتیجه گرفت دستگاههایی كه وی وصف كرده، همگی اختراع او نبودهاند، بلكه او هم مانند هر مهندسِ مبتكر دیگری از كارهای پیشینیان بهره برده و به سهم خود بر غنای آنها افزوده است ( > دایرة المعارف تاریخ علوم عربی <، ج 3، ص 789). بسیاری از این دستگاهها از منابع دوره اسلامی به جزری رسیده بودند، برخی دیگر ریشه در كارهای هرونِ اسكندرانی و فیلون بیزانسی داشتند، و احتمالاً از هند و خاور دور نیز فنونی به قلمرو اسلام منتقل شده است ( زندگینامه علمی دانشوران ، همانجا).
برخی از پیشینیانی كه جزری از كارشان استفاده یا در كتاب خود از آنها یاد كرده است، عبارتاند از: ارشمیدس * (جزری، 1979، ص 9)، بنوموسی (همان، ص 393)، بدیع اسطرلابی * (همان، ص 423) و آپولونیوس پِرگایی * (در متن: آپولونیوس نجار هندی؛ همان، ص 422). جزری مشخص نكرده كدام قسمت از كار، ابتكار و اختراع خود وی بوده ولی هیل ( > دایرة المعارف تاریخ علوم عربی <، ج 3، ص 791ـ792) ابتكارات و اختراعات مستقیم وی و فنونی را كه اول بار در كتاب او آمده، چنین برشمرده است: كامل كردن كفه كج شونده، تلمبه رفت و آمدی با ساز و كار لَنگ و لولههای مَكِش، ساعتهای طَرْجَهار (وسیلهای برای زمانسنجی، از اجزای ساعتهای آبی)، ظرفهای اندازهگیری خون در عمل رگزنی، استفاده از چرخدندههایی كه بخشی از پیرامونشان دندانهدار است و كاربرد آن در چرخاب، متوازن كردنِ چرخها، تنظیم نهایی قطر سوراخها، استفاده از نمونههای كاغذی در طراحی، لایهای ساختن الوار برای جلوگیری از تاب برداشتن، و ریختهگری فلزات در قالبهای بسته با استفاده از ماسه تر. به نظر هیل (1993، ص 131)، احتمالاً ساعت آبی به شكل قایق ( رجوع کنید به جزری، 1979، ص 98ـ116) و ساعت به شكل فیل ( رجوع کنید به همان، ص 117ـ154) از اختراعات جزری است كه مشابه آنها در رسالههایی كه تاكنون شناخته شده، نیامده است. هیل (جزری، ترجمه انگلیسی، توضیحات، ص 279) مهمترین روشهای مكانیكی را كه جزری وصف كرده چنین ذكر نموده است: ساخت مخزن، تنظیم كننده جریان، و دستور عملهای متوازن كردن ساز و كارهای ساعت به شكل فیل با استفاده از نمونه كاغذی. هیل (همانجا) برخی روشهای جزری را كه امروزه همچنان كاربرد دارند، چنین برشمرده است: كاربرد شاغول، استفاده از محور برای بررسی مسطح بودن قطعات (یعنی از بین بردن اعوجاج و مدور ساختن قطعات پس از بستن آنها به چرخ خراطی و اصلاح كردن قطعات)، پرداخت كردن شیرها، چگونگی پرداخت توأمان نشیمنگاه و توپی شیرهای آب، و استفاده از گَردِ سنباده برای آببندی.
جزری به وضوح بین سه نوع انطباق اصلی (انطباقهای فشاری، لغزنده و آزاد) فرق گذاشته است (منظور از انطباق، عملكرد قطعات پس از سواركردن آنها برهم است). تلمبه پیستونی دو طرفه جزری منحصر به فرد است و سه ویژگی باعث شده است كه این دستگاه جالب توجه باشد: استفاده از میللنگ برای تبدیل حركت دَوَرانی به حركت رفت و برگشتی، استفاده از اصلِ دوطرفه عمل كردنِ دستگاه، و اینكه این دستگاه اولین تلمبه شناخته شدهای است كه واقعاً لولههای مَكِش داشته و در آن میللنگ به كار رفته است (هیل، 1979، ص 229؛ > دایرة المعارف تاریخ علوم عربی <، ج 3، ص 776).
