جانور/ جانورشناسی این مقاله شامل این بخشهاست : 1) بØ‌ثهای واژه شناسی Ùˆ ادبیات 2) جانورشناسی در میان مسلمانان 3) جانوران ا ، ص 224: در فارسی میانه nwar ¦gya ) اطلاق Ù…ÛŒ شده Ú©Ù‡ این معنی ناظر به کاربرد واژة جان در معنای روØ‌ است (برای بØ‌Ø« در بارة اشتقاق واژة جان Ùˆ تطور واژگانی آن در زبانهای اوستایی Ùˆ فارسی میانه رجوع کنید بهجان * )ØŒ اما روشن نیست Ú©Ù‡ از Ú†Ù‡ زمانی واژة جانور تنها

در معنای «Ø‌یوان » در فارسی به کار رفته است (برای شواهد شعری Ú©Ù‡ متضمن کاربرد واژه در هر دو معنی است رجوع کنید به دهخدا، ذیل «جانور»).

سابقة استفاده از نامِ بعضی Ø‌یوانات (بیش از همه اسب ) به عنوان جزئی از نام اشخاص یا نام مکانهای جغرافیایی ØŒ در زبان فارسی Ùˆ لهجه های گوناگون آن بسیار کهن است Ùˆ در متنهای باقی مانده از فارسی باستان نیز دیده Ù…ÛŒ شود، از جمله anah- §aspac به معنای دوست دارندة اسبها، نام یکی از کمانداران داریوش اول هخامنشی (Ø‌Ú© : 521 Ù€486 یا 485 Ù‚ Ù… Ø› رجوع کنید بهکنت ØŒ ص 173)ØŒ gaubaruva- به معنای دارندة گلة گاو، نام یکی از افسران داریوش اول (همان ØŒ ص 182) Ùˆ na- ¦varka به معنای سرزمین گرگ ØŒ صورت دیگر نام منطقة گرگان کنونی Ùˆ توابع آن (همان ØŒ ص 206). در ایران باستان با نسبت دادِن بعضی از ویژگیهای ظاهری Ùˆ رفتاری جانوران به آدمیان برای آنان نام Ùˆ لقب Ù…ÛŒ ساخته اند. در فارسی میانه نیز صورتهای متعدد اسمهای مرکّب چند جزئی ØŒ Ú©Ù‡ بخشی از آنها اسم یکی از جانوران باشد، دیده Ù…ÛŒ شود (برای نمونه های این نامها رجوع کنید به ادامة مقاله ) در این میان ØŒ از اسمهایی Ú©Ù‡ یکی از اجزای آن اسپ / اسب باشد، بیشتر از دیگر اسامی استفاده شده است . در متون باقی مانده به زبان اوستایی Ùˆ پهلوی ØŒ اسمهای فراوانی در ترکیب با اسپ / اسب به چشم Ù…ÛŒ خورد، Ú©Ù‡ بیشتر آنها نیز از ترکیب گُشْنَسْپ / گشنسب با اسامی گوناگون پدید آمده است . گشنسب از ریشة مفروض na- §vrs به معنای زایا، به علاوة اسپ ساخته شده است Ùˆ در انتقال از فارسی باستان به فارسی میانه ØŒ vi/v در آغاز کلمه به go تبدیل شده است Ø› چنانکه spa- ¦ta §vis در فارسی باستان ( رجوع کنید به کنت ØŒ ص 209 ) به sp ¦ta §Gus در فارسی میانه ( رجوع کنید به ژینیو ØŒ ج 2ØŒ بخش 2ØŒ ص 94 ) تبدیل شده است . گشنسپ / گشنسب گاه در پایان اسم مرکّب قرار Ù…ÛŒ گرفت ØŒ مثل آزادگشنسپ (همان ØŒ ج 2ØŒ بخش 2ØŒ ص 51)ØŒ فرخ آذر گشنسپ (همان ØŒ ج 2ØŒ بخش 2ØŒ ص 83) Ùˆ فری زارماه گشنسپ (همان ØŒ ج 2ØŒ بخش 2ØŒ ص 88). گاه نیز در اول اسم Ù…ÛŒ آمد، همچون گشنسپ بُرزین Ùˆ گشنسپ ماه (همان ØŒ ج 2ØŒ بخش 2ØŒ ص 93). از میان 092 ØŒ 1 اسمی Ú©Ù‡ ژینیو (ج 2ØŒ بخش 2ØŒ ص 25Ù€196) از اسامی فارسی دورة میانه جمع آوری کرده است ØŒ 65 اسم جزء گشنسپ / گشنسب دارند. اسمهایی نیز دارای جزء اسب هستند، مانند تهماسب (همان ØŒ ج 2ØŒ بخش 2ØŒ ص 165) Ùˆ اسمهایی نیز با نام جانوران دیگر ساخته شده اند، مانند شیرْنیوْ (همان ØŒ ج 2ØŒ بخش 2ØŒ ص 164).

در دورة اسلامی تنوع استفاده از نام جانوران در اسمها بیشتر است . یکی از دلایل آن ، نوشته شدن متون تاریخی ،



اسطوره ای Ùˆ Ø‌ماسی است Ú©Ù‡ متن پایه Ùˆ پیش از اسلام آنها به دست ما نرسیده است . در این متون دورة اسلامی ØŒ اسامی متعددی هست Ú©Ù‡ از صورت پیش از اسلام آنها بی اطلاعیم . در این دوره همچنین اسمی واØ‌د به صورتهای گوناگون ضبط شده است ØŒ مانند گستاسف ( مجمل التواریخ Ùˆ القصص ØŒ ص 38ØŒ 51)ØŒ گشتاسف (همان ØŒ ص 30)ØŒ گشتاسب (همان ØŒ ص 51ØŒ 91)ØŒ کشتاسب (همان ØŒ ص 92) Ùˆ بشتاسب (طبری ØŒ ج 1ØŒ ص 540) Ú©Ù‡ جملگی صورتهای تصØ‌یف شدة گشتاسپ اند. در این دوره نیز در اسمهای متعددی نام Ø‌یواناتی به جز اسب به کار رفته است ØŒ از جمله گرگسار (ولف ØŒ ص 704Ø› یوستی ØŒ ص 122)ØŒ گبرگاو (یوستی ØŒ ص 106)ØŒ سمند (ولف ØŒ ص 526Ø› یوستی ØŒ ص 281)ØŒ شیرزاد (یوستی ØŒ ص 298) Ùˆ شیرویه / شیروی ( مجمل التواریخ والقصص ØŒ ص 37Ø› ولف ØŒ ص 588). در تاریخ طبری (ج 1ØŒ ص 212Ù€213)ØŒ در بارة خاندان فریدون آمده است Ú©Ù‡ جملگی افراد آن با لقبی Ú©Ù‡ یکی از اجزای آن گاو/ کاو بوده است ØŒ از هم متمایز Ù…ÛŒ شده اند، از جمله نیک کاو، سیاه کاو، اسبیذکاو. طبری (همانجا) ترجمة عربی این القاب را نیز ذکر کرده است Ø› از جمله «البقرالبیض » در معنای اسبیذ (سپید) گاو.

