جِبال ِبارز (جبالبارز) ، بخش و شهری در شهرستان جیرفت در استان کرمان .

1) بخش جبال بارز. در مشرق شهرستان واقع است . از شمال به بخش ساردوئیه / ساردویه در جیرفت ، از شمال شرقی و مشرق به بخش مرکزی شهرستان بم ، از جنوب به بخش عَنبرآباد جیرفت و از مغرب به بخش مرکزی آن محدود می شود و مشتمل است بر سه دهستان به نامهای رِضوان (به مرکزیت

آبادی میجان سفلا)، سَغْدَر/ سَقْدَر (به مرکزیت آبادی سَغدَر) و مَسکون (به مرکزیت آبادی محمدآباد)، 229 آبادی و شهرِ جبال بارز. اغلب آبادیهای این بخش در دامنه های غربی رشته کوه بارِز قرار دارند. برخی از کوههای این رشته کوه در بخش جبال بارز قرار دارند، از جمله : کُورْشَتْ (مرتفع ترین قله ح 451 ، 3 متر)، میجان (مرتفع ترین قله ح 653 ، 2 متر) و گُدارِمُغَک (مرتفع ترین قله ح 710 ، 1 متر؛ جعفری ، ج 1، ص 454، 466، 524).

برخی از رودهای مهم این بخش عبارت اند از: رود فصلی سَقْدَر (ریزابة رود سَگدَر) به طول حدود پانزده کیلومتر که ابتدا با جهت جنوب غربی و سپس شمال غربی از ارتفاعات واقع در حدود 36 کیلومتری شمال شرقی شهر جیرفت سرچشمه می گیرد؛ و رود فصلی دَررَش (ریزابة رود شور جیرفت ) به طول حدود پانزده کیلومتر با جهت شمال غربی که از ارتفاعات واقع در هجده کیلومتری شمال شرقی شهر جیرفت سرچشمه می گیرد (همان ، ج 2، ص 217، 275).

بخش جبال بارز از گیا بادام کوهی ، کُنار، گز، کِیْکَم ، بَنِه ، گلپوره و آویشن ، و از زیا پلنگ ، گرگ ، خرس ، کفتار، روباه ، شغال ، خرگوش ، بزکوهی ، قوچ و میش و پرندگانی مانند کبک (به حد وفور) و تیهو دارد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 115، جاهای متعدد).

طوایفی از ایلهای جبال بارزی ( رجوع کنید به بارز * ) و آسیابر، و طوایف مستقل بلوچ و سیّدی در این بخش ییلاق و قشلاق ، ایل مَهْنی فقط قشلاق و ایل جاویدان فقط ییلاق دارند ( رجوع کنید به مرکز آمار ایران ، 1378 ش ، ص 123). این بخش چمنزارهای وسیعی دارد که در محل ، بُگ / بُگسار خوانده می شوند (صفا، ص 6).

اهالی بخش به کشاورزی ، باغداری ، دامداری (بیشتر پرورش گوسفند و گاو) و تولید صنایع دستی اشتغال دارند. محصولات عمدة آنجا، گندم ، جو، خرما، پنبه ، سنجد، زیره ، محصولات باغی (شامل سیب ، انار، انگور، آلوچه ، انجیر، زردآلو، به ، گلابی ، هلو، شلیل ، بادام و گردو) و بنشن و تره بار است و در دامنة رشته کوه بارز مرکّبات به عمل می آید ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 115، ص 3، 50، 195، 201، 223؛ صفا، ص 17).

مهم ترین محصولات صادراتی بخش جبال بارز گندم ، جو، تره بار، محصولات باغی ، پشم ، روغن و قالی است ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 115، ص 212). قالی بافی با طرحهای کرمانی ، اَمْجَزی ، گلسرخی ، و سه کله ای در آنجا رواج دارد (همان ، ج 115، ص 50، 135، 223).

راه جیرفت ـ بم از بخش جبال بارز می گذرد. آبادیهای بخش با راههای اصلی و فرعی با مرکز بخش و دیگر نقاط شهرستان مرتبط می شوند.

اهالی جبال بارز شیعة دوازده امامی اند و به فارسی با لهجة جبال بارزی تکلم می کنند (همان ، ج 115، ص 49). جمعیت این بخش در 1375 ش ، 748 ، 8 تن بوده است که از این میان 982 ، 1 تن (ح 23%) در شهر ( رجوع کنید بهادامة مقاله ) و 766 ، 6 تن (ح 77%) در روستاها به سر می برده اند (مرکز آمار ایران ، 1376 ش ب ، ص 2).

