جُدَیع بن علی کرمانی ، فرمانده نامدار اَزْدی در خراسان ، که به ویژه در اواخر عهد اموی ، اهمیت یافت . او به امید سود بردن از شورشهای سیاسی زمان خویش ، مدتی طولانی با نصربن سیار * (متوفی 131؛ والی بلخ و امیر خراسان در عهد اموی ) درگیر شد. تدابیر نظامی او، علاوه بر فروپاشی کامل خانواده اش ، به اضمحلال حکومت اموی نیز انجامید.

جدیع بن علی بن شبیب مَعنی اَزدیِ کرمانی متعلق به تیرة مَعْن بن مالک بن فَهم ، از قبیلة اَزد * عُمان ، از قبایل یمانیة خراسان ، بود ( رجوع کنید بهیاقوت حموی ، ص 248، 250ـ251). پدرش همراه مُهَلَّب بن ابی صُفْرَه (متوفی 83) در کرمان با خوارج جنگید (دینوری ، ص 340). جدیع در جیرفت کرمان زاده شد (بلاذری ، ج 3، ص 129). دشمنش ، نصربن سیار، وی را به تعریض ، ملاّ ح و ماهیگیر و برخاسته از عمان دانسته است (همانجا؛ دینوری ، ص 355). از نوشتة دینوری (ص 352) بر می آید که جدیع به فارسی نیز سخن می گفته است . وی بعدها به هرات رفت (طبری ، ج 7، ص 290).

نخستین بار در دورة دوم حکومت اسدبن عبداللّه قَسْری (117ـ120) در خراسان ، به نام او بر می خوریم . جدیع بن علی در آن ایام شیخ و بزرگ قبیلة اَزْد، و سرداری شجاع و زیرک بود (دینوری ، همانجا؛ یعقوبی ، ج 2، ص 333) و اسد قسری را در نبرد با حارث بن سُرَیْج * (متوفی 128) یاری داد. جدیع در 118 قلعه ای در تخارستان ، از آنِ حارث بن سریج ، را فتح کرد و جنگیانش را کشت و اهالی آنجا را اسیر کرد و در بازار بلخ فروخت . پنجاه تن از سران آنان را هم نزد اسد فرستاد که وی همه را کشت . خود جدیع نیز دست و پای عده ای را برید و چهارصد تن را کشت (طبری ، ج 7، ص 109ـ111). جدیع در 119 جانشین اسد در بلخ شد و از سوی او به جنگ با ترکان رفت (همان ، ج 7، ص 120، 124). پس از مرگ اسدبن عبداللّه در 120، جدیع بن علی ، به سبب عشیرة بسیارش ، به دستور یوسف بن عمر ثقفی * (متوفی 127)، والی عراق ، امیر خراسان شد، ولی اندکی بعد، در همان سال معزول شد و نصربن سیار جانشین او گردید (همان ، ج 7، ص 154؛ ناگل ، ص 145). احتمالاً این انتقال قدرت ، سرآغاز منازعات بعدی میان آنان شد.

درگیری جدیع بن علی و نصربن سیار، با قتل ولیددوم ، خلیفة اموی ، در جمادی الا´خرة 126 آغاز شد. خلیفة جدید، یزید سوم (متوفی 126)، یوسف بن عمر ثقفی را بر کنار کرد. چون خراسان از نظر سیاسی به عراق وابسته بود، چنین شایع گشت که نصربن سیار نیز بر کنار و جدیع بن علی به جای او منصوب خواهد شد. نصربن سیار، بنی تمیم یا مُضَریان را برتری داد و به کار گماشت و بر ضد ربیعه و یمنیها تعصب ورزید. این امر خشم جدیع را بر انگیخت و او با نصر بارها در این باره سخن گفت ، اما جز درشتی پاسخی نشنید (بلاذری ، همانجا؛ دینوری ، ص 351؛ یعقوبی ، همانجا).

نصربن سیار، برای کاستن از نفوذ جدیع ، پیش از این او را از همة مناصبش معزول و فرماندهی اَزْد را به یکی دیگر از افراد قبیله اش واگذار کرده بود و با افزایش شایعات ، وی را در قُهَنِدز مرو حبس کرد. بازداشت جدیع در رمضان 126 با اعتراض و مخالفت جدّی اعضای دیگر ازد مواجه شد. طبری این اعتراض را شورش عمومی یمانیه به ریاست جدیع بن علی بر ضد نزاریه یا مضریه در خراسان دانسته است ؛ اما، نام مخالفان به روشنی نشان می دهد که آنها متعلق به آن دسته از تیره های ازد بودند که با جدیع وابستگی نزدیک داشتند. همة آنها از روستاهای اطراف مرو آمده بودند. نصربن سیار برای آرام کردن آنها، اجازه داد شخصی را نزد جدیع بفرستند. حدود یک ماه بعد، جدیع از حبس نجات یافت ( رجوع کنید به طبری ، ج 7، ص 285ـ 288). در منابع ، گزارش تفصیلی فرار وی از طریق مجرای آبی که به درون قهندز راه داشت ، آمده است . جدیع حامیان مضری اش را گرد خود جمع کرد و شورش نمود (برای نمونه رجوع کنید به بلاذری ، همانجا؛
دینوری ، ص 352ـ354؛
یعقوبی ، همانجا؛
طبری ، ج 7، ص 289ـ290). نصر با فرستادن پیکی نزد جدیع از او خواست که به تعصبات قبیله ای پایان دهد و در خاموش کردن آتشی که در سراسر خراسان با دعوت عباسیان و ظهور سیاه جامگان شعله ور شده ، بکوشد؛
اما، جدیع پیشنهاد کرد که نصر از قدرت کناره گیری و امارت را به فردی از ربیعه واگذار کند. نصربن سیار ــ که به دستور امیر جدید عراق در مقام خویش ابقا شده بود ــ قیام جدیع و بالا گرفتن کار ابومسلم خراسانی (متوفی 137) را به مروان بن محمد، خلیفة اموی ، خبر داد و درخواست نیروی کمکی کرد (دینوری ، ص 355ـ357). وی سوارانی به مقابله با جدیع فرستاد. سیر حوادث از این پس آشکار نیست . بر اساس برخی روایات ، درگیری میان آن دو ادامه یافت و حتی به ائتلاف قبیله ایِ ربیعه نیز کشیده شد و جدیع بر نصر غلبه یافت ( رجوع کنید بهبلاذری ، همانجا؛
یعقوبی ، ج 2، ص 333، 340ـ341). اما بنا بر روایت دیگر، شورش فرو نشست و جدیع و نصربن سیار با یکدیگر سازش کردند. با وجود این ، باز جدیع از نصر رنجید و به جمع نیرو و سلاح پرداخت و به گرگان رفت ( رجوع کنید به طبری ، ج 7، ص 291ـ293). جدیع سال بعد (127) نیز به ستیز با نصربن سیار گذراند (همان ، ج 7، ص 329).

حضور دوبارة جدیع بن علی در صحنه ، ارتباط تنگاتنگی با فعالیتهای حارث بن سریج دارد. نصربن سیار، بی هیچ دلیل آشکاری ، در 126 یا 127، از حارث دعوت کرد به مرو بر گردد و در قدرت با او سهیم شود. هنگامی که حارث وارد مرو شد، نصربن سیار اموال توقیف شدة او را به وی باز گرداند و مناصب متعددی به او پیشنهاد کرد؛
اما، زمانی که از او خواست با خلیفة جدید اموی ، مروان دوم (حک : 127ـ132)، بیعت کند، حارث نپذیرفت و خواستار احالة امر حکومت به شورا گردید. ارتباط میان نصر و حارث تیره تر شد تا اینکه حارث و افرادش به زور وارد مرو شدند. در نبردهایی که پس از آن رخ داد، حارث شکست خورد و تعدادی از هوادارانش کشته شدند. حارث نزد جدیع بن علی رفت که در یکی از روستاهای نزدیک مرو اقامت داشت . جدیع سربازان او را ساماندهی کرد و با او متحد شد. افرادی از ربیعه نیز به آنها پیوستند. اندکی بعد، جدیع به یاری حارث دشمن مشترکشان را شکست داد و در جمادی الا´خرة 128 مرو را تصرف کرد و قدرت را به دست گرفت و نصربن سیار گریخت . جدیع خانه های مضریان را در مرو غارت و تخریب کرد. یکی از یاران حارث بن سریج ، که از وی جدا شد، گفت به انگیزة عدالت خواهی همراهش شده اما حارث به جدیع پیوسته که جز به انگیزة عصبیت قبیله ای نمی جنگد. جدیع حتی تقاضای حارث را برای شورایی کردن امارت ، رد کرد. در پی آن ، حارث بن سریج از جدیع جدا شد و کوشید بار دیگر با نصربن سیار هم پیمان شود. در جنگی که نزدیک باروی شهر رخ داد، جدیع پیروز و حارث کشته شد (خلیفة بن خیاط ، ص 250؛
طبری ، ج 7، ص 330ـ342). بدین ترتیب ، اتحاد میان این دو شریک نابرابر دیری نپایید و اختلافات قبیله ای ، سیاسی و مذهبی منجر به تنشهایی میان دو گروه شد.

در بارة دوران فرمانروایی جدیع اطلاعات اندکی در دست است و حتی تعیین اینکه حکومتش تا چه زمانی دوام یافت ، دشوار است . به نظر می رسد که او سعی داشت فرمانروایی خود را تا مروالرود گسترش دهد، اما در این کار ناکام ماند ( رجوع کنید بهخلیفة بن خیاط ، ص 253). به همین سبب ، ناگزیر، با نصربن سیار، که دوباره قدرت یافته بود، مذاکره کرد، ولی مناسباتشان همچنان خصمانه ماند و از تنشهای میان آن دو کاسته نشد.

نصربن سیار و جدیع بن علی ، در پی منازعات مداوم برای کسب قدرت ، در اطراف مرو خندقهایی کندند و در مقابل یکدیگر صف آرایی کردند و هریک نظارت بخشی از خراسان را بر عهده گرفت . با اتحاد جدیع بن علی و شیبان بن سَلَمه * حَروری ، از شورشیان خوارج ، اوضاع پیچیده تر شد ( رجوع کنید بهاخبارالدولة العباسیة ، ص 250ـ252؛
دینوری ، ص 353ـ355؛
شعبان ، ص 159). دلمشغولی نصربن سیار به قیام جدیع موجب شد که ابومسلم نیرو یابد و در سراسر خراسان نفوذ پیدا کند (دینوری ، ص 355). در این اوضاع ، ابومسلم خراسانی ، داعی عباسیان ، در رمضان 129 خروج کرد. او از همین زمان آشکارا به







بسیج کردن طرفدارانش پرداخت و در ماخوان اردو زد ( رجوع کنید بهطبری ، ج 7، ص 356ـ 358). نهضت وی به سرعت تهدیدی جدّی برای گروههای سیاسیِ تثبیت شده در خراسان به شمار آمد. ابومسلم ــ که جنگ و درگیری جدیع و نصر را به سود خود می دید ( رجوع کنید بهیعقوبی ، ج 2، ص 341) ــ در این هنگام ، یمانیان و مضریان را با سیاست به سوی خود جلب کرد و به جدیع اظهار تمایل نمود و به وی پیوست و هم از او خواست تا دعوت عباسیان را نشر دهد ( رجوع کنید به همان ، ج 2، ص 333؛
طبری ، ج 7، ص 368ـ370). چون نصر از این اتحاد احساس خطر کرد، کوشید تا میان ابومسلم و جدیع تفرقه اندازد و با دشمنان پیشینش متحد شود؛
از این رو، مذاکرات صلح با جدیع را آغاز کرد. نصربن سیار، پسر حارث بن سریج را واداشت تاهنگامی که جدیع برای گفتگو در بارة شرایط اتحاد با نصر در مقابل ابومسلم ، به اردوگاه آمد، به جدیع حمله کند. در پی حملة غافلگیرانة سواران مسلحِ پسر حارث ، جدیع بر اثر ضربة نیزه ای از اسب افتاد و نصر وی را کشت و بر دار کرد و ماهی ای با وی آویخت (طبری ، ج 7، ص 370ـ371).

به نوشتة یعقوبی (ج 2، ص 341) جدیع در رمضان 129 کشته شد و پس از آن ابومسلم بر لشکر وی چیره گشت . در اخبار الدولة العباسیة ، یکی از مفصّل ترین منابع در بارة دولت عباسیان ، پس از شروع قیام ابومسلم ، از جدیع بن علی نامی برده نشده و تمام مذاکرات میان شورشیان و اردوگاه جدیع ، به دو پسر او، یعنی علی و عثمان ، منسوب شده است ( رجوع کنید بهص 248، 275ـ276، 281ـ322). این مطلب می تواند تأییدی بر روایت یعقوبی و سال مرگ جدیع بن علی باشد.

به هر حال ، این سلسله حوادث امروزه مورد پذیرش همگان قرار گرفته و بنابراین ، نصربن سیار به کوته بینی سیاسی متهم شده است . در واقع ، اشتباه آشکار نصر و قساوت او در کشتن یک هم پیمان نیرومند تعجب آور است . قتل جدیع و ادعاهایی برای خون خواهی او، راه را برای حصول توافق میان گروههای مختلف سیاسی در خراسان گشود. همچنین ، موفقیت فزایندة حرکت انقلابی ابومسلم ، او را به متحدی نیرومند تبدیل کرد. علی و عثمان ، پسران جدیع ، سرانجام پیشنهادهای همکاری او را پذیرفتند. شیبان بن سَلَمه ناچار شد سنگرها را ترک و به سرخس عقب نشینی کند. با کمک علی و عثمان ، در ربیع الا´خر یا جمادی الاولی 130 نیروهای شورشی ، مرو را اشغال کردند (خلیفة بن خیاط ، ص 254ـ255؛
طبری ، ج 7، ص 371، 377ـ 385). احتمالاً این دو برادر، در بدو همکاری با ابومسلم ، حکومت را در مرو آزمودند؛
ولی ، زمانی که تحرکات انقلابی در همه جا



گسترش یافت ، امیدشان برای سهیم شدن در قدرت بر باد رفت . در 130 به دستور ابومسلم ، علی و عثمان را به قتل رساندند ( رجوع کنید بهبلاذری ، ج 3، ص 130ـ131؛
طبری ، ج 7، ص 386ـ 388).

به این ترتیب ، خانوادة جدیع کرمانی سرانجامی اندوهبار یافت و با تحولات سیاسی آن روزگار نابود شد. رقیب دیرین آنان ، نصربن سیار، مدت زیادی پس از آن زنده نماند. وی در ربیع الاول 131، هنگام فرار از مقابل لشکر اعزامی ابومسلم ، میان ری و همدان درگذشت (طبری ، ج 7، ص 403ـ404).

---

منابع :
(1) اخبارالدولة العباسیة وفیه اخبار العباس و ولده ، چاپ عبدالعزیز دوری و عبدالجبار مطلبی ، بیروت 1971؛
(2) احمدبن یحیی بلاذری ، انساب الاشراف ، ج 3، چاپ عبدالعزیز دوری ، بیروت 1398/ 1978؛
(3) خلیفة بن خیاط ، تاریخ خلیفة بن خیاط ، چاپ مصطفی نجیب فوّاز و حکمت کشلی فوّاز، بیروت 1415/1995؛
(4) احمدبن داوود دینوری ، الاخبار الطوال ، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره 1960، چاپ افست قم 1368 ش ؛
(5) طبری ، تاریخ (بیروت )؛
(6) یاقوت حموی ، المقتضب من کتاب جمهرة النَّسَب ، چاپ ناجی حسن ، بیروت 1987؛
(7) یعقوبی ، تاریخ ؛


(8) Tilman Nagel, Untersuchungen zur Entstehung des abbasidischen Kalifates , Bonn 1972;
(9) Muhammad Abd al- Hayy Shaban, The ـ Abba ¦sid revolution , Cambridge 1979;


(10) نیز رجوع کنید بهElton L. Daniel, The political and social history of Khurasan under Abbasid rule 747-820 , Minneapolis 1979;
(11) EI 2 , s.v. " A l - H ¤a ¦rith B. Suradj" (by M. J. Kister);
Eva Orthmann, Stamm und Macht: die arabischen Stجmme im

(12) 2. und 3. Jahrhundert der Hig §ra , Wiesbaden 2002;
(13) Moshe Sharon, Black banners from the East , vol. 2: The social and military aspects of the ـ Abba ¦s  d revolution , Jerusalem 1990;
(14) J. Wellhausen, Das arabische Reich und sein Sturz , Berlin 1960.

/ اِفا اورتمن /