جَبَلیه ، گنبد ، بنایی در کرمان متعلق به دورة سلجوقیان . این بنای هشت ضلعی در مشرق شهر کرمان و در امتداد خیابان تختی در نزدیکی مسجد صاحب الزمان قرار دارد (وزیری کرمانی ، ج 1، ص 162؛گی آبادی ، ج 1، ص 42؛ رکوعی ، ص 205). ظاهراً جبل سنگی یا جبل سنگ نامیده شدن آن ( رجوع کنید به هیلن برند ، 1989، ص 87؛ پارسای قدس ، ص 48)، به سبب کاربرد بسیار زیاد سنگ در ساخت آن بوده است . نام گنبد جبلیه نخستین بار در تذکرة الاولیاء یا مزارات کرمان محرابی کرمانی (تألیف در 925 تا 939) آمده است ( رجوع کنید به ص 100ـ101). این بنا گنبد گنج و گنبد گبری نیز نامیده شده است ( رجوع کنید به ناصرالدین منشی کرمانی ، ص 13؛ وصّاف الحضره ، ص 294؛ موسوی ، ص 75).

برخی منابع ، این بنا را از جمله بناهای آرامگاهی به شمار آورده اند ( رجوع کنید به هیلن برند، 1989، همانجا؛
همو، 1994، ص 294). روایات محلی نیز از وجود گوری در آن خبر می دهد که در سیل کرمان در 1333 ش از میان رفته و بیشتر مورد توجه و زیارت زردشتیان بوده است ( رجوع کنید به موسوی ، ص 77؛
پارسای قدس ، همانجا؛
همت کرمانی ، ج 1، ص 43). بنا بر بعضی روایات محلی ، این بنا بقعة سیدمحمد تباشیری ( رجوع کنید به سایکس ،

ص 223) و به گفتة برخی دیگر مزار دانیال حکیم ، مشهور به پیرمراد، بوده است ( رجوع کنید به موسوی ، همانجا).

اشرودر (ص 1016) گنبد جبلیه را متعلق به دورة سلجوقی دانسته است . با این حال ، وی (ص 1018) این





احتمال را نفی نکرده که ممکن است جبلیه پرستشگاهی بودایی (استوپا) باشد که در زمان مغولان و تحت تأثیر آنان ساخته شده است . برخی نیز زمان ساخت آن را به دورة ساسانی و حتی پیشتر ( رجوع کنید بهرکوعی ، همانجا؛
همت کرمانی ، ج 1، ص 38ـ39) رسانده اند که چندان درست نمی نماید.

نقشة بنا از داخل و خارج ، هشت ضلعی و هر ضلع بیرونی آن 8ر6 متر و هر ضلع داخلی آن 4 متر و ضخامت دیوار آن ، 10ر3 متر است . مصالح ساختمان سنگِ لاشه و ملاط سختی با مخلوطی از آهک و ماسه است (سازمان میراث فرهنگی

و گردشگری استان کرمان ، نامة ش 5270 ـ137، مورخ 29/4/1384؛
رکوعی ، ص 206). ارتفاع بنا هجده متر است و نمای بیرونی بنا در سه بخش ساخته شده است : بخش پایینی هشت ضلعی با دیوارهای ضخیم که در هر ضلع آن یک طاقنمای بزرگ قوس دار کار شده است . در داخل قوسها، نُغُول یا



لوحی تزئینی برای کاستن بار، در نمای بنا به صورت سطوح مجرد مربع و مستطیل شکل ساخته شده است . داخل نغولها نورگیرهای بزرگی قرار گرفته است (پارسای قدس ، ص 50). در طرفین طاقنماهای بزرگ هر ضلع نیز دو نغول ، بالای هم ، قرار دارد که نغول پایینی قوس جناغی دارد و نغول بالایی ، مستطیل شکل است (همانجا). در هشت طرف داخل طاقنماها، هشت در به عرض دو متر قرار گرفته که در سالهای اخیر برای استحکام بنا و جلوگیری از ویرانی آن ، جز یکی ، همه با سنگ مسدود شده است و بر درگاه باقیمانده ، دری چوبی قرار داده اند ( رجوع کنید بهکرمان : مجموعه ای از عکسها ، ص 84 ـ 85).

بخش میانی در بالای قسمت اول پس از یک پاگرد (حلقه ) به عرض 5ر1 متر بر یک قاعدة شانزده ضلعی ساخته شده و قطر آن از قطر اصلی بنا کوچک تر است (پارسای قدس ، همانجا). در این قسمت طاقنماهایی با قوس تیزدار، نماسازی شده است که درست در بالای نورگیرهای مستطیل شکل قسمت اول قرار دارد. افزون بر این ، در وسط اضلاع نیز، یک در میان ، هشت نورگیر وجود دارد. در سالهای اخیر برای نورگیرهای هر دو قسمت ، شیشه نصب شده است ( رجوع کنید به کرمان : مجموعه ای از عکسها ، همانجا).

بخش فوقانی نمای بنا نیز به عرض یک متر از قسمت دوم عقب نشسته و پاگردی را فراهم آورده است . این پاگرد، چون حلقه ای ، بنا را با 32 ضلع و 24 نغول مستطیل شکل عمودی و افقی در بر گرفته و مصالح آن آجر و سنگ است (پارسای قدس ، همانجا). طاقنماها و نغولها در قسمتهای سه گانة نما موجب کاهش ضخامت جرزها شده است (همان ، ص 48).

گنبد تک پوش از آجر سفید و به قطر دوازده متر است و ساقة آن به ارتفاع هشت متر همانند سایر قسمتهای بنا از سنگ است (موسوی ، ص 75؛
پارسای قدس ، همانجا). در وسط ساقه ، یک نورگیر ساخته شده است (پارسای قدس ، ص 50). بنا بر آثار باقیمانده ، به نظر می رسد که سازندگان می خواسته اند گنبد را دوپوش بسازند ولی کار را نیمه تمام رها کرده اند (ویلسون ، ص 155) و شاید پوش بیرونی بعدها از بین رفته است (اشرودر، ص 1018).

فضای داخلی بنا ساده است و تنها برای تبدیل هشت ضلعیِ نقشة بنا به دایرة ساقة گنبد، شانزده طاقنما یا قوس تیزدار ایجاد شده است و چهارچوبة نغولهای داخلی در تیزة قوس نیز، گره خوردگی دارد که می توان آن را نوعی تزئین دانست (پارسای قدس ، همانجا). امروزه این بنا موزة سنگ نوشته ها شده است (سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان کرمان ، همانجا).

---

منابع :
(1) احد پارسای قدس ، «سه بنای یادبود سنگی از دوران سلجوقی »، هنر و مردم ، ش 184 و 185 (بهمن و اسفند 1356)؛
(2) عزت اللّه رکوعی ، سرزمین ما: مروری بر تاریخ و معماری ایران ، تهران ?( 1373 ش ) ؛
(3) علی زنگی آبادی ، جغرافیا و برنامه ریزی شهری کرمان ، ( کرمان ) 1370 ش ؛
(4) سرپرسی مولزورث سایکس ، سفرنامة ژنرال سرپرسی سایکس ، ترجمة حسین سعادت نوری ، تهران 1336 ش ؛
(5) کرمان : مجموعه ای از عکسهای آثار تاریخی ، مراکز صنعتی ، کشاورزی و نقاط دیدنی استان کرمان ، به کوشش بتول ایزدپناه ، کرمان : ادارة کل فرهنگ و ارشاد اسلامی کرمان ، 1372 ش ؛
(6) سعید محرابی کرمانی ، کتاب تذکرة الاولیاء محرابی کرمانی ، یا، مزارات کرمان ، چاپ حسین کوهی کرمانی ، ( تهران ) 1330 ش ؛
(7) احمد موسوی ، «گنبد جبلیه »، هنر و مردم ، ش 168 (مهر 1355)؛
(8) ناصرالدین منشی کرمانی ، سمط العُلی ' للحضرة العلیا ، چاپ عباس اقبال ، تهران 1362 ش ؛
(9) احمدعلی وزیری کرمانی ، تاریخ کرمان ، چاپ محمدابراهیم باستانی پاریزی ، تهران 1364 ش ؛
(10) عبداللّه بن فضل اللّه وصّاف الحضره ، تاریخ وصّاف ، چاپ سنگی بمبئی 1269؛
(11) کریستی ویلسون ، تاریخ صنایع ایران ، ترجمة عبداللّه فریار، تهران 1366 ش ؛
(12) محمود همت کرمانی ، تاریخ مفصّل کرمان ، کرمان ( 1351 ش ) ؛


(13) Robert Hillenbrand, Islamic architecture: form, function and meaning , Edinburgh 1994;
(14) idem, "The Islamic architecture of Persia", in The Arts of persia , ed. Ronald W. Ferrier, New Haven: Yale University Press, 1989;
(15) Eric Schroeder, "The Selju ¦q period", in Arthur Upham Pope, ed. A Survey of persian art , vol.3, Tehran 1977.

/ افسانه منفرد /

تصاویر این مدخل:
گنبد جبلیه عکس از: هما عدالت منبع: A. U. Pope, A survey of persian art, vol.3, Tehran 1997, fig. 353a