در دوران صفویه (Ø‌ 906Ù€1135) Ùˆ قاجار (1210Ù€1344/ 1304 Ø´ )ØŒ علاوه بر نام Ø‌یوانات ØŒ لقبهای گوناگونی وجود داشته Ú©Ù‡ بر گرفته از صفات جانوران بوده است ØŒ مانند

تذروْرفتار (برگرفته از خرامیدن تذرو) یا غزال چشم (رستم الØ‌کما، ص 155). در این دوران القابی نیز بوده Ú©Ù‡ از ترکیب با نام جانوری در عربی ساخته شده است ØŒ مانند ضرغام السلطنه ØŒ طاووس العرفا Ùˆ غضنفرالسلطنه (سلیمانی ØŒ ص 103ØŒ 105ØŒ 116).

امروزه نیز از نام Ø‌یوانات برای نامیدن آدمیان استفاده Ù…ÛŒ شود، مانند پرستو، پروانه ØŒ مارال ØŒ هما. اسمهای مرکّبی نیز وجود دارد Ú©Ù‡ یک جزء آنها اسم جانوران است ØŒ مانند شیرعلی ØŒ علی شیر، Ù…Ø‌مد شاهین Ùˆ غیره . در زبانها Ùˆ گویشهای گوناگون ایرانی نیز برای نامیدن انسانها، از اسامی Ø‌یوانات استفاده شده است ØŒ مانند توکا (نام پرنده ) Ùˆ شوکا (آهو) در مازندرانی (زنگنه ØŒ ص 222Ù€ 225)Ø› ملیجه Ùˆ ملیچک ØŒ هر دو به معنای گنجشک ØŒ در گیلانی Ùˆ لری (همان ØŒ ص 244ØŒ 304) Ùˆ کَپوت به معنای کبوتر در بلوچی (همان ØŒ ص 170). نام بعضی شهرها Ùˆ روستاها نیز از نام Ø‌یوانات گرفته شده است ØŒ مانند گرگان ØŒ اسب آباد Ùˆ اسب سیاه (پاپلی یزدی ØŒ ص 55)ØŒ پلنگ دره ØŒ پلنگ آباد (همان ØŒ ص 129)ØŒ گرگ آباد، گرگ تپه (همان ØŒ ص 483) Ùˆ خرس آباد (همان ØŒ ص 221). در ایران ØŒ از میان پدیده های طبیعی ØŒ کوهها بیشترین اسم را از میان اسامی جانوران به خود اختصاص داده اند، مانند کفتار کوه در استان خراسان ( فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور ØŒ ج 4ØŒ ص 154)ØŒ شیرکوه در یزد (همان ØŒ ج 3ØŒ ص 202) Ùˆ مجموعة پنج کوه شامل چال خرس ØŒ چال شاهین ØŒ چال کبوتر، چال کلاغ Ùˆ چاله گرگ در استان کهگیلویه Ùˆ بویراØ‌مد (همان ØŒ ج 2ØŒ ص 459Ù€460).

منابع : Ù…Ø‌مدØ‌سین پاپلی یزدی ØŒ فرهنگ آبادیها Ùˆ مکانهای

مذهبی کشور ØŒ مشهد 1367 Ø´ Ø› دهخدا؛ Ù…Ø‌مدهاشم رستم الØ‌کما، رستم التواریخ ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد مشیری ØŒ تهران 1348 Ø´ Ø› پری زنگنه ØŒ آوای نامها از ایران زمین ØŒ تهران 1382 Ø´ Ø› کریم سلیمانی ØŒ القاب رجال دورة قاجاریه ØŒ تهران 1379 Ø´ Ø› طبری ØŒ تاریخ (بیروت )Ø› فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور ØŒ تهران : سازمان جغرافیایی نیروهای مسلØ‌ ØŒ 1379 Ø´ Ø› مجمل التواریخ Ùˆ القصص ØŒ چاپ Ù…Ø‌مدتقی بهار، تهران : کلالة خاور، 1318 Ø´ Ø› دیوید نیل مکنزی ØŒ فرهنگ Ú©ÙˆÚ†Ú© زبان پهلوی ØŒ ترجمة مهشید میرفخرایی ØŒ تهران 1373 Ø´ Ø› فریتس ولف ØŒ فرهنگ شاهنامة فردوسی ØŒ تهران 1377 Ø´ Ø›

Philippe Gignoux, Iranisches Personennamenbuch , vol 2: mitteliranische Personennamen , facs. 2: Noms propres sassanides en moyen-perse إpigraphique , vienna 1986; Ferdinand Justi, Iranisches Namenbuch , Marburg 1895; Roland Grubb Kent, Old Persian: grammar, texts, lexicon , New Haven 1961.

/ فرید قاسملو /

ب ) در ادبیات زردشتی .

این قسمت از مقاله (در دو بخش الف Ùˆ ب ) مبتنی Ùˆ مستند بر Ù…Ø‌تویات کتاب بُنْدَهِش * به زبان پهلوی است Ú©Ù‡ موبدی به نام فَرْنْبَغ دادَگی در دورة اسلامی عمدتاً از بعض کتابهای اَوِستا Ùˆ گهگاه با نقل توضیØ‌ات Ùˆ اضافات دستورانِ (روØ‌انیان زردشتی ) سپسین گِرد آورده است . بندهش عمدتاً مجموعه ای است از باورها Ùˆ عقاید Ùˆ افسانه های مَزدَیَسنانِ قدیم در بارة چونی Ùˆ چندی آفرینش کیهان ØŒ کُرة زمین Ùˆ موجودات آن (آدمی ØŒ جانوران ØŒ گیاهان Ùˆ جز اینها)ØŒ Ùˆ از این Ù„Ø‌اظ تا اندازه ای مانند «سِفْرِ تکوینِ» (کتاب آفرینشِ) تورات است . این قسمت

بر اساس آوانگاری Ùˆ ترجمة ب .ت . انکلساریا (موسوم به زَند آکاسیه ) اما با بهره گیری از بعض توضیØ‌ات ترجمة فارسی مهرداد بهار Ùˆ آوانگاری Ùˆ ترجمة فارسی رقیه بهزادی از « بندهشِ هندی » فراهم آمده است (از این پس ØŒ به اختصار، به ترتیب : انکلساریا، بهار Ùˆ بهزادی ).







