براون ، ادوارد گرانويل  ، ايرانشناس مشهور انگليسي. در 7 فورية 1862/ 7 شعبان 1378 در گلاسترشر   به دنيا آمد. تحصيلات دانشگاهي خود را در كالج ايتن   آغاز كرد. پدرش، سربنجامين براون، كارخانة كشتيسازي داشت و ميخواست كه پسرش رشتة مهندسي را ادامه دهد، ولي او به پزشكي بيشتر رغبت داشت، و سرانجام در 1879/ 1297 در دانشگاه كمبريج به تحصيل اين رشته پرداخت. از آنجا كه اخبار جنگ ميان تركيه و روسيه (1877/1294) توجه او را جلب كرده بود، و حق را با تركها ميديد، و دليري و غيرت آنان تحت تأثيرش قرار داده بود، به تاريخ و زبان مردم ترك علاقهمند شد، و ضمن تحصيل پزشكي، به آموختن زبان تركي، و سپس فارسي و عربي پرداخت. در تابستان 1882/1299 به استانبول سفر كرد. آشنايي او با زبان و ادبيات تركي طبعاً وي را به آموختن زبان فارسي و مطالعة شعر و ادب اين زبان سوق داد، و از آن پس در دوران تحصيل و پس از آن، روزگارش بيشتر به خواندن كتابهاي فارسي، خصوصاً شعر و تاريخ، و معاشرت با ايرانيان ميگذشت. در 1887/1304 دورة پزشكي را به پايان رساند و جراح بيمارستان شد، ولي هرگز به آن دل نبست. در 1888/1305 به قصد سياحت، مطالعه و تحقيق رهسپار ايران شد و در اقامت يكسالة خود در ايران، با مردم ايران و آداب و اخلاق ايرانيان آشنا شد و زبان فارسي را به خوبي فراگرفت. كتاب  يك سال  در ميان ايرانيان   حاصل اين سفر و بيان ديدهها و آموختههاي او در اين دوران است (نيكلسون، ص  VII ؛ مينز، ص 2ـ3).
 براون پس از بازگشت، در دانشگاه كمبريج به تدريس زبان و تاريخ و ادب فارسي و تحقيق در جريانهاي فكري و نهضتهاي اجتماعي ايران مشغول شد، و اين راهي بود كه تا پايان عمر در آن باقي ماند. در 1902/1320، پس از درگذشت ايرانشناس معروف، چارلز ريو  ، رياست مدرسة زبانهاي شرقي به او محول شد (نيكلسون، ص  VII )، و در ضمنِ طبع و نشر دورة پنج جلدي  > تاريخ شعر عثماني < ، تأليف ا. ج. و. گيب  ، ادارة امور علمي انتشارات اوقاف گيب نيز عملاً به او سپرده شد (همانجا).
 براون به موضوعات ديني و اجتماعي و جريانهاي فكري و اعتقادي توجه خاص داشت، و از همان آغاز مطالعات ايراني و اسلامي خود، چندين مقاله در بارة باطنيه، حروفيه و شيخيه در جرايد علمي اروپا منتشر ساخت. از اواسط قرن سيزدهم/ نوزدهم درگيري فرقههاي بابيه و بهائيه و ازليّه با يكديگر از يك سو با حكومت مركزي و مراجع ديني و اكثريت جامعه از سوي ديگر، به صورت جرياني گسترده و پرآشوب درآمده و فضاي فكري و سياسي ايران را فراگرفته بود. كتاب معروف  > اديان و فلسفهها و آسياي مركزي < ، نوشتة كنت دوگوبينو  ، باعث جلب توجه براون به اين موضوع شد و او را در ادامة تحقيق و مطالعه در تحولات و انشعابات بعدي فرقة بابيه علاقهمند كرد (قزويني 1363 ش، ج 2، ص 303). براون طي چند سفر به استانبول و قبرس و فلسطين، و ملاقات با سران بابيه و بهائيه، چون ميرزا يحيي صبح ازل و ميرزا حسينعلي معروف به بهاءالله و برخي ديگر از منتسبان به اين فرقهها، به گردآوري و نشر نوشتههاي آنان پرداخت. كار وي در بارة فرقههاي بابيه و ازليّه و
 بهائيه، بسيار متنوعتر و پردامنهتر از كارهاي ديگر او در اين زمينههاست. مقصود براون از اين تحقيقات، نه تصديق و ترويج عقايد اين فرقهها بود و نه ايجاد تزلزل، در مباني اعتقادي جامعة ايراني؛ او به تاريخ و فرهنگ اسلامي ايران دلبستگي عميق داشت و  تعارض گرايشهاي انحرافي اين فرقهها را با حيات ديني و اعتقادي مردم ايران خوب ميشناخت. به گفتة قزويني، «اهميت اطلاع بر احوال و اوضاع اين طايفه به خصوص در اروپا فقط از نقطهنظر فن تحقيق مذاهب و اديان و نيز از نقطهنظر مطلق فن تاريخ است و بس، و از همين دو لحاظ مذكور است اهميّت فوقالعادهاي كه به مؤلفات مرحوم براون در اين موضوع ميدهند، والا اصل مذهب بابيه في حّد ذاته و از لحاظ نهضة فكري و فلسفة اديان در نظر اروپائيان چندان اهميتي ندارد و به عقيدة ايشان جز مشتي تخيلات سادهلوحانه چيز ديگري نيست» (1363 ش، ج 2، ص 307). آثار مهم براون در اين زمينه عبارتاند از:  1) ترجمه و تحشية  مقالة سياح  ، نوشتة عبدالبها، دو جلد، كمبريج 1891؛  2) ترجمه و تحشية  تاريخ جديد  ، نوشتة ميرزا حسين همداني، كمبريج 1893؛  3)  نشر كتاب نقطةالكاف ، منسوب به حاجي ميرزاجاني كاشاني، و تحرير مقدمهاي انگليسي بر آن، همراه با مقدمة فارسي ميرزا محمد قزويني، انتشارات اوقاف گيب، كمبريج 1910؛ 4)  > مواد تحقيق در بارة مذهب بابيه <  .
 در دهة سوم و چهارم قرن چهاردهم/ دهة اول و دوم قرن بيستم، ايران صحنة رويدادهاي سياسي و اجتماعي بسيار مهم و سرنوشتسازيبود؛ ازيكسو تجاوزاتتوسعهطلبانهو مداخلات گستاخانة روسها و ازسويديگر، حركتهاي آزاديخواهي و مخالفت با حكومت استبدادي و مشروطهخواهي در ايران جريان داشت و سياست دولت انگليس در اينباره سكوت و چشمپوشي از وقايع بود. در اين احوال، براون با دعوت از ايرانياني كه از تعدياتاستبداد بهكشورهاي اروپايي پناه جسته بودند، و با شركت گروهي از رجال آزاديخواه و انساندوست انگلستان، انجمني به نام «كميتة ايران» تاسيس كرد، و با  مقالات و سخنرانيهاي خود، به انتقاد از تجاوزات و اقدامات ستمگرانة روسها و تقبيح روش سازشكارانة انگلستان پرداخت، و با تأثيرگذاري بر افكار عمومي و جلب نظر و توجه عناصر مؤثر و روشنبين در مجلس، دولت انگليس را تحت فشار قرار داد تا در سياست خود با روسها و در روشي كه نسبت به ايران در پيش گرفته بود تجديدنظر كند (نيكلسون، ص XII-XI ؛ مينوي، ص14ـ 17). كوششهاي مجدانة براون و ياران و همفكران او در دفاع از حقوق ملت ايران و حمايت از استقلال و يكپارچگي ايران، در پيروزي مجاهدين مشروطهخواه تأثير تمام و اهميت تاريخي داشت.
 برخي از آثار وي كه براي شناساندن ايران جديد و اوضاع و احوال سياسي و اجتماعي آن نوشته است، عبارت است از:  > شرخ مختصري از وقايع ايران <  ؛  > بحران دسامبر 1911 ايران <  ؛  > انقلاب 1905ـ1909 ايران <  ؛  مطبوعات و شعر جديد در ايران  ؛  > حكومت وحشت در تبزيز ـ مسئوليت انگلستان <  ؛ «نهضت مشروطة ايران» در  > گزارشهاي فرهنگستان بريتانيا <  ، ش 8.
 آثار براون در موضوعات و مسائل سياسي و اجتماعي ايران داراي اهميّت تاريخي بسيار است و از اسناد و منابع مهّم تحقيقي اين دوره از تاريخ اين كشور به شمار ميرود.
 
تحقيقات و تأليفات گرانقدر براون در زمينة تاريخ ادبيات و نظم و نثر فارسي و طبع و نشر متون كهن بهروش علمي و انتقادي جديد، از خدمات بزرگو بسيار پرارزش او به فرهنگ ايران بوده است. 
تاريخ ادبي ايران 
 
در چهار جلد، مفصلترين و جامعترين تأليف او در اروپاست. اين كتاب شرح احوال و آثار شاعران و نويسندگان و مورخان و دانشمندان ايراني و سير و تحول افكار و عقايد در اين سرزمين از آغاز دوران اسلامي تا اوايل قرن بيستم، بنابر مآخذ و منابع موجود و شناخته شده در زمان تأليف است. مجلدات اين اثر به شرح زير به فارسي برگردانده و در سالهاي مختلف چاپ شده است: جلد اول: 
از قديمترين روزگار تا زمان فردوسي ، ترجمة عليپاشا صالح؛
جلد دوم، نمياه نخست: 
از فردوسي تا سعدي ، ترجمة فتحاللّه مجتبائي؛
جلد دوم، نيمه دوم: 
از فردوسي تا سعدي ، ترجمه غلامحسين صدريافشار؛
جلد سوم، 
از سعدي تا جامي ، ترجمة علياصغر حكمت؛
جلد چهارم، 
از صفويه تا مشروطيت ، ترجمة غلامرضا رشيد ياسمي (افشار، ج 1، ص 308ـ309؛
مشار، ج 1، ستون 10123ـ1024 
 
 
ؤتاريخ ادبيات ايران * ).
 
برخي از كتابهاي مهّم ادبي و تاريخي فارسي به دست براون، يا به نظارت و راهنمايي او، طبع و نشر شده است كه هنوز از بهترين نمونههاي تصحيح و طبع علمي و انتقادي به شمار ميروند. اين كتابها در دورههاي بعد سرمشق تصحيح و طبع متون نظم و نثر قرار گرفت و كساني كه در دهههاي اخير به اينگونه كارها پرداختهاند غالباً از همان روش پيروي كردهاند.
 
از آثار براون در زمينة ادبيات، غير از 
تاريخ ادبي ايران ، اين عنوانها قابلذكر است: تصحيح 
تذكرةالشعراء دولتشاه سمرقندي ، 1910؛
تصحيح لبابالالباب عوفي 
(با همكاري محمد قزويني)، دو جلد، 1903، 1906؛
ترجمة خلاصة 
تاريخ طبرستان 
ابناسفنديار، 1905؛
ترجمة 
تاريخ گزيده حمداللّه مستوفي، دو جلد 1910، 1913؛
ترجمة 
چهار مقالة نظامي عروضي ، 1921.
 
علاوه بر اين آثار، وي كتابي در تاريخ طب اسلامي 
 
دارد كه مجموعة سخنرانيهاي او در كالج پزشكي سلطنتي انگلستان است و مسعود رجبنيا آن را در 1337 ش، در تهران به فارسي ترجمه و چاپ كرده است (افشار، ج 1، ص 250)؛
براون 
>
فهرست نسخههاي خطي اسلامي در كتابخانة دانشگاه كمبريج <
 
 
را نيز تنظيم و منتشر كرده است.
 
تعداد مقالاتي كه در مجلة 
انجمن سلطنتي آسيايي 
در موضوعات مختلف ادبي و تاريخي به قلم او انتشار يافته نزديك به سي عنوان است.
 
فهرست كامل مقالات براون را ميتوان در 
ايندكس ايسلاميكوس 
 
و نيز در شرحي كه نيكلسون در مقدمة فهرست كتابهاي خطي متعلق به او 
نگاشته است، ملاحظه كرد.
 
ادوارد براون در 1903/ 1321 به عضويت فرهنگستان بريتانيا و در 1911/ 1330 به عضويت كالج سلطنتي پزشكي پذيرفته شد و در 1922/ 1301 ش، به نيابت رياست انجمن سلطنتي آسيايي منصوب شد. در جشن شصتمين سال زندگاني او در 1922، از اطراف جهاننامههاي تبريك و تهنيت دريافت داشت، دوستان و دوستاران ايراني هدايايي براي او فرستادند و جامعة شرقشناسياروپا با انتشار مجموعةمقالاتي با عنوانِ 
>
عجبنامه ـ مقالات خاورشناسي تقديم به ا. گ. براون <
 
 
از خدمات او تجليل و قدرشناسي كردند («عجبنامه» اشاره به سه 
 
حرف اول نام او 
E. G. B- 
است 
 
ؤمينوي، ص 19). براون در 5 ژانويه 1926/ 1345، در 64 سالگي در نزديكي كمبريج درگذشت. كتابهاي او پس از مرگش به كتابخانة دانشگاه كمبريج منتقل شد.
 
شرح احوال ادوارد براون را سر دنيس راس 
 
در مقدمهاي بر طبعهاي اخير كتاب 
يك سال در ميان ايرانيان ، نيكلسون در مقدمة فهرست نسخههاي خطي متعلق به ادوارد براون و آربري در 
>
مقالات خاورشناسي <
 
 
(ص 160ـ196) نوشتهاند (براي شرح حال او به زبان 
 
ؤ كتاب قزويني، 1305 ش؛
همو، فارسي 1363 ش؛
ص 292ـ333؛
مينوي، ص 8 ـ20).
 

---

منابع:
1-  
(2) ايرج افشار با همكاري حسين بنيآدم، 
(3) كتابشناسي دهسالة كتابهايايران : 1333ـ1342، تهران 1346ش؛
(4) محمد قزويني، 
(5) بيستمقاله قزويني ، چاپ عباس اقبال و ابراهيم پورداود، تهران 1363ش؛
(6) همو، «وفات استاد ادوارد براون انگليسي»، 
(7) ايرانشهر ، سال 4، ش2 (ارديبهشت 1305)، ص73ـ92، ش3 (خرداد1305)، ص139ـ 158، ش4 (تير1305)، ص208ـ 216؛
(8) خانبابا مشار، 
(9) فهرست كتابهاي چاپي فارسي ، تهران 1350ـ 1355 ش؛
(10) اليس ايچمينز، «خاورشناسان بزرگ انگليسي: ادوارد گرانويل براون 1926ـ1862»، 
(11) روزگار نو ، ش 2 (پاييز 1941)؛
(12) مجتبي مينوي، «ادوارد براون و خدمات او به 
(13) ايران»، 
(14) روزگار نو ، ش 2 (پاييز 1941)؛
15-
 
16- R. A. Nickolson, Catalogue of the oriental Mss belonging to the late E. G. Browne 
(17) , Cambridge 1932.
 
/ فتح الله مجتبائي /