طبق تقسیمات کشوری 1316 ش ، جبال بارز یکی از بخشهای شهرستان جیرفت در استان هشتم (کرمان و مُکران ) بوده است . در کتاب اسامی دهات کشور ، جبال بارز یکی از دهستانهای شهرستان جیرفت با 89 آبادی ضبط شده است (ایران . وزارت کشور. ادارة کل آمار و ثبت احوال ، ج 2، ص 443ـ445). در 1355 ش ، جبال بارز بخشی (به مرکزیت محمدآباد مَسکون ) با سه دهستانِ گاوگان / گاوکان ، مسکون و اَمْجَز بود (ایران . وزارت کشور، ص 23). در شهریور 1369، طبق تصویبنامة هیئت وزیران (ش 808 ، 93/ ت 907، مورخ 24 دی 1368)، جبال بارز بخشی به مرکزیت آبادی محمدآباد مسکون ، با سه دهستان رضوان و سغدر و مسکون ، در شهرستان جیرفت اعلام شد (ایران . قوانین و احکام ، 1370 ش ، ص 832 ـ833). در خرداد 1375، طبق همان تصویبنامه ، آبادی محمدآباد مسکون به شهر تبدیل و با نام جبال بارز، مرکز بخش جبال بارز شد (همو، 1376 ش ، 240).

برخی آثار تاریخیِ بخش جبال بارز عبارت اند از: سنگ قبرهایی متعلق به سدة هشتم و دهم و دوازدهم ؛ ظروف طلای متعلق به دورة ساسانی در آبادی جِشار ( رجوع کنید به ادامة مقاله )؛ قلعة زنگیان در آبادی خاتون آباد و زیارتگاهی به نام قدمگاه سیدموسی رضا در آبادی سغدر. درخت سرو کهنسالی نیز در آبادی سَروتُمین وجود دارد (صفا، ص 22، 40، 92، پانویس ، 104، 116؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 115، ص 139).

در این بخش ویرانه های شهرها و آبادیهای باستانی و تاریخی نیز وجود دارد که از آن جمله است :

الف ) ویرانه های شهر تاریخیِ هرمز مَلک که در حدود 36 کیلومتری شمال شرقی شهر جیرفت ، حوالی آبادیهای سغدر تا بُنْسِتان و بادام و سَروِتُمین قرار دارد. نام این شهر در منابع به صورتهای قریة جَوْز/ ده گَوْز/ ده کور (؟)، شهر هرمز، هرمز نیز دیده شده است ( رجوع کنید به ادریسی ، ج 1، ص 435؛
مقدسی ، ص 473؛
اصطخری ، ص 161؛
حدودالعالم ، ص 128؛
صفا، ص 40، پانویس ). ظاهراً این شهر به دستور هرمز ساسانی (معلوم نیست کدام هرمز) بنا شده است ( رجوع کنید به ادریسی ، همانجا). در قرن چهارم ، هرمزملک ، شهرکی آباد با نعمت بسیار بود که در میان راه جیرفت ـ بم قرار داشت ( حدودالعالم ، ص 128؛
اصطخری ، ص 161). علت ویرانی آن معلوم نیست . در اواسط سدة ششم ، ادریسی (ج 1، ص 435) آن را در یک مرحله ایِ جیرفت و بم ، شهری کوچک اما زیبا با اقوام گوناگون و دارای آب فراوان و چندین بازار معرفی کرده که در آن تجارت هم می شده است .

ب ) آبادی میجان . در حدود سی کیلومتری مشرق شهر جیرفت قرار دارد. نام آن در منابع به صورتهای میزان ، میزان المیجان ، المیزان ، المنجار و مسیژان نیز ذکر شده است ( رجوع کنید به ابن حوقل ، ص 311؛
مقدسی ، ص 472؛
حدودالعالم ، ص 127؛
اصطخری ، ص 166؛
اعتمادالسلطنه ، ج 4، ص 2062). جغرافی نویسان قرن چهارم آن را شهرکی نزدیک کوه از رشته کوه (بارز) و تأمین کنندة میوة جیرفت معرفی کرده و گفته اند از میجان به جیرفت برف حمل می شد ( رجوع کنید به ابن حوقل ؛
مقدسی ؛
حدودالعالم ؛
اصطخری ، همانجاها). افضل الدین کرمانی در سدة ششم و هفتم ، میجان را ناحیه ای با آب و هوای خوب وصف کرده است (1356 ش ، ص 127). در دورة قاجار (1210ـ1344)، احمدعلی وزیری کرمانی (ص 119) در ذکر آبادیهای ولایت جیرفت ، و اعتمادالسلطنه (ج 4، ص 2062) در ذکر قریة مَسکون (شهر جبال بارز کنونی )، از میجان یاد کرده اند.