الف ) جانورانی که هُرمَزدْ (اَهورامَزْدا) آفرید.

بنا بر بندهش (انکلساریا، فصل 13ØŒ ص 116Ù€127Ø› بهار، ص 78Ù€80Ø› بهزادی ØŒ بخش 13ØŒ آوانگاری ØŒ ص 26Ù€30ØŒ ترجمه ØŒ ص 90Ù€93)ØŒ هرمزد، علاوه بر گیاهان سودمند، همة «گوسفندان » (= جانوران سودمند) را از «مَغْزِ» (در پهلوی ØŒ mazg : مغز سر، مغزِ استخوان Ø› در ترجمة انکلساریا: "seed" ØŒ یعنی تخم ØŒ بذر؛ در بهزادی : «مغز، نُطفه ») گاوی نمادی Ùˆ افسانه ای به نامِ «گاوِ یکتا داده / یکتا آفریده (در پهلوی : d ¦k-da ¦e )»، پدید آورد، با این توضیØ‌ مُبهم : وقتی Ú©Ù‡ اهریمن به آفریدگانِ هرمزد تاخت ØŒ نخست گاو مذکور را از پای در آورد (هرمزد برای کاستن از درد Ùˆ رنج مرگِ او، به او بَنگ خورانید؛ در بارة «گاوِ یکتا داده » Ùˆ چونیِ درگذشتِ او، رجوع کنید به بنگ * Ø› Ùˆ انکلساریا، فصل 4ØŒ فرگرد ( بند، پاراگراف ) 20ØŒ ص 50Ù€51). اما «مغز» او را هرمزد به «ماهْ پایه » ( ØŸ ) در آسمان بُرد. این مغز، در آنجا پالوده شد ( ØŸ ) Ùˆ از آن ØŒ علاوه بر 55 «سَرْدَه » (پهلوی : sardag ØŒ نوع ØŒ قِسم ØŒ گونه ØŒ جور) گیاهِ سودمند، «گوسفند پُرسَردَه » (دارای انواع Ùˆ اقسامِ بسیار) آفریده شد. توضیØ‌ این Ú©Ù‡ واژة گوسفند ( spand ¦go ) به دو معنای متفاوت در این متن به کار رفته است : یکی «جانور سودمند» به طور Ú©Ù„ÛŒ ØŒ Ùˆ دیگری جانور اهلی معروف . توضیØ‌ِ لازمِ دیگر این Ú©Ù‡ واژه های سَردَه ØŒ کَرْدَه ( kardag )ØŒ گونه ( nag ¦go ) Ùˆ جز اینها Ú©Ù‡ در این متن برای تقسیم یا رَده بندی جانوران به کار رفته هیچ مدلول علمی Ùˆ فنی (مانند اصطلاØ‌ات امروزینِ جنس ØŒ نوع ØŒ زیرْ نوع Ùˆ گونه / جور ) ندارد ( رجوع کنید بهطرØ‌ تقسیم بندیِ بهار، ص 178Ù€181ØŒ Ú©Ù‡ خردپذیر نیست ).

تØ‌قیق جانورشناسیِ بندهشی سخت دشوار Ùˆ گاهی ناممکن است ØŒ به چند سبب ØŒ از جمله : نسخه های خطی (کامل یا ناقص ) موجودِ بندهش ØŒ Ù…Ø‌تملاً به علت غفلت Ùˆ شاید بیمایگی کاتبان ØŒ دارای عیوب ØŒ نقایص Ùˆ اشتباهات بسیار است Ø› دستنوشته های مزبور تفاوتهایی باهم دارند؛ Ùˆ هویت بسیاری از جانوران یا نامعلوم است Ùˆ یا در آن Ø´Ú© هست . لذا، کسانی Ú©Ù‡ به تصØ‌ÛŒØ‌ یا ترجمه Ùˆ توضیØ‌ Ù…Ø‌تویات بندهش ØŒ همت نموده اند (از معاصران ØŒ انکلساریا، دانشمند پارسی Ø› استاد فقید انگلیسی ØŒ Ù‡ . بیلی ØŒ Ú©Ù‡ کارِ گران مذکور موضوع رسالة دکتری او بوده ØŒ رساله ای Ú©Ù‡ به طبع نرسیده اما بهار از توضیØ‌ات Ùˆ یادداشتهای ارزشمند آن بهرة بسیار برده است Ø› بهار Ùˆ بهزادی ) نتوانسته اند مبهمات Ùˆ مجهولات بندهش (از جمله ØŒ فصلهای مربوط به جانوران ) را ایضاØ‌ کنند (در بارة دستنوشته ها Ùˆ ترجمه های بندهش یا بخشهایی از آن رجوع کنید به پیشگفتار بهار، ص 6Ù€ 10). بالتَّبَع ØŒ این مُشکلها Ùˆ مجهولات در مقالة Ø‌اضر نیز

دیده می شود.

طبقه بندی یا رده بندی بندهشی جانوران مُبتنی بر اصولی همگن ØŒ منظم Ùˆ خردپذیر نیست Ø› مثلاً جانوران را گاهی به Ø‌سب زیستگاه معمولی آنها (مثلاً، آبزی ØŒ «کوهْزی »، «سوراخْزی »)ØŒ گاهی برØ‌سب Ú©ÙˆÚ†Ú©ÛŒ Ùˆ بزرگی جُثة آنها، یا گاهی از Ù„Ø‌اظ Ø´Ú©Ù„ Ùˆ شمار انگشتان (مثلاً، سُم دار، «سُمْ شکافته »، پنج انگشتی ) گروه بندی کرده است ØŒ چنانکه گاهی فلان جانور در دو یا چند گروه گنجانده شده است (مثلاً، رجوع کنید بهخُفاش در ادامة مقاله Ø› نیز رجوع کنید به«طرØ‌ تقسیم بندیِ» مذکورِ بهار، Ú©Ù‡ نابسامانی Ùˆ آشفتگی این تقسیم بندی را تا اندازه ای Ù…ÛŒ نمایاند). به هر Ø‌ال ØŒ ما به ناچار در این مقاله خلاصه ای از گروههای جانوران را طِبق ترتیب Ùˆ تقسیمی Ú©Ù‡ در متن انکلساریا یافت Ù…ÛŒ شود، ذکر Ù…ÛŒ کنیم (نیز رجوع کنید به بندهش هندی Ú©Ù‡ تلخیصی از بندهش «بزرگ تر» است ).