جزری فن ساعتسازی را بهبود فراوانی بخشید. از شرح او در ابتدای دستگاهِ هفتم از نوعِ چهارم ( رجوع کنید به جزری، 1979، ص 422ـ 425) برمیآید كه وی به خوبی از كاركرد چرخ دَنگ آگاه بوده است (هیل، 1987، ص 19). ساز و كاری كه وی در ساعت اول برای تنظیم سطح آب مخزن و سرعت خروجی آب تشریح كرده، نمونهای عالی از كاربرد تنظیم خودكارِ بازخورد است (هیل، 1994 الف ، ص 33). جزری جایگاه مهمی در تاریخ اتوماسیون (خودكار كردن)، تنظیم خودكار، ماشینهای كارگر (روباتیك) و نوازندگی خودكار دارد. دستگاههایی كه او تشریح كرده، دارای سازوكارهای دقیق و تنظیمات حساسی هستند كه بسیاری از آنها از لوازم پیشبرد فنّاوری بودهاند و پس از چند سده در اروپا به عنوان اختراع جدید ثبت شدهاند ( زندگینامه علمی دانشوران ، همانجا).
در اروپا نخستین قفل رمزدار را باترزورث در 1262/1846 ساخت. جالب توجه آنكه صفحات فنری به كار رفته در قفل وی به طرز شگفتآوری به صفحههای قفل جزری شباهت دارند (جزری، ترجمه انگلیسی، توضیحات هیل، ص 274).
در قرون وسطا در كتابی لاتینی با عنوان لیبروس دل سابر، از مؤلفی ناشناس، وصف یك ساعت آبی و یك ساعت شمعی آمده است كه نسبت به نمونههای مشابه در كتاب جزری بسیار ابتداییترند. به احتمال بسیار، مؤلف، توضیحات این ابزارها را از منابع دست دوم دوره اسلامی اخذ كرده است (هیل، 1987، ص 22).
اختراعات جزری حتی میتواند الهام بخش طراحان امروزی باشد. مثلاً، وی در ساعتهای آبی و دستگاههای اول و دوم از بخش اول، از گویهای غلتانی استفاده كرده است كه به طور خودكار با افتادن روی سنج، صدای زنگ ساعت را تولید میكردند ( رجوع کنید به جزری، 1979، ص 9ـ97). از این روش اكنون در اسباببازیها و سایر وسایل استفاده میشود و اختراع آن به ثبت رسیده است. دستگاههایی كه جزری و سایر صنعتگران میساختند، صرفاً تفریحی و منحصر به دربار شاهان نبودند، بلكه بسیاری از آنها كاربردهایی عمومی داشتند، مانند دستگاههای آبكشی، ساعتها و قفلها كه عموم مردم از آنها استفاده میكردند (جزری، 1979، مقدمه احمد یوسف حسن، ص مط ـ ن؛ > دایرة المعارف تاریخ علوم عربی <، همانجا). گزارشهای نسبتاً فراوانی از قفلهای رمزی، مشابه قفلی كه جزری (1979، ص 493) تشریح كرده است، وجود دارد ( رجوع کنید به ناطق، ص 155؛ مدیسون، ص 141ـ154؛ پوپ، ج 13، تصویر 1303). همچنین در باره انواع ساعتها، آسیابها و اسطرلابها گزارشهای متعددی آمده است ( رجوع کنید به ناطق، ص 155ـ156؛ جزری، ترجمه انگلیسی، توضیحات هیل، ص 271ـ 278). جهانگردان و جغرافیدانانی نظیر ابنجبیر، اصطخری، ابنحوقل، مقدسی، ادریسی، و قزوینی هم در نوشتههای خود از اینگونه وسایل یاد كردهاند ( رجوع کنید به هیل، 1984، ص 127ـ140).