ج ) آبادی جِشار/ گُشار. این آبادی نسبتاً بزرگ ، در حدود 57 کیلومتری شمال شرقی جیرفت واقع است . افضل الدین کرمانی در المُضاف الی بَدایع الاَزمان فی وقایع کرمان (ص 41) آن را ولایتی سردسیر و خوش آب و هوا با مرغزار و علفزار بسیار، در حدود بیست فرسنگی شهر بم ، ضبط کرده است . وی (همانجا) جشار را صورت دیگری از حصار دانسته است . در اواخر دورة صفوی ، در حملة افغانان ، آبادی جشار، مورد هجوم و غارت واقع شد (صفا، ص 116).

آبادی گیوُرد/ گیومُرد و گورِ بیژن نیز در بخش جبال بارز وجود دارد که ظاهراً نام آنها از روایتی افسانه ای ، تحت تأثیر شاهنامه ، گرفته شده است . بنا بر این روایت ، کیخسرو و همراهانش بر اثر طوفانی در این منطقه کشته شدند و باد، جسد گیو را به آبادی گیومرد و جسد بیژن پسر گیو را به آبادی گوربیژن برد (همان ، ص 7).

2) شهر جبال بارز ، مرکز بخش جبال بارز. در حدود 46 کیلومتری شمال شهر جیرفت * و در راه اصلی جیرفت ـ کرمان و در مشرق بخش قرار دارد. این شهر در دامنة غربی رشته کوه بارز واقع است و با کوههای گودِ سرخ از شمال غربی ، بُنه رَمی از مشرق ، و سروتمین از جنوب شرقی احاطه شده است . رود سقدر در جنوب شهر جریان دارد. آب و هوای شهر معتدل و







متمایل به سرد است . حداکثر دمای شهر (بر اساس ایستگاه سینوپتیک میاندِهِ جیرفت ، واقع دربخش جبال بارز) ْ47 در مرداد، حداقل آن ْ2 در بهمن ، و بارش سالانة آن حدود 251 میلیمتر است (سازمان هواشناسی کشور، ص 454). در جنوب شهر، چند معدن و در اطراف شهر چشمه های آب گرم وجود دارد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 115، ص 212؛
صفا، ص 155).

جبال بارز با راه اصلی از شمال غربی (به طول ح 202 کیلومتر) به شهر کرمان و از جنوب (به طول ح 46 کیلومتر) به جیرفت مرتبط می شود.

جمعیت جبال بارز در 1375 ش ، 982 ، 1 تن بوده است (مرکز آمار ایران ، 1376 ش ب ، ص 26).

پیشینه . برخی نام بارز را از بُراز و بُرز به معنای بلندی و کوه ( رجوع کنید به باستانی پاریزی ، ج 1، ص 388؛
صفا، ص 11)، و به سبب روحیة جنگجویی قوم بارز، اصل این واژه را از واژة پهلویِ بَئیَرزْد و بَرْزَد (هر دو به معنای برانگیزندة جنگ ) نیز دانسته اند ( رجوع کنید بهباستانی پاریزی ، همانجا؛
نیز رجوع کنید به بُندَهِش ، ص 128). صفا (ص 11ـ12)، به سبب آنکه عربها بخشی از جبال بارز را ابوغانم (در لغت به معنای پدر بز و مراد از آن ، بزداران ) می نامیدند، آن را

از واژة باوِرز به معنای بز هم آورده است .

نام شهر جبال بارز در منابع (تا قبل از خرداد 1375) به صورتهای مسکون («قنات بالا»؛
مس = بالا، کون / کهن / کن = قنات ؛
رجوع کنید به صفا، ص 12)، مسکان و محمدآباد مسکون نیز آمده است ( رجوع کنید به اعتمادالسلطنه ، ج 4، ص 2062؛
فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 115، ص 212). در 1248، شیروانی (ص 204) جبال بارز را با ضبط «جمال بارز» آورده و آنجا را بلوکی خوش آب و هوا، دارای زیرة خوب و روغن ممتاز، وصف کرده است . در 1297، در اوایل دورة قاجار، فیروزمیرزا فرمانفرما، فرزند عباس میرزا، جبال بارز را بلوکی به مرکزیت دوساری ذکر کرده و نامی از آبادی مسکون یا محمدآباد مسکون (شهر جبال بارز کنونی ) نیاورده (ص 69) اما اعتمادالسلطنه در دورة ناصرالدین شاه قاجار (حک : 1264ـ1313)، آن را از روستاهای معتبر بلوک جبال بارز دانسته و نوشته که آب و هوا و ییلاقهای خوب ، مزارع ، باغها، مراتع و علوفة بسیار داشته است . وی جمعیت بلوک جبال بارز را حدود ده هزار تن ضبط کرده است که از این میان حدود سه هزار تن در قریة مسکون به سر می بردند. به گفتة وی ، تَلّی در قریه بوده که از منافذ آن باد سمّی خارج می شده است (ج 4، ص 2062ـ2063). حسینعلی رزم آرا ــ که مجلد هشتم کتابش در 1332 ش به چاپ رسیده است ــ ذیل دهستان مسکون ، نام مسکون را در ردیف قرای مهم دهستان نیاورده است (ج 8، ص 390).