( 1 ) هرمزد از «مغزِ» «گاوِ یکتا آفریدة » مذکور نخست دو «گاو» (پهلوی : w ¦ga )، نَر و ماده ، آفرید. به سبب ارجمندیِ «گاو»، هرمزد آن را دو بار آفرید: یک بار به شکل «گاوِ» معمولی و دیگر بار، به صورت «گوسفندانِ پُر سَردَه ».

( 2 ) سپس ØŒ از این «گوسفندان » (= جانوران سودمند) سه «کَردَه » آفریده شد: چَرندگانِ ( اهلی ) : بُز، میش ØŒ شُتر، اسب ØŒ Ùˆ خر؛ جانورانِ «کوهْزی / کوهْگُذَر» Ú©Ù‡ «فراخْرفتار»ند ( ØŸ )Ø› پرندگانی Ú©Ù‡ «دَست آموز» (= رام Ùˆ اهلی شدنی ) نیستند؛ جانوران آبزی Ø› Ùˆ جانوران «سوراخْ زی ». بدینسان ØŒ Ù…ÛŒ بینیم Ú©Ù‡ شمار «کردَه »ها، Ù†ÙŽÙ‡ سه تا بلکه پنج تاست ! اینک توضیØ‌اتی در بارة بعض جانوران گروهِ نخست از «کردة » ( 1 ) : این گروه شامل پنج «گونه » است : «خَرپایان »، دارای سُمهای ناشکافته ØŒ Ú©Ù‡ بزرگ ترینِ آنها اسبِ زِبال (تُندرو، تَکاوَر) Ùˆ Ú©ÙˆÚ†Ú© ترین ØŒ «خَرِ گُرگانی » است Ø› سُمْ شکافتگانِ چرنده ØŒ Ú©Ù‡ بزرگ ترینِ آنها شتر Ùˆ Ú©ÙˆÚ†Ú© ترین ØŒ «بُز گیپان » (ØŸ رجوع کنید به توضیØ‌ات بهار، ص 176ØŒ Ø´ 16) نوزاد است . از پنجه دارانِ پنج انگشتی ØŒ سگ بزرگ ترین Ùˆ «مُشْکان » («گُربة زَبّاد» ØŸ ) Ú©ÙˆÚ†Ú© ترینِ آنهاست (در بارة سگ رجوع کنید به ادامة مقاله ). سَردَة بُز شامل بُز معمولی ØŒ خَرْبُز (= بُزِ کلان )ØŒ

بزِ کوچک ، پازَن و قوچ است . سردة میش شامل پنج «گونه »: دُم دار ( = دُنبه دار ؟ ) ، بیدُم «سگْ میش » ( ؟ )، میشِ شاخدار، «کُریشَک » ( ؟ ) که میشی است اسبْ مانند، دارای شاخ بزرگ و سه کوهان ، که آن را همچون سُتور (مَرکب برای سواری ) به کار می گیرند («گویند که بارة ( = مَرکب ) نیای ما، منوچهر،







همین بود»). سردة شتر شامل چهارگونه است : کوهی و «شایستة چرا» (= دشتی )؛ شتر یک کوهانه و دو کوهانه . هشت گونه اسب وجود دارد: اسب تازی ، اسب پارسی ، اَستَر، گورْخر، «اسبِ آبی » ، و جز اینها. پانزده گونه گاو: سفید، سرخ ، زرد، سیاه و پیسه (= اَبلق )، گَوَزن ، گاوْمیش ، «شترْ گاوْ پلنگ » (= زَرّافه )، «گاوْ ماهی » ( ؟ )، غَژ گاو ، خوک (!)، و جز اینها.

( 2 ) کردَة «سگ »، شامل ده گونه : سگِ گلّه بان ØŒ سگِ نگهبانِ خانه ØŒ سگ چوپان Ø› سگ آبی یا بیدستر Ø› روباه ØŒ راسو، تَشی (خارپشتِ تیغ انداز)ØŒ شَنْگ ØŒ Ùˆ سنجاب پرنده . در بندهش هندی (ص 93)ØŒ ظاهراً به نقل از دستوران Ùˆ شارØ‌انِ سپسین ØŒ علاوه بر لقبهایی برای سگ ØŒ این نکتة شگفت در بارة سگ دیده Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ سگ آمیخته ای از گوسفندان (= جانوران سودمند) Ùˆ مردمان است . از این رو او را سگ خواندند Ú©Ù‡ او یک سوم از مردمان است ( ! ) .

( 3 ) دو گونه خرگوش : سوراخْ زی و بیشه زی .

( 4 ) راسو ، هشت گونه : سَمور ، سمور سیاه ، خَز ، قاقُم ، قاقم سیاه ، و دیگر گونه ها.

( 5 ) هشت گونه «موش » : موش معمولی ؛ موشی که نافة مُشک دارد ( ؟ )؛ موشِ دوپا (در عربی ، یَربوع ) ؛ بیشْموش ، که گیاه زهرناکِ بیش * را می خورَد، و «موش سیاه »، که دشمن مار است (شاید نِمْس ، جانوری که به انگلیسی mongoose می گویند)، و گونه های دیگر .

( 6 ) پرندگان / بالدارها، صد و ده گونه : سیزده گونه

شامل سیمُرغ (در پهلوی : n-murw ¦se Ø› پرندة افسانه ای ØŸ)ØŒ کَرْشِنْت ( ØŸ )ØŒ عقاب ØŒ کَرکَس ØŒ کلاغ ØŒ جغد، خروس ØŒ کُلَنگ / دُرنا ( Ùˆ جز اینها ) . دو گونه خُفاش / شَب پَره ØŒ Ú©Ù‡ نوزادان خود را شیر Ù…ÛŒ دهند (توضیØ‌ مؤلف بندهش : «خفاش در سه گروه جای Ù…ÛŒ گیرد: در گروه پرندگان چون بال دارد، در گروه سگان

زیرا دندانهایی چون آنِ سگ دارد، و در گروه موشها چون سوراخْزی است »).

( 7 ) ماهیها، ده گونه : اَرَز (= کَرْ ماهی )، آرْزوکا ( ؟ ) و مَرزوکا ( ؟ ) و «ماهیهای دیگری که نامهای اوستایی دارند».

( 8 ) سپس در هریک از سردَه های مذکور «سرده اندر سرده » ( شاید به معنای انواع و گونه های فرعی ) پدید آمدند که شمار آنها نهایتاً به 282 (در بهار: 262) رسید. جانوران سودمند در طی نُه سال به هفت اقلیم زمین ، در سه سال به شش کشور و در شش سال به خُوَنِرَهْ (در پهلوی : Xwanirah ، «قارة مسکون مرکزی زمین »؛ مکنزی ، همین واژه ) آمدند.

( 9 ) بعض جانوران سودمند سِمَتِ «رَدی » (= سَروری ØŒ سَرکردگی ) گروه خود را دارند. این سرکردگان Ú©Ù‡ نخستین نمونه هایی بودند Ú©Ù‡ هرمزد آفرید، ویژگیهای شگفتی دارند، این چنین (انکلساریا، فصل 17ØŒ ص 152Ù€155Ø› بهار، ص 89): «خَرْبُز» (= بُزِ کلان )ØŒ دارای آروارة سفید، سَروَرِ «بُزان »؛ گوسفندِ (جَوانِ) دارای آروارة سفید، سَرور گوسفندان Ø› شترِ دوکوهانه Ú©Ù‡ زانوانش موی سفید دارد، سرور شتران Ø› گاو سیاهْ موی Ùˆ زردْزانو، سرورِ گاوان Ø› اسب سفیدِ زردْگوش ØŒ درخشانْ موی Ùˆ سفیدْچشم ØŒ سَرور اسبان Ø› خَر سفیدِ «گُربهْ پای » ( ØŸ )ØŒ سرور خران Ø› سگ سفیدِ زردْموی ( ØŸ )ØŒ سرور سگان Ø› خرگوشِ بور، سرور «فراخْ رفتاران Ùˆ دَدانِ دستْآموز (رام ) نشدنی Ú©Ù‡ در کوهها Ù…ÛŒ زیند». در مورد پرندگان ØŒ نخست «سیمرغِ سه انگشتی » ( ØŸ ) آفریده شد، اما او سرور پرندگان نیست ØŒ بلکه کَرشِفت ( ØŸ ) Ú©Ù‡ «دین » (= کتابهای مقدّس اَوستا ) را به «وَرِ جَمکرد» بُرد سرور آنان است . ( «وَرِ» مذکور پناهگاهی بود Ú©Ù‡ جَم ØŒ شاه افسانه ای ØŒ پیش از وقوع طوفان سهمگین Ùˆ ویرانگری Ú©Ù‡ در پیش بود ساخت ــ Ø‌ادثه ای چون طوفان نوØ‌ ــ ØŒ Ùˆ از هر جانور، گیاه Ùˆ جز اینها نمونه هایی به آن پناهگاه منتقل کرد تا از آسیب طوفان مصون بمانند. ) Ø› قاقُم سفید سرکردة راسوان است Ø› Ùˆ اَرَز / کَرماهی ( Ù…Ø‌تملاً بالِن ØŒ پستاندار دریایی کلانی Ú©Ù‡ هنوز در اصطلاØ‌ اهالی کرانه های جنوب ایران «کَرْماهی » نام دارد ) سَرور آبزیان است .

ب ) جانورانی Ú©Ù‡ اهریمن آفرید. اهریمن ØŒ در پیکار دائمش با هرمزد، برای مقابله با «گوسفندان » (= جانوران سودمند)ØŒ از همان چهار گوهرِ (= عنصر) هرمزدی (یعنی آب ØŒ باد/ هوا، آتش Ùˆ خاک )ØŒ «خِرَفَسْتَران » (در پهلوی : n ¦xrafastara ) یعنی «جانوران زیانگر» (به تعبیرِ انکلساریا) را به سه گونة آبزی ØŒ زمینی Ùˆ پرنده / بالدار آفرید. از آبزیها وَزَغ ØŒ از زمینیها «اَژدَهایِ بسیارْ سَر» ( ØŸ ) Ùˆ از بالداران «مارِ بالدار» ( ØŸ ) از همه بدترند. همة خرفستران جادوگرند Ùˆ مار Ú©Ù‡ تا نکُشندَش نمی میرد، از همه «جادوگرتر» است . خرفستران در چندین سردَه جای Ù…ÛŒ گیرند، بدین تفصیل (انکلساریا، فصل 22ØŒ ص 182Ù€189Ø› بهار، ص 97Ù€99Ø› شماره گذاری از نگارندة Ø‌اضر است ):

( 1 ) سردة «مار» ( ! ): مار، اَژدَها ( ؟ در پهلوی : §az )، اژدهای دو سَر و هفت سر ( ؟ )، ماری که مانند سوسمار دُمْسیاهِ زهرناک است و پوست می اندازد ( ؟ )، خفاش جنگلی و زمینی ، «مارانْ گوش » (در بهار، «ماران دوش »)، «مارانْ شاه » (در بهار) که باریک و سفید و به درازای یک انگشت است و بر سر مار بزرگ می نشیند، و انواع بسیار دیگر.





( 2 ) سردة کَژدُم ، شامل چند جور عقرب ( که قرائت نامها و تعیین هویت آنها ناممکن است ) .

( 3 ) سردة مارمولکها، شامل سوسمار زهرناک ، «برگْ مار» ( ؟ بهار) و چند نوع دیگر.

( 4 ) سردة وَزَغ ، شامل چند جور (که نامها و هویت آنها را نتوانسته اند دریابند؛ انکلساریا، فرگرد 13؛ بهار، ص 98).

( 5 ) سردة کرمها: کرم ابریشم Ø› کرمی Ú©Ù‡ «اندر آتش است » ( ØŸ ) Ùˆ در ناØ‌یة خراسان یافت Ù…ÛŒ شود Ùˆ از آن رنگِ سرخ (برای رنگرزی ) به دست Ù…ÛŒ آورند (ظاهراً منظور همان Ø‌شره ای است Ú©Ù‡ به انگلیسی kermes Ù…ÛŒ گویند)ØŒ Ùˆ گونه های دیگر.

( 6 ) سردة مور: مورچة دانه کَش ، مورچة گزنده ( = شاید مورچة بزرگی که در تهران «مورچهْ سَواری » نام دارد ) ، موریانه ( ؟ )، و مورچگان دیگر. مؤلف از دستوری نقل می کند که اگر لانة مورچه را سیصد سال نیاشوبند، مورچه ها مبدل به «مارِ پَردار» می شوند (منقول در بهار، ص 99).

( 7 ) سردة مگس ( ! ): «مگس کاسْکینی » (= لاجوردی رنگ ؟)، مگس سیاه ، مگسِ انگبین (= زنبور عسل )، مگسی که لانة گلی برای خود می سازد، و جز اینها.

( 8 ) سردة مَلَخ ( ! ) : ملخ ، پشة خُرد و کلان و کیک /کَک (همه در یک فرگرد کوتاه و نامفهوم در ش 17، گنجانده شده اند).

( 9 ) «گُرگْ سردَگان ». فصل جداگانه ای در بندهش (انکلساریا، فصل 23ØŒ ص 188Ù€191Ø› بهار، ص 99Ù€100) به تقبیØ‌ Ùˆ تشنیع گرگ اختصاص یافته است . اهریمن پانزده سردَه «گرگ » آفرید. گرگ سیاهِ سُترُگ (= درنده خو، خشن Ùˆ بی رØ‌Ù… ) از دیگران دلیرتر/ بی باک تر است . دَدان دیگری نیز در این سرده گنجانده شده اند: بَبر، شیر، پلنگ ØŒ یوز، روباه ØŒ شغال ØŒ کَفتار، «غارْ Ú©ÙŽÙ† » ( ØŸ )ØŒ گربه ØŒ «گرگِ آبی » (= ماهی کوسه ØŸ)ØŒ جُغد ( Ùˆ چند جانور دیگرِ نامعلوم ) .

( 10 ) در بارة چگونگی پیدایش میمون Ùˆ خرس در بندهش هندی (ص 106) این افسانه را Ú©Ù‡ ظاهراً از بَر افزودهای سپسین است ØŒ Ù…ÛŒ خوانیم : «وقتی Ú©Ù‡ جَمِ مذکور از فَرّ ایزدی Ù…Ø‌روم شد، از ترسِ دیوها دیوی را به زنی گرفت Ùˆ خواهر خود را به زنی به دیو دیگری داد. میمون Ùˆ خرس دُمدار Ùˆ دیگر سردَه های ویرانگر از ( آن آمیزشها ) » پدید آمدند ( ! ) .

( 11 ) فصل 24 بندهش (انکلساریا، ص 194Ù€205Ø› بهار، ص 101Ù€103) Ø‌اوی وصف چند جانور موهوم Ùˆ تکمله ای توضیØ‌ÛŒ است در بارة جانورانی Ú©Ù‡ هرمزد برای مقابله با بعض جانوران اهریمنی آفرید. از جانوران موهوم Ùˆ کارهای موهوم تر آنها ذکر این دو مورد کافی است : یکی «خَرِ سه پای » Ú©Ù‡ شش

چشم ، نُه دهان ، دو گوش و یک شاخ دارد، و در میان دریای فَراخْکَرت ( ؟ ) ایستاده است . هرگاه عَرعَر کُند، همة آفریدگان آبزیِ مادة هرمزدی آبستن می شوند و همة آفریدگان مادة آبستنِ اهریمنی بچه می اندازند/ سقط می کنند. دیگری (انکلساریا، فرگرد 25) پرندة کَرشفتِ مذکور است که گویند می توانست کلمات را تلفظ کند؛ لذا متن اوستا را به «وَرِ جمکرد» بُرد و در آنجا اشاعه کرد.

از جانورانی که هرمزد اختصاصاً برای کشتن بعض جانوران زیانگر و جادویی آفرید اینها را ذکر می کنیم : زاغچه / کلاغ زاغی (در پهلوی : n murw ¦ske ¦ka ) برای کشتن ملخ (همان ، فرگرد 35)؛ کَرکَس برای خوردنِ «نَسا» (گوشت مردگان ، مُردار)، کلاغ

( Ùˆ چند جانور دیگر نیز چنین Ù…ÛŒ کنند ) (فرگردهای 36Ù€37)Ø› سگ برای مقابله با گرگ Ùˆ برای Ø‌فاظت از جانوران سودمند؛ راسو برای مقابله با خرچنگ (در پهلوی : karzang ) Ùˆ دیگر خرفسترانِ سوراخْزی (فرگرد 40)Ø› جوجه تیغی / خارپُشت

که به لانة مورانِ دانه کَش رفته در آن لانه ادرارِ بول می کند و هربار هزار مور را می کُشد (فرگرد 42)؛ بیدستر (سگ آبی ) برای مقابله با دیوی آفریده شد که در آب می زید (فرگرد 44)؛ و خروس برای همکاری با سگ در مقابله با دیوها و جادوگران (فرگرد 48).

( 12 ) هرمزد با همه دانی / بَس آگاهیِ خود، بعض خرفستران را به سود آفریدگان خود مبدل کرد. مثلاً زنبور عسل و کرم ابریشم را که اصلاً در جزو جانوران زیانکار به شمار می آمدند.

منابع : بندهش ØŒ ( گردآوری ) فرنبغ دادگی ØŒ ترجمة مهرداد بهار، تهران 1369 Ø´ Ø› بندهش هندی : متنی به زبان پارسی میانه ( پهلوی ساسانی )ØŒ تصØ‌ÛŒØ‌ Ùˆ ترجمة رقیه بهزادی ØŒ تهران : 1368 Ø´ Ø›

David N. MacKenzie, A conoise Payhlavi dictionary, London, repr. 1971. Zand-a ¦kas  ¦h: Iranian or Greater Bundahis §n , transliteration and English translation by B.T. Anklesaria, Bombay 1956.

/ هوشنگ اعلم /









ج ) در ادبیات فارسی . کاربرد فراوان نام جانوران در شعر Ùˆ نثر فارسی Ø‌اکی از توجه خاص ادبیات فارسی به جانوران است . تمام این توجه ادامة آنچه از جانوران در فرهنگ ایران باستان متداول بوده Ùˆ در اوستا یا دیگر متون زرتشتی ذکر شده است ØŒ نیست . بخش عظیمی از آن نتیجة تعلیمات اسلامی ØŒ به ویژه تأثیر داستانهای قرآن ØŒ در ادب فارسی است Ùˆ بیشترین



بخش آن ØŒ خاصه آنچه از Ø‌کایتهای جانوران در ادبیات سنّتی مکتوب Ùˆ ادبیات شفاهی مردم ایران رایج است ØŒ متأثر از فرهنگ Ùˆ ادبیات هند باستان است ( رجوع کنید به ادامة مقاله Ø› برای پیشینة Ø‌کایتهای جانوران در ادبیات جهان رجوع کنید به د. دین Ùˆ اخلاق ØŒ ج 5ØŒ ص 676Ù€ 678). در ایران باستان ØŒ بر خلاف هند، قهرمانان متون Ø‌ماسی جانوران نبوده بلکه بیشتر شاهان Ùˆ پهلوانان بوده اند، همچنانکه این سنّت در شاهنامه نیز ادامه یافته است ( رجوع کنید بهادامة مقاله ). آنچه از جانوران در ادبیات ایران باستان ذکر شده است ØŒ بیشتر از اساطیر Ù…Ø‌سوب Ù…ÛŒ شود ( رجوع کنید به اسطوره * ) یا صبغة مذهبی دارد ( رجوع کنید به بخش 1ØŒ ب ). تنها متن داستانیِ غیرمذهبی به زبان پهلوی ØŒ Ú©Ù‡ یکی از شخصیتهای آن جانور است ØŒ منظومة درخت آسوریک است Ú©Ù‡ در آن یک بُز Ùˆ درخت خرما، راجع به فواید خود، با یکدیگر مناظره Ù…ÛŒ کنند. به زعم برخی Ù…Ø‌ققان ØŒ این منظومه سرچشمة پارتی Ùˆ به گفتة برخی دیگر، ریشه در ادبیات بین النهرین دارد ( رجوع کنید بهسرکاراتی ØŒ ص 56 Ù€57).

در ادب فارسی ØŒ شاهنامه با توجه به اینکه ترجمة دقیق بخشهایی از خداینامة پهلوی را در بردارد، ظاهراً بیش از هر کتابی شناخت ایرانیان باستان را از جانوران Ùˆ چگونگی برخوردشان را با آنها Ùˆ برداشتها Ùˆ تصوراتی را Ú©Ù‡ از جانوران داشته اند، نشان Ù…ÛŒ دهد. در شاهنامه جانوران به دو گروهِ دَد Ùˆ دام تقسیم شده Ùˆ بیش از همه از این جانوران یاد شده است : اسپ (اسب )ØŒ پلنگ ØŒ پیل (فیل )ØŒ شیر، عقاب ØŒ گور، ماهی ØŒ مرغ (عموم پرندگان )ØŒ نهنگ (تمساØ‌ * Ø› مثلاً رجوع کنید به دفتر 2ØŒ ص 70ØŒ 86ØŒ 178ØŒ دفتر 3ØŒ ص 32ØŒ دفتر 4ØŒ ص 266ØŒ دفتر 5ØŒ ص 232Ù€ 233). نخستین بار هوشنگ ØŒ پادشاه پیشدادی ØŒ از فواید جانورانی نظیر گاو Ùˆ خر Ùˆ گوسفند بهره برد Ùˆ از پوست Ùˆ چرم جانورانی نظیر روباه Ùˆ قاقُم Ùˆ سنجاب استفاده کرد (فردوسی ØŒ دفتر 1ØŒ ص 31). در داستان هوشنگ ØŒ واژة «پویندگان » برای چهارپایان به کار رفته ( رجوع کنید به همانجا) Ú©Ù‡ شایان توجه است .

در شاهنامه اسب ــ Ú©Ù‡ نامهای دیگری نظیر «چَرمه » (مثلاً دفتر 1ØŒ ص 207ØŒ دفتر 2ØŒ ص 466) Ùˆ «باره » (مثلاً دفتر 5ØŒ ص 143) نیز برای آن به کار رفته است Ùˆ گلة آن را «فَسیله » نیز Ù…ÛŒ گفته اند ( رجوع کنید به دفتر 3ØŒ ص 12) ــ بیش از همة جانوران Ø‌ضور دارد Ùˆ نامش به همراه نام تخت Ùˆ کلاه Ùˆ پیل Ùˆ پرستنده (کنیز)ØŒ جزو لوازم Ùˆ مایØ‌تاج زندگی آمده است ( رجوع کنید به دفتر 1ØŒ ص 237ØŒ 239). اهمیت داشتن اسب را در داستانی Ú©Ù‡ رستم رخش را برمی گزیند، Ù…ÛŒ توان دید ( رجوع کنید به فردوسی ØŒ دفتر 1ØŒ ص 334Ù€ 335). برخی از اسبها در شاهنامه نام خاص دارند، مانند رخش * Ú©Ù‡ نام اسب رستم ( رجوع کنید به دفتر 1ØŒ ص 335) Ùˆ بهزاد Ú©Ù‡ نام اسب کیخسروست ( رجوع کنید به دفتر 2ØŒ ص 427). اسب رستم ØŒ رخش ØŒ آنچنان نیرومند است Ú©Ù‡ در خان اول از هفت خان ØŒ شیری را Ù…ÛŒ کشد (فردوسی ØŒ دفتر 2ØŒ ص 22). اهمیت اسب در زندگی ایرانیان دورة باستان چنان بود Ú©Ù‡ نام برخی اشخاص به واژة اسب ختم Ù…ÛŒ شد ( رجوع کنید به بخش 1ØŒ الف ). برطبق شاهنامه (مثلاً دفتر 1ØŒ ص 227)ØŒ نژاد مرغوب اسب برای سوارکاری ØŒ اسب تازی بود (نیز رجوع کنید به اسدی طوسی ØŒ ص 113). از اسب در چوگان بازی هم استفاده Ù…ÛŒ کردند ( رجوع کنید به فردوسی ØŒ دفتر 5ØŒ ص 48).

