responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4625

 

جَرْمی‌ ، صالح‌بن‌ اسحاق‌، نحوی‌، لغوی‌ و محدّث‌ قرن‌ دوم‌ و سوم‌. كنیه‌اش‌ ابوعُمر است‌ (سیرافی‌، ص‌ 55؛ زَبیدی‌، ص‌ 76). برخی‌ منابع‌ نیز كنیه وی‌ را ابوعَمرو ذكر كرده‌اند (رجوع کنید به ابن‌فضل‌اللّه‌ عُمَری‌، سفر 7، ص‌68؛
طاشكوپری‌زاده‌، ج‌ 1، ص‌ 145).

جرم‌ نام‌ یك‌ قبیله‌، یا سه‌ تیره‌ از قبایل‌ یمن‌ از جمله‌ قبیله بَجِیلَه‌ * ، بوده‌ است‌ (رجوع کنید به سمعانی‌، ج‌ 2، ص‌ 47) و صالح‌بن‌ اسحاق‌ را از آن‌ رو جرمی‌ خوانده‌اند كه‌ یا به‌ این‌ قبیله‌ آمد و شد می‌كرده‌ یا در آنجا ساكن‌ بوده‌، یا با آنان‌ پیوند ولاء داشته‌ است‌ (رجوع کنید به سیرافی‌؛
زبیدی‌، همانجاها؛
خطیب‌ بغدادی‌، ج‌ 10، ص‌ 426). عده‌ای‌ نیز از آن‌ رو كه‌ با تیره جرم‌ در قبیله بَجَلی‌ پیوند ولاء داشته‌ است‌، او را بَجَلی‌ خوانده‌اند (رجوع کنید به سیرافی‌، ص‌ 56؛
زبیدی‌، همانجا).

از تاریخ‌ ولادت‌ جرمی‌ اطلاعی‌ در دست‌ نیست‌. ظاهراً اهل‌ بصره‌ بوده‌ (رجوع کنید به قِفطی‌، ج‌ 2، ص‌ 80؛
ابن‌فضل‌اللّه‌ عمری‌، همانجا) و از كودكی‌ در جلسات‌درس‌ علمای‌ بصره‌ حاضر می‌شده‌ است‌ (ضَیف‌، ص‌ 111). برخی‌ منابع‌ متأخر، با قطعیت‌، محل‌ تولد جرمی‌ را بصره‌ ذكر كرده‌ و گفته‌اند كه‌ در اوایل‌ قرن‌ دوم‌ به‌ بغداد رفته‌ و در آنجا ساكن‌ شده‌ است‌ (رجوع کنید به همان‌، ص‌111ـ112؛
سزگین‌، ج‌ 9، ص‌ 72). مدتی‌ نیز برای‌ تدریس‌ در اصفهان‌ اقامت‌ داشته‌ است‌ (سزگین‌، همانجا؛
نیز رجوع کنید به ابونعیم‌، ج‌ 1، ص‌ 347).

جرمی‌ سیبویه‌ * را ندیده‌ بود، اما از نخستین‌ راویان‌ كتاب‌ مشهور وی‌، الكتاب‌ * ، بود و آن‌ را با تأیید استادش‌، اَخفَش‌ اوسط‌ (رجوع کنید به اخفش‌ * )، در نهایت‌ وقوف‌ روایت‌ كرد، چنانكه‌ مُبَرَّد * ــ كه‌ خواندن‌ الكتاب‌ را با او آغاز كرده‌ بود جرمی‌ را موثق‌ترین‌ شخص‌ در فهم‌ و درك‌ الكتاب‌ معرفی‌ كرده‌ است‌ (رجوع کنید به سیرافی‌، همانجا؛
زبیدی‌، ص‌ 77؛
ابن‌ندیم‌، ص‌ 64ـ 65؛
خطیب‌ بغدادی‌، ج‌ 10، ص‌ 428). جرمی‌، به‌ همراه‌ دوستش‌ ابوعثمان‌ مازِنی‌ * ، در ازای‌ پرداخت‌ مبلغی‌، الكتاب‌ را نزد اخفش‌ آموخت‌، از بیم‌ آنكه‌ مبادا اخفش‌ آن‌ را به‌ خود نسبت‌ دهد و همین‌ امر باعث‌ علنی‌ شدن‌ الكتاب‌ و معلوم‌ شدن‌ مؤلفش‌، سیبویه‌، شد (ابن‌انباری‌، ص‌ 134، 143).