باستانی پاریزی در کتاب وادی هفت واد (تهران 1355 ش ؛
ج 1، ص 212)، جمعیت مسکون را در حدود نُه هزار تن ذکر کرده است . امروزه اهالی جیرفت ، به سبب آب و هوای خوب جبال بارز در تابستان ، به آنجا می روند ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 115، ص 212).

نیز رجوع کنید به بارز *

---

منابع :
(1) ابن حوقل ؛
(2) محمدبن محمد ادریسی ، کتاب نزهة المشتاق فی اختراق الا´فاق ، قاهره : مکتبة الثقافة الدینیه ، ( بی تا. ) ؛
(3) اصطخری ؛
(4) اطلس راههای ایران ، تهران : گیتاشناسی ، 1374 ش ؛
(5) اعتمادالسلطنه ؛
(6) احمدبن حامد افضل الدین کرمانی ، کتاب عقد العلی للموقف الاعلی ، چاپ علیمحمد عامری نائینی ، تهران 1356 ش ؛
(7) همو، المضاف الی بدایع الازمان فی وقایع کرمان : شامل حوادث سنوات 602 ـ612 ، چاپ عباس اقبال ، تهران 1331 ش ؛
(8) ایران . قانون تقسیمات کشوری آبان 1316، قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران ، مصوب 16 آبان ماه 1316 ، چاپ دوم ، تهران ( بی تا. ) ؛
(9) ایران . قوانین و احکام ، مجموعه قوانین سال 1375 ، تهران : روزنامة رسمی کشور، 1376 ش ؛
همو، مجموعه قوانین و مقررات مربوط به وزارت



(10) کشور: از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان سال 1369 ، تهران 1370 ش ؛
(11) ایران . وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران ، تهران 1355 ش ؛
(12) ایران . وزارت کشور. ادارة کل آمار و ثبت احوال ، کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور ، ج 2، تهران 1329 ش ؛
(13) ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی . دفتر تقسیمات کشوری ، نشریه اسامی عناصر و واحدهای تقسیماتی ( به همراه مراکز )، تهران 1383 ش ؛
(14) محمدابراهیم باستانی پاریزی ، وادی هفت واد: بحثی در تاریخ اجتماعی و آثار تاریخی کرمان ، ج 1، تهران 1355 ش ؛
(15) بندهش ، ( گردآوری ) فرنبغ دادگی ، ترجمة مهرداد بهار، تهران : توس ، 1369 ش ؛
(16) عباس جعفری ، گیتاشناسی ایران ، تهران 1368ـ1379 ش ؛
(17) حدودالعالم ؛
(18) رزم آرا؛
(19) سازمان هواشناسی کشور، سالنامة آماری هواشناسی : 76ـ 1375 ، تهران 1378 ش ؛
(20) زین العابدین بن اسکندر شیروانی ، بستان السیاحه ، یا سیاحت نامه ، چاپ سنگی تهران 1315، چاپ افست ( بی تا. ) ؛
(21) عزیزاللّه صفا، تاریخ جیرفت و کهنوج ، ( کرمان ) 1373 ش ؛
(22) فیروز میرزا بن عباس میرزا فرمانفرما، سفرنامة کرمان و بلوچستان ، چاپ منصوره اتحادیه ، تهران 1360 ش ؛
(23) فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 115: سبزواران ، تهران : ادارة جغرافیائی ارتش ، 1362 ش ؛
(24) مرکز آمار ایران ، سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده 1377: جمعیت عشایری دهستانها، کل کشور ، تهران 1378 ش ؛
(25) همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: شناسنامة آبادیهای کشور، استان کرمان ، شهرستان بم ، تهران 1376 ش الف ؛
(26) همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: شناسنامة آبادیهای کشور، استان کرمان ، شهرستان جیرفت ، تهران 1376 ش ب ؛
(27) مقدسی ؛
(28) احمدعلی وزیری کرمانی ، جغرافیای کرمان ، چاپ باستانی پاریزی ، تهران 1353 ش .

/ معصومه بادنج /

تصاویر این مدخل:
زیارتگاه ابوالفضل در مردهک، واقع در منطقه جبال بارز منبع: آرشیو عکس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان کرمان، عکس از: رکن الدین
زیارتگاه ابوالفضل در مردهک، واقع در منطقه جبال بارز منبع: آرشیو عکس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان کرمان، عکس از: رکن الدین