جایگاه فرهنگی ـ هنری كتاب جزری. در كتاب جزری واژهها و اصطلاحات فنی بسیاری به زبان فارسی وجود دارد كه نشان دهنده تأثیر عمیق ایرانیان بر فنّاوری جهان اسلام است. جزری خود (1979، ص 5) به كاربرد اصطلاحات بیگانه كه از پیشینیان رسیده، اشاره كرده است. ناطق و همكارانش افزون بر ترجمه كتاب به فارسی، فهرست واژههای فارسی آن را تهیه كردهاند ( رجوع کنید به جزری، ترجمه فارسی، ص 621ـ 658). كتاب جزری سند مهندسی بسیار مهمی است و بسیاری از پژوهشگران بر اهمیت آن تأكید كردهاند، از جمله سارتون (ج 2، بخش 2، ص 632) در باره آن گفته كه بهترین اثر برای پژوهش در باره چگونگی استفاده مسلمانان از مكانیك یونانی است و میتوان آن را اوج دستاورد مسلمانان در حوزهای به شمار آورد كه از بنوموسی آغاز شده بود. گوناگونی مندرجات و زیبایی تصاویر نسخههای خطی این اثر موجب شده است كه در مغرب زمین، از معروفترین آثار تاریخی در این حوزه به شمار آید (نصر، ص 145). به نوشته هیل (1979، ص 231؛ همو، 1994 الف ، ص 27)، كتاب جزری مهمترین رساله مهندسی به عربی است و تا پیش از دوره نوزایی (رنسانس) هیچ سندی از هیچ قلمرو فرهنگی وجود ندارد كه محتوایی چنین غنی در باره چگونگی طراحی، ساخت و سوار كردن اجزای دستگاهها داشته باشد.
كتاب جزری از دیدگاه هنری نیز حائز اهمیت و درخور توجه است. نگاره (مینیاتور)های زیبای آن از علل شهرت آن در غرب بوده است. كوماراسوامی، پژوهشگر تاریخ هنر، رساله خود را در باره این كتاب از دید هنری نوشته و در باره نگارههای آن اطلاعات درخور توجهی داده است. گزارشهای دیگری نیز از نگارههای كتاب جزری وجود دارد (جزری، 1979، مقدمه احمد یوسف حسن، ص ند). چهار دستگاه، شامل دستگاههای هفتم تا دهم از بخش چهارم ( رجوع کنید به همان، ص 433ـ 438)، وسایل نیزنی خودكارند، ازاینرو دانشپژوه از این كتاب در مقاله «موسیقینامهها»ی خود (ص 73ـ 75) یاد نموده و از حیث نسخهشناسی آن را بررسی كرده است. البته از این دیدگاه میتوان به وسایل دیگر تولید موسیقی و صدا نیز اشاره كرد كه جزری در دستگاههای دیگری نظیر ساعتها و آفتابهها به كار برده است.
تأثیر كتاب جزری بر آثار متأخران و نسخههای به جامانده از آن. در حدود 628، یعنی حدود 26 سال پس از درگذشت جزری، مغولان به منطقه دیاربكر حمله كردند (ابناثیر، ج 12، ص 498ـ499). هر چند جزری به كار پیشینیان دسترسی داشته، به علت محدودیت جغرافیایی جزیره و نیز جنگهای صلیبی و حملات مغولان، معلوم نیست كه چگونه اثر جزری به سایر مناطق راه یافته، به ویژه آنكه در آثار تاریخی مشهور و نوشتههای پس از وی به این موضوع اشاره نشده است. در آثار متأخر فقط دو اشاره مستقیم به كتاب جزری یافته شده است ( رجوع کنید به هیل، 1994 الف ، ص 28؛ همو، 1994 ب ، ص 190ـ191؛ قاری، ص 33، 87 - 88)، ولی تعداد نسبتاً فراوان نسخههای به جامانده از كتاب جزری و تاریخ استنساخ آنها، كه پس از وی از سده هفتم تا اواخر سده سیزدهم صورت گرفته است، از اهمیت این اثر حكایت دارد (هیل، 1979، ص 229). در این مدت تقریباً در هر سده یك یا چند نسخه از این كتاب نوشته شده است. كار جزری با چیرگی فنّاوری غربی به فراموشی سپرده شد، اما در سده اخیر نظر شرقشناسان را به خود جلب كرد و بازشناسی شد.