جرمی‌ زبان‌ و ادبیات‌ عرب‌ را، علاوه‌ بر اخفش‌، از علمایی‌ چون‌ یونس‌بن‌ حبیب‌ (متوفی‌ 182)، ابوعبیده‌ (متوفی‌ 209)، ابوزید انصاری‌ (متوفی‌ 215) و اَصمَعی‌ (متوفی‌ 215) فرا گرفت‌ (سیرافی‌؛
خطیب‌ بغدادی‌، همانجاها). او در نحو سرآمد (قفطی‌، ج‌ 2، ص‌ 81؛
سیوطی‌، 1384، ج‌ 2، ص‌ 8) و با تاریخ‌ و اشعار عرب‌ آشنا بود (ابن‌تَغری‌ بِردی‌، ج‌ 2، ص‌ 243) آنچنانكه‌ زبیدی‌ (همانجا)، از قول‌ جرمی‌، گفته‌ كه‌ از 1050 بیت‌ موجود در الكتاب‌ سیبویه‌، وی‌فقط‌ گوینده پنجاه‌ بیت‌ را نمی‌شناخته‌ است‌.

مشهور است‌ كه‌ جرمی‌، به‌ علت‌ كثرت‌ مناظرات‌ و صدای‌ بلندش‌ در بحثها، به‌ نَبّاح‌ / نبّاج‌ و كلب‌ معروف‌ شد. مناظراتی‌ نیز در بغداد با فَرّاء (متوفی‌ 207) و ابوزید انصاری‌ داشت‌ (خطیب‌ بغدادی‌، ج‌ 10، ص‌ 426، 428؛
ابن‌انباری‌، ص‌ 145؛
سیوطی‌، همانجا).

وی‌ در فقه‌ تبحر داشت‌ و از راویان‌ موثق‌ و برجسته حدیث‌ نیز به‌ شمار می‌رفت‌ (سیرافی‌؛
زبیدی‌؛
خطیب‌ بغدادی‌؛
قفطی‌، همانجاها) و از محدّثان‌ بصری‌ روایت‌ می‌كرد (سیرافی‌، همانجا؛
ابونعیم‌، ج‌ 1، ص‌ 347).

جرمی‌ در 225، در زمان‌ خلافت‌ معتصم‌ (218ـ227)، در بغداد درگذشت‌ (خطیب‌ بغدادی‌، ج‌ 10، ص‌ 426؛
ابن‌انباری‌، همانجا).

وی‌ آثار متعددی‌ داشته‌ و مبرّد تألیفات‌ او را بی‌نظیر خوانده‌ است‌ (رجوع کنید به خطیب‌ بغدادی‌، ج‌ 10، ص‌ 428؛
ابن‌انباری‌، ص‌ 144). علمای‌ نحوِ معاصر جرمی‌ و پس‌ از وی‌، از كتابهای‌ او استفاده‌ كرده‌اند (ضیف‌، ص‌ 112). مهم‌ترین‌ اثر او، المختصر ، بارها شرح‌ شده‌ است‌. به‌ گفته ابوعلی‌ فارسی‌ (متوفی‌ 377)، هر كس‌ آن‌ را بخواند در نحو متخصص‌ می‌شود. جرمی‌ این‌ كتاب‌ را در سفر حج‌ نوشته‌ و مشهور است‌ كه‌ وی‌ برای‌ تألیف‌ هر باب‌ از كتاب‌، دو ركعت‌ نماز در كنار مقام‌ ابراهیم‌ علیه‌السلام‌ می‌خواند تا كارش‌ سودمند و مبارك‌ باشد (رجوع کنید به خطیب‌ بغدادی‌، ج‌ 10، ص‌ 426؛
ابن‌انباری‌؛
ضیف‌، همانجاها؛
سزگین‌، ج‌ 9، ص‌ 73؛
قس‌ زبیدی‌، همانجا، كه‌ المختصر را چندان‌ مفید ندانسته‌ است‌). به‌ گفته خودِ جرمی‌، المختصر اثر تألیفی‌ نیست‌، بلكه‌ خلاصه الكتاب‌ سیبویه‌ است‌. این‌ قول‌، حدس‌ یكی‌ بودن‌ المختصر را با الفرخ‌ (= جوجه‌)، اثر دیگر جرمی‌ در نحو، تقویت‌ می‌كند (رجوع کنید به زبیدی‌؛
قفطی‌؛
سزگین‌، همانجاها؛
د. ا. د. ترك‌ ، ذیل‌ "Cermî " ).

دیگر آثار جرمی‌ عبارت‌اند از: القوافی‌، التثنیة ‌والجمع‌، الابنیة، العروض‌، تفسیر غریب‌ سیبویه، الابنیة‌ والتصریف‌، النحو، التنبیه، و تفسیری‌ بر النوادر ابوزید انصاری‌ (ابن‌ندیم‌، ص‌ 62؛
سیوطی‌، 1384، ج‌ 2، ص‌ 9؛
حاجی‌ خلیفه‌، ج‌ 2، ستون‌ 1466؛
سزگین‌، ج‌ 8، ص‌ 77). وی‌ همچنین‌ كتابی‌ در باره سیره‌ دارد كه‌ به‌ گفته مبرّد شگفت‌آور است‌ (رجوع کنید به خطیب‌ بغدادی‌، ج‌ 10، ص‌ 428). در منابع‌ متأخر نام‌ آن‌ السِّیر و سِیرالنبّی‌ ضبط‌ شده‌ است‌ (رجوع کنید به سیوطی‌، همانجا؛
حاجی‌خلیفه‌، ج‌ 2، ستون‌ 1015). در برخی‌ كتابهای‌ نحوی‌، آرای‌ جرمی‌ بررسی‌ شده‌ است‌ (رجوع کنید به ابن‌جِنّی‌، ج‌ 1، ص‌ 203، ج‌ 2، ص‌ 74؛
سیوطی‌، 1405، ج‌ 1، ص‌ 39، 48، و جاهای‌ دیگر، ج‌ 2، ص‌ 10، 111، و جاهای‌ دیگر).


منابع‌:
(1) ابن‌انباری‌، نزهة الالباء فی‌ طبقات‌ الادباء ، چاپ‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ [? 1386/1967 (؛
(2) ابن‌تغری‌ بردی‌، النجوم‌الزاهرة فی‌ ملوك‌ مصر و القاهرة، قاهره‌ )? 1383 ( 1392/ )? 1963 ( 1972؛
(3) ابن‌جزری‌، غایة النهایة‌ فی‌ طبقات‌ القرّاء ، چاپ‌ برگشترسر، قاهره‌ ) بی‌تا. (؛
(4) ابن‌جنی‌، الخصائص، چاپ‌ محمدعلی‌ نجار، ) قاهره‌ 1372ـ1376/ 1952ـ1957 (، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ ) بی‌تا. (؛
(5) ابن‌ فضل‌اللّه‌ عمری‌، مسالك‌الابصار فی‌ ممالك‌الامصار، سفر 7، چاپ‌ عكسی‌ از نسخه خطی‌ كتابخانه طوپقاپی‌سرای‌ استانبول‌، مجموعه احمد ثالث‌، ش‌ 2797/4، چاپ‌ فؤاد سزگین‌، فرانكفورت‌ 1408/1988؛
(6) ابن‌ندیم‌؛
(7) احمدبن‌ عبداللّه‌ ابونعیم‌، كتاب‌ ذكر اخبار اصبهان‌ ، چاپ‌ سون‌ ددرینگ‌، لیدن‌ 1931ـ1934، چاپ‌ افست‌ تهران‌ ) بی‌تا. (؛
(8) حاجی‌خلیفه‌؛
(9) خطیب‌ بغدادی‌؛
(10) محمدبن‌ حسن‌ زبیدی‌، طبقات‌ النحویین‌ و اللغویین‌ ، چاپ‌ محمدابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ 1373/1954؛
(11) سمعانی‌؛
(12) حسن‌بن‌ عبداللّه‌ سیرافی‌، اخبار النحویین‌ البصریین‌ ، چاپ‌ طه‌ محمد زینی‌ و محمد عبدالمنعم‌ خفاجی‌، قاهره‌ 1374/1955؛
(13) عبدالرحمان‌بن‌ ابی‌بكر سیوطی‌، بغیة‌ الوعاة‌ فی‌ طبقات‌ اللغویین‌ و النحاة، چاپ‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ 1384؛
(14) همو، كتاب‌ همع‌ الهوامع‌: شرح‌ جمع‌الجوامع‌ ، چاپ‌ محمد بدرالدین‌ نعسانی‌، بیروت‌ ) بی‌تا. (، چاپ‌ افست‌ قم‌ 1405؛
(15) شوقی‌ ضیف‌، المدارس‌ النحویة، قاهره‌ )? 1968 ]؛
(16) احمدبن‌ مصطفی‌ طاشكوپری‌زاده‌، كتاب‌ مفتاح‌ السعادة و مصباح‌ السیادة، ج‌ 1، حیدرآباد دكن‌ 1397/1977؛
(17) علی‌بن‌ یوسف‌ قفطی‌، انباه‌الرواة‌ علی‌ انباه‌النحاة، چاپ‌ محمدابوالفضل‌ ابراهیم‌، ج‌ 2، قاهره‌ 1371/1952؛


(18) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , Leiden 1967- ;
(19) TDVIA , s. v. "Cermî" (by Sukru Arslan).

/ زهرا نهاوندی‌ /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4625
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست