جَرّاح محمدپاشا ، معروف به جراح پاشا، صدراعظم و دولتمرد عثمانی . اصل و تبارش از دوشیرمه * ها بود. دوشیرمه ها کودکان مسیحی بودند که اسلام آورده بودند و در دربار عثمانی خدمت می کردند (پاکالین ، ج 1، ص 444). وی در دربار پرورش یافت و ابتدا در «خاص اِوْدا» (خانة خاص )، محلی که در آنجا شماری از خدمتگزاران مقرب ، خدمات خاص سلطان را برعهده داشتند، به ادای وظیفه پرداخت (عثمان زاده ، ص 49؛ پاکالین ، ج 1، ص 755). در زمان جلوس مراد سوم (حک : 982ـ1003) «چوخه دارِ» (فراش بارگاه ) شهریاری شد (پچوی ، ج 1، ص 22؛ ثریا، ج 4، ص 138) و در حدود 987 به مقام ینی چری آغاسی (فرمانده سپاه ینی چریان ) رسید (عطائی ، ص 374ـ 375). وی با بیوة پیاله پاشا (دریاسالار بزرگ دولت عثمانی در دورة سلطان سلیمان قانونی )، گوهر ملوک سلطان دختر سلیم ثانی (حک : 974ـ982)، ازدواج کرد (ثریا، ج 1، ص 65؛ د. ا. د. ترک ، ذیل مادّه ). سپس از دربار بیرون آمد و میرمیران (بیگلربیگی ) روم ایلی گردید و به استانبول رفت و به وزارت «قُبّه » (وزیر بدون سمتِ اجرایی ) رسید (عطائی ، ص 337؛ عثمان زاده ، همانجا؛ ثریا، ج 4، ص 138).

چون محمدپاشا در فن جراحی مهارت داشت ، به فرمان سلطان مراد سوم ، مراسمِ ختنه سوران فرزند سلطان ، شاهزاده محمد، را انجام داد و لذا به جراح یا جراح پاشا ملقب شد (اوزون چارشیلی ، ج 3، بخش 2، ص 358؛ پچوی ، ج 2، ص 363،420؛ صولاق زاده ، ص 604؛ سامی ، ذیل مادّه ) و سمت مشاور یافت (عثمان زاده ، همانجا). وی در صفر 990، به جای بویالی محمدپاشا (متوفی 1001)، وزیر ششم شد (عطائی ، همانجا) و سپس در جریان شورش ینی چریان (جمادی الاولی 997)، به فرمانِ سلطان مراد سوم از وزارت برکنار گردید (همان ، ص 379؛ هامر ـ پورگشتال ، ج 4، ص 194). در جمادی الاولی 1001 وزیر پنجم قُبه شد (نعیما، ج 1، ص 80) و با قائم مقام شدن ابراهیم پاشا، جراح پاشا نیز او را تأیید کرد (پچوی ، ج 2، ص 363؛ صولاق زاده ، ص 626؛ هامر ـ پورگشتال ، ج 4، ص 246). در جنگ با بلگراد (1004) به مأموریتِ خرید آذوقه گمارده شد و به پاداش آن ، وزیر ثانی و قائم مقامِ صدارت گردید (عثمان زاده ، همانجا؛ هزارفن ، ص 181). در 14 رجب 1004 در لشکرکشی سپاه عثمانی به اگری شرکت کرد و حفاظت شهر را به عهده گرفت (عطائی ، ص 483) و سرانجام در پیِ معزول شدن خادم حسن پاشا (2 رمضان 1006)، به فرمان سلطان محمد سوم (حک : 1003ـ1012) و اصرار بوستان زاده (مفتی )، به صدارت عُظما برگزیده شد (هامرـ پورگشتال ، ج 4، ص 281؛ نیز ((ر.ک.ب))عطائی ، همانجا؛ پچوی ، ج 2، ص 383، به نقل از حسن بیگ زاده ؛ نعیما، ج 1، ص 187). سلطان چون در او قوّة ممیزه و شایستگی



صدارت نمی دید، به اکراه و به شرط ایفای درست وظایف ،

با این انتصاب موافقت کرد. سلطان پس از ابتلای جراح پاشا

به بیماری نقرس ، ادارة امور جاری را به «نشانجی »ها ( ((ر.ک.ب))توقیـع * ) ــ از جمله نشانجـی حمـزه ــ سپـرد و در نتیجـه

به دنبالِ گفتة سلطان که «صدارت با وکالت نمی شود»، وی پس از دَه ماه صدارت بازنشسته شد (جمادی الا´خرة 1007) و دامادْابراهیم پاشا به جای او به صدارت منصوب گردید (هامرـ پورگشتال ، ج 4، ص 287ـ 288؛ نعیما، ج 1، ص 214، 340؛ سامی ، همانجا). به روایت عطائی (ص 480)، در23 ربیع الا´خر 1011 شورشی در سپاهیان آغاز شد و او از مرتبة وزیر پنجمی به قائم مقامی صدرالوزرا ترقی یافت ؛ اما، به سبب ناتوانی و کهولت ، معزول (8 جمادی الا´خرة 1012) و قاسم پاشا، قائم مقام شد (نعیما، ج 1، ص 339ـ340). او در شعبان 1012، در زمان حکومت سلطان احمد اول (حک : 1012ـ1026)، وفات یافت (عثمان زاده ، همانجا؛ قس ثریا، ج 4، ص 138: شعبان 1013) و در صحن مسجد جراح پاشای ( استانبول ) به خاک سپرده

شد (عثمان زاده ، همانجا). به گفتة عطائی (ص 483)، وی

را چون طمع کار، ظالم ، جبار و مرتشی بود به قتل رساندند؛

اما، پچوی (ج 2، ص 420) و عثمان زاده (ص 49ـ50) وی

را میانه رو، بردبار، باوقار و خوشرو دانسته اند. شمس الدین سامی نیز (همانجا) وی را مردی صالح و متقی معرفی کرده است . نام فرزندان او را پیری بیگ و عثمان بیگ ذکر کرده اند (ثریا، همانجا).

هم اکنون محله ای در استانبول ، به محلة جراح پاشا معروف است . وی در آنجا آثار موقوفه ای شامل مسجد، مدرسة علوم دینی ، مدرسة معمولی ، حمام ، سَبیل و چشمه (بناهای آب خیراتی ) بنا نهاده است . برخی از آنها، چون حمام و چشمه ، رو به ویرانی است ، لکن بخش اعظم آنها باقی مانده است ( ((ر.ک.ب))سامی ؛ ثریا؛ د. ا. د. ترک ، همانجاها).

---

منابع :
(1) محمدثریا، سجل عثمانی ، استانبول 1308ـ 1315/ 1890ـ 1897، چاپ افست انگلستان 1971؛
(2) شمس الدین بن خالد سامی ، قاموس الاعلام ، چاپ مهران ، استانبول 1306ـ1316/ 1889ـ 1898؛
(3) محمد همدمی صولاق زاده ، صولاق زاده تاریخی ، استانبول 1297؛
(4) احمد تائب عثمان زاده ، حدیقة الوزرا ، استانبول 1271، چاپ افست فرایبورک 1969؛
(5) محمدبن یحیی عطائی ، حدائق الحقائق فی تکملة الشقائق ، در شقائق نعمانیه و ذیللری ، چاپ عبدالقادر اوزجان ، استانبول : دارالدعوة ، 1989؛
(6) مصطفی نعیما، تاریخ نعیما ، ج 1، استانبول 1281؛


(7) Joseph von Hammer-Purgstall, Geschichte des Osmanischen Reiches , Graz 1963;
(8) Hدseyin Heza rfen, Telh  sد ف l-beya n f  kava n  n-i A l-i Osma n , ed Sevim I lgدrel ف Ankara 1998;
(9) Mehmet Zeki Pakal n, Osmanl  tarih deyimleri ve terimleri sخzlدg §د , Istanbul 1971-1972;
(10) Ibrahim Pe ev , Pe ev tarihi , ed. Murat Uraz, Istanbul 1968-1969;
(11) TDVI A , s.v. "Cerrah Mehmed Pa a" (by Yusuf Hala og §lu);
(12) I smail Hakk Uzun ar l , Osmanl  tarihi , vol.3, pt.2, Ankara 1982.

/ منیژه صدری /