تاكنون نوزده نسخه از اثر جزری شناسایی شده است؛ چهارده نسخه در كتابخانهها و بقیه در مجموعههای شخصی (برای آگاهی از نسخهها رجوع کنید به جزری، 1979، مقدمه احمد یوسف حسن، ص لح ـ مه). دو سوم نسخه مورخ 715، در 1357 ش/ 1978 در یك حراجی در لندن به فروش رفت. هیل (1978، ص 291ـ 298) این نسخه را به تفصیل بررسی كرده است.
دو نسخه (به شمارههای 707، 708) از سه نسخه مدرسه عالی شهید مطهری و یك نسخه از دو نسخه موجود در كتابخانه ملی پاریس (ش 1145) ترجمه فارسی است. نسخههای فارسی اهمیت تاریخی دارند ولی برای خوانندگان امروزی قابل استفاده نیستند. هر سه نسخه مذكور بر گرفته از یك ترجمهاند. نسخه كتابخانه ملی پاریس كاملترین آنهاست كه آقابابا شاهمیرزایی در 1297 آن را كتابت كرده است. ترجمه بخشهایی از كتاب ناقص است، اما در پایان، مترجم از خود فصلی به كتاب افزوده و در آن به معرفی دستگاه حركت دائم پرداخته و برخی اصطلاحات دشوار كتاب را توضیح داده است ( رجوع کنید به طارمیراد، ص 515 516، 526).
نسخه شماره 708 نیز افزودههای نسخه پاریس را دارد، اما اشتباهات استنساخی آن كمتر است، در حالی كه نسخه شماره 707 بسیار ناقص و بدخط است. كاتب و سال كتابت این دو نسخه معلوم نیست، اما با توجه به نوشته بالای نخستین برگ نسخه شماره 708، احتمالاً مترجم هر دو نسخه، شخصی به نام محمدبن داود علوی شادیآبادی (اوایل قرن دهم) بوده است (همان، ص 518 520).
قدیمترین نسخه كتاب جزری در 602 نوشته شده و در كتابخانه طوپقاپیسرای استانبول، مجموعه احمد ثالث، به شماره 3472 ردهبندی شده است. پژوهشگران، نسخه كتابخانه سلیمانیه استانبول را ــ كه در مجموعه ایاصوفیه، با شماره 3606 طبقهبندی شده است با وجود نقایصی كه دارد، از حیث زیبایی خط و دقتِ ترسیم شكلها، بهترین نسخه دانستهاند. این نسخه در 755 نوشته شده است (جزری، 1979، مقدمه احمد یوسف حسن، ص ما). سزگین سرنوشت برگهای جدا شده و به سرقت رفته از این نسخه را در مقدمه چاپ عكسی آن، مفصّلاً توضیح داده است ( رجوع کنید به جزری، چاپ عكسی 2002، مقدمه سزگین، ص 5 11).