جانور دیگری Ú©Ù‡ نام آن در شاهنامه (مثلاً دفتر 3ØŒ ص 276) برای وصف زورمندی ØŒ دلاوری Ùˆ جنگاوری فراوان به کار رفته ØŒ شیر است Ú©Ù‡ گاه «هِزَبر» نیز نامیده شده است (مثلاً دفتر 1ØŒ ص 129). صفتی Ú©Ù‡ برای شیر به کار Ù…ÛŒ رود معمولاً «ژیان » (خشمگین Ùˆ درنده ØŒ مثلاً دفتر 2ØŒ ص 420) یا «درنده » (دفتر 2ØŒ ص 70) است . با توجه به ویژگیهای شیر، صفتهایی مانند «شیراوزَن » (شیراوژن ØŒ شیرافکن Ø› دفتر 1ØŒ ص 146)ØŒ «شیر بازو» (دفتر 1ØŒ ص 191) Ùˆ «شیرمرد» (دفتر 4ØŒ ص 66) برای پهلوانان شاهنامه به کار رفته است . «شیروی »، منسوب به شیر، در شاهنامه (دفتر 1ØŒ ص 127ØŒ 132ØŒ 147) نام یکی از پهلوانان سپاه فریدون ØŒ است Ú©Ù‡ گاه «شیر» نیز نامیده شده است Ùˆ این خود، اهمیت شیر را در فرهنگ ایرانیان نشان Ù…ÛŒ دهد. افزون بر اینها، اسداللّه ØŒ لقب امام علی علیه السلام ØŒ نیز بر اهمیت Ùˆ کاربرد نام شیر در ادب فارسی افزوده است (مثلاً: «فهم Ú©Ù† گر مؤمنی فضل امیرالمؤمنین / فضل Ø‌یدر، شیریزدان ØŒ مرتضای پاکدین »، کِسایی مروزی ØŒ به نقل ریاØ‌ÛŒ ØŒ ص 93).

در شاهنامه از درندگان دیگر، پلنگ (مثلاً دفتر 2ØŒ ص 178)ØŒ از خزندگان Ùˆ آبزیان نهنگ (تمساØ‌ ØŒ مثلاً دفتر 2ØŒ ص 178ØŒ دفتر 4ØŒ ص 65ØŒ 245) Ùˆ از پرندگان عقاب * (مثلاً دفتر 2ØŒ ص 86) مظهر زورمندی Ùˆ دلاوری اند. در داستان پروازِ کیکاووس به آسمان ØŒ به فرمان او چهار بچة عقاب را از آشیانة عقاب Ù…ÛŒ ربایند Ùˆ آنها را با مرغ Ùˆ گوشتِ بره Ù…ÛŒ پرورانند تا اینکه مانند شیر نیرومند Ù…ÛŒ گردند. تخت کیکاووس را با نیزه هایی به چهار عقاب Ù…ÛŒ بندند Ùˆ بر نیزه ها ران بره Ù…ÛŒ بندند تا عقابها به طمع آنها پرواز کنند اما آنها پس از چندی ØŒ از پرواز خسته Ù…ÛŒ شوند Ùˆ کیکاووس به زمین سقوط Ù…ÛŒ کند (فردوسی ØŒ دفتر 2ØŒ ص 96Ù€97).

جانور دیگری Ú©Ù‡ نام آن در شاهنامه آمده (مثلاً دفتر 1ØŒ ص 225) Ùˆ گاه با صفتِ «مست » (ÙˆØ‌Ø´ÛŒ Ùˆ دیوانه ) برای وصف جنگاوری به کار رفته ØŒ فیل است ØŒ چنانکه برای بیان دلاوری Ùˆ توانایی رستم ØŒ در برخی نسخه های خطی شاهنامه آمده است Ú©Ù‡ رستم در جوانی پیل سپید را Ù…ÛŒ کشد ( رجوع کنید بهفردوسی ØŒ دفتر 1ØŒ ص 275ØŒ پانویس 17). در شاهنامه صفتی Ú©Ù‡ برای فیل فراوان به کار رفته (مثلاً دفتر 3ØŒ ص 18Ù€19)،«زَنده » (ژَنده ØŒ عظیم Ùˆ مهیب ) Ùˆ صفت رستم «پیلتن » است (مثلاً دفتر 1ØŒ ص 191). ایرانیان در جنگها بر پشت فیل Ù…ÛŒ نشستند (مثلاً دفتر 3ØŒ ص 18).

در شاهنامه از جانوران درنده ای نظیر گراز (دفتر 3، ص 308) و گرگ (دفتر 5، ص 29ـ31) نیز یاد شده است . هریک از پهلوانان ایرانی در شاهنامه درفشی با تصویر یکی از جانوران درنده یا تنومند دارند ( رجوع کنید بهدفتر 2، ص 159ـ162)، از جمله درفش پهلوانی به نام «گراز»، صورت گراز دارد ( رجوع کنید بههمان ، دفتر 2، ص 162).

یوز و باز * جانوران شکاری بوده اند که علاوه بر شاهنامه (دفتر 4، ص 266)، در دیگر متون ادب فارسی نیز از آنها بسیار یاد شده است . جالب توجه اینکه در برخی متون ادبی ، از جمله بوستان سعدی (ص 88)، آمده است که یوز پنیر می خورد!

Ø‌یوانی Ú©Ù‡ در شاهنامه نام آن بسیار ذکر شده Ùˆ قهرمانان شاهنامه ØŒ از جمله رستم ØŒ آن را شکار Ù…ÛŒ کنند Ùˆ Ù…ÛŒ خورند، گور است ( رجوع کنید به دفتر 2ØŒ ص 119). برطبق شاهنامه (مثلاً دفتر 3ØŒ ص 383)ØŒ از شتر برای بارکشی استفاده Ù…ÛŒ کردند. بلبل * ØŒ پرنده ای Ú©Ù‡ در ادب فارسی نماد عاشق Ùˆ عاشق بودن است ØŒ در شاهنامه نیز هست Ùˆ به زبان پهلوی سخن سرایی Ù…ÛŒ کند ( رجوع کنید بهدفتر 5ØŒ ص 292). گاو مشهور شاهنامه ØŒ «گاوبرمایه » است Ú©Ù‡ فریدون در کودکی از شیر آن تغذیه Ù…ÛŒ کند Ùˆ ضØ‌اک آن را Ù…ÛŒ کشد ( رجوع کنید بهدفتر 1ØŒ ص 63Ù€64).

دیگر جانور مشهور شاهنامه ØŒ مار * است Ú©Ù‡ با نیرنگِ اهریمن بر دوشهای ضØ‌اک * Ù…ÛŒ روید Ùˆ خوراکش مغز جوانان است ( رجوع کنید بهدفتر 1ØŒ ص 50ØŒ 55 Ù€56). در بسیاری از موارد، از مار در شاهنامه با نام «اَژدها» یاد شده است . علاوه بر این ØŒ اژدها * از جانوران افسانه ای شاهنامه است Ú©Ù‡ رستم (دفتر 2ØŒ ص 26Ù€29) Ùˆ اسفندیار (دفتر 5ØŒ ص 232Ù€233) در خان سوم از هفت خان ØŒ Ùˆ گشتاسپ