جبال (1) (جمع جَبَل ) یا کورة جَبَل یا قُهِستان یا قوهستان (معرّب کوهستان ) یا بلاد جبال ، قسمتی از مناطق کوهستانی مغرب ایران در اصطلاح جغرافیانویسان قدیم اسلامی . جبال در تقسیمات سیاسی پیش از اسلام ، ماه یا ماد (ماد بزرگ ) خوانده می شد و گاهی به آن پَهله می گفتند. به نوشتة ابوریحان بیرونی (ص 112ـ113)، «در دورة اشکانیان یکی از ملوک طوایف عراق و بلاد ماه ، که همان جبال است ، مالک شد». به گفتة ابن ندیم (ص 15) پهلویه منسوب است به پهله که نام پنج شهر است : اصفهان ، ری ، همدان ، ماهِ نهاوند و آذربایجان (؟). بنابراین ، پیش از اسلام شهرهای جبال را فهله / پهله می گفتند. پس از او ابن خرداذبه (ص 57)، از بلادالبَهْلَویین (شهرهای پهلویان ؛ شهرهای پهله ) مانند ری ، اصفهان ، همدان ، دینور و نهاوند، مِهْرَجانْقَذَق * ، ماسَبَدان * و قزوین (با شهرکهای مبارک و موسی ) سخن گفته است . ابوریحان بیرونی (ص 229) نیز از بُلدانِ فَهله (شهرهای پهله )، مانند اصفهان و ری و غیره که در جشن اسفندارمذ (مزدبگیران ) مراسمی در آنها برگزار می شد، نام برده است .

در 290، ابن رُسته (ص 105ـ106، 166)، کورة جبل از ایرانشهر را مشتمل بر ماَسَبدان ، مهرجان قذق ، ماه کوفه / ماهُالکوفه ، ماه بصره ، همدان و قم دانسته و افزوده است که ماه کوفه همان دینور است و ماه بصره همان نهاوند. طبق منابع موجود، در قرن سوم ، چون اموال (خراج ) دینور را به اهل کوفه که آنجا را فتح کرده بودند، می دادند دینور را ماهِ کوفه نیز می نامیدند و چون خراج ماهِ نهاوند (= ماهِ دینار) به سپاهیان بصره ، که آنجا را گشوده بودند، داده می شد به آنجا ماهِ بصره هم می گفتند (ابن فقیه ، ص 259؛
یعقوبی ، ص 271).

جغرافی نویسان مسلمان در ضبط حدود سیاسیِ جبال در دوره های مختلف ، اتفاق نظر ندارند، به طوری که در شمال ، گاهی آن را به کوه دیلمان و گاهی به دریای خزر محدود کرده اند. به نوشتة مؤلف حدودالعالم در 372 (ص 139ـ140)، «مشرق وی ( جبال ) ، بعضی از حدود پارس است و بعضی از بیابان کرکس کوه ، بعضی از خراسان و جنوب وی ، حدود خوزستان است و مغرب وی ، بعضی از حدود عراق است و بعضی از حدود آذربادگان ، شمال وی کوه دیلمان است و این ( ناحیه ایست ) بسیار کشت و برز و آبادان و جای دبیران و ادیبان و بسیار نعمت و از وی کرباس و جامه ... ( ابریشم ) و زعفران خیزد». همچنین وی (ص 140ـ143) 24 شهر از شهرهای ناحیة جبال را نام برده که از آن جمله اصفهان و همدان ، ری و شهرهای دیگر است .

در قرن چهارم ، اصطخری (ص 195) جبال را مشتمل بر شهرهای بزرگی مانند همدان و دینور و اصفهان و قم ، و شهرهای کوچک تری مانند قاشان (کاشان ) و نهاوندلور (لُر) و کرج و بُرج دانسته است . پس از او مقدسی (ص 384ـ 385) در بارة جبال نوشته است سرزمینی است که گیاه آن زعفران و آشامیدنی مردم آن ، عسل و شیر است و درختان گردو و انجیر دارد. دارای سه کوره (اصفهان ، ری و همدان ) و هفت ناحیه (قم ، قاشان ، صیمره ، کرج ، ماه کوفه ، ماه بصره ( نهاوند ) و شَهْرِزور) است . زلزله خیز است و هوایی سرد دارد. به نوشتة قزوینی در نیمة اول قرن ششم ، به جبال ، قهستان هم می گفتند. وی افزوده است که آنجا از مشرق به بیابان خراسان و فارس ، از مغرب به آذربایجان ، از شمال به بحر خزر و از جنوب به عراق و خوزستان محدود می شود (ص 228). در اوایل قرن هفتم ، به گفتة یاقوت حموی (ذیل مادّه ) به جبال ، عراق عجم می گفتند.

نیز رجوع کنید به عراق عجم *

---

منابع :
(1) ابن خرداذبه ؛
(2) ابن رسته ؛
(3) ابن فقیه ؛
(4) ابن ندیم ؛
(5) ابوریحان بیرونی ، آثار الباقیة ؛
(6) اصطخری ؛
(7) حدودالعالم ؛
(8) زکریابن محمد قزوینی ، کتاب آثار البلاد و اخبارالعباد ، چاپ فردیناند ووستنفلد، گوتینگن 1848، چاپ افست ویسبادن 1967؛
(9) مقدسی ؛
(10) یاقوت حموی ؛
(11) یعقوبی ، البلدان .

/ خسرو خسروی /