پژوهشهای معاصر. از سده سیزدهم/ نوزدهم تاكنون، در باره كتاب جزری پژوهشهای نسبتاً گستردهای شده است (برای آگاهی از فهرست پژوهشگرانی كه به این موضوع پرداختهاند رجوع کنید به جزری، ترجمه فارسی، مقدمه احمد یوسفحسن، ص پنجاه و چهار ـ پنجاه و پنج، مقدمه هیل، ص شصت و چهار ـ شصت و پنج؛ هونكه، ص 171؛ سارتون، ج 2، بخش 2، ص 632ـ 633). نخستین پژوهش گسترده را ویدمان و هاوزر انجام دادند. آنها بخشهای كتاب جزری را در هفت مقاله جداگانه به آلمانی منتشر كردند. با وجود كوششهای فراوان و ارزشمند این دو پژوهشگر، ترجمه آنها در تمام بحثها وابسته به متن نیست و در بعضی موارد، تشخیص متن اصلی از تفسیر مؤلفان ممكن نیست (جزری، 1979، مقدمه احمد یوسف حسن، ص نج ـ ند). هیل در 1353 ش/1974، با استفاده از چهار نسخه كتاب جزری، ترجمهای كامل از آن را به زبان انگلیسی همراه با توضیحاتی تفصیلی به چاپ رساند. كار او را میتوان اوج پژوهش در باره جزری دانست. كینگ (بخش 20، ص 284ـ 289) از این ترجمه انتقاد كرده و در باره كار جزری نظریاتی داده است.
هیل نسخه كتابخانه بودلیان در آكسفورد (گریوز 27) مورخ 891 را اساس ترجمه خود قرار داد. ویدمان و هاوزر نیز از 1326 تا 1339/ 1908ـ1921، یعنی حدود پنجاه سال پیش از هیل، همین نسخه را مبنای ترجمههای خود قرار داده بودند، در حالی كه نسخههای استانبول قدیمتر و كاملترند. علت این بوده كه آنها به این نسخهها دسترسی نداشتند (جزری، 1977، مقدمه احمد یوسف حسن، ص 20، 22). تاكنون جامعترین بررسی را در مورد نسخههای كتاب جزری، احمد یوسف حسن و همكارانش در مؤسسه معهدالتراث العلمی العربی وابسته به دانشگاه حلب، در سوریه انجام دادهاند. آنان بر اساس قدیمترین نسخه (یعنی طوپقاپی، سلطاناحمد ثالث، ش3472) و مقابله آن با چهار نسخه دیگر، متن عربی كتاب جزری را به طور كامل منتشر كردند ( رجوع کنید به جزری، 1979، مقدمه احمد یوسف حسن، ص مه).
در 1380 ش، ناطق و همكارانش بر اساس متنِ چاپِ یوسف حسن، كتاب جزری را به فارسی ترجمه و آن را به همراه افزودههایی به چاپ رساندند. در این ترجمه و افزودهها با ترجمه انگلیسی هیل نیز مقایسههایی شده است. مقدمههای یوسف حسن و هیل و توضیحات تفصیلی هیل نیز به این ترجمه افزوده شده است ( رجوع کنید به جزری، ترجمه فارسی، مقدمه ناطق، ص سیوسه ـ سی و هفت).
چاپ عكسی نسخه طوپقاپی (سلطان احمد ثالث، ش 3472) را وزارت فرهنگ تركیه در 1369 ش/ 1990 منتشر كرده است. فؤاد سزگین نیز نسخه ایاصوفیه را به همراه مقدمهای تحقیقی به صورت عكسی چاپ نموده است (فرانكفورت 2002).
منابع: (1) ابناثیر؛ (2) اسماعیلبن رزّاز جزری، الجامع بین العلم و العمل النافع فی صناعة الحیل، چاپ عكسی از نسخه خطی كتابخانه طوپقاپیسرای استانبول، مجموعه احمد ثالث، ش 3472، آنكارا 1990؛ (3) همان، چاپ عكسی از نسخه خطی كتابخانه سلیمانیه استانبول، مجموعه ایاصوفیه، ش 3606، چاپ فؤاد سزگین، فرانكفورت 1423/2002؛ (4) همان، چاپ احمد یوسفحسن، حلب 1979؛ (5) همان، در مجله تاریخ العلوم العربیة، ج 1، ش 1 (مه 1977)؛ (6) همان، ترجمه فارسی: مبانی نظری و عملی مهندسی مكانیك در تمدن اسلامی (الجامع بینالعلم و العمل النافع فی صناعة الحیل )، ترجمه و تحشیه محمدجواد ناطق، حمیدرضا نفیسی، و سعید رفعتجاه، تهران1380 ش؛ (7) محمدتقی دانشپژوه، «موسیقینامهها»، هنر و مردم ، ش 148 (بهمن 1353)؛ (8) حسن طارمیراد، «نقدی بر ترجمه فارسی كتاب الحیل بدیعالزمان جزری»، تحقیقات اسلامی ، سال 10، ش 1و2 (1374 ش)؛ (9) لطفاللّه قاری، «الا´لات المیكانیكیة فی تراثناالعلمی و موقع كتاب الرسالة القدسیة »، مجله تاریخ العلوم العربیة، ج 11، ش 1و2 (1995ـ1997)؛ (10) ناصرخسرو، سفرنامه حكیم ناصرخسرو قبادیانی مروزی ، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران 1373 ش؛ (11) محمدجواد ناطق، «بدیعالزمان جزری: مهندس مشهور قرن ششم هجری»، وقف: میراث جاویدان ، سال 4، ش 3و4 (پاییز و زمستان 1375)؛ (12) زیگرید هونكه، فرهنگ اسلام در اروپا ، ترجمه مرتضی رهبانی، تهران 1370 ش؛
(13) Dictionary of scientific biography , ed. Charles Coulston Gillispie, New York: Charles Scribner's Sons, 1981, s.v. " A l-Jazari, Badi A l-Zaman Abul- ـ Izz Isma il Ibn A l-Razzaz" (by Donald R. Hill); (14) EI 2 , s.v. "Artukids" (by Cl. Cahen); (15) Encyclopedia of the history of Arabic science , ed. Roshdi Rashed, London: Routledge, 1996, s.v. "Engineering" (by Donald R. Hill); (16) Donald Routledge Hill, "Arabic fine technology and its influence on European mechanical engineering", in The Arab influence in medieval Europe , ed. D. A. Agius and R. Hitchcock, Reading: Ithaca, 1994 a , repr. in Donald R. Hill, Studies in medieval Islamic technology , ed. David A. King, Aldershot 1998; (17) idem, "From Philo to al-Jazari", in Learning, language and invention: essays presented to Francis Maddison , ed. W. D. Hackmann and A. J. Turner, Aldershot: Variorum and Paris, 1994 b , repr. in Donald R. Hill, ibid; (18) idem, "Information on engineering in the works of Muslim geographers", History of technology , 9 (1984), repr. in Donald R.Hill, ibid; (19) idem, "Islamic fine technology and its influence on the development of European horology", A l-Abhath , 35(1987), repr. in Donald R. Hill, ibid; (20) idem, Islamic science and engineering , Edinburgh 1993 ; (21) idem, "Medieval Arabic mechanical technology", in Proceedings of the First International Symposium for the History of Arabic Science, Aleppo, April 5-12, 1976, Aleppo: Institute for the History of Arabic Science, 1979, repr. Donald R. Hill, Studies in medieval Islamic technology , ed. David A. King, Aldershot 1998; (22) idem, "Notice of an important al-Jazari manuscript", Journal for the history of Arabic science , 2 (1978), repr. in Donald R. Hill, ibid; (23) Ismail b. Razzaz Jazari, The book of knowledge of ingenious mechanical devices ( Kitab fimaـ rifat al-hiyal al-handasiyya ), translated and annotated by Donald R. Hill, Dordrecht 1974; (24) David A. King, Islamic astronomical instruments : "Medieval mechanical devices", London 1987; (25) Guy Le Strange, The lands of the Eastern Caliphate , Cambridge 1930; (26) Francis Maddison, " A l- Jazari's combination lock: two contemporary examples", in The Art of Syria and the Jazira: 1100-1250 , ed. Julian Raby, Oxford: Oxford University Press, 1985; (27) Hossein Nasr, Islamic science: an illustrated study , [London] 1976; (28) Arthur Upham Pope, ed. A survey of Persian art , Tehran 1977; (29) George Sarton, Introduction to the history of science , Malabar, Fla. 1975; (30) Rachel Ward, "Evidence for a school of painting at the Artuqid court", in The Art of Syria and the Jazira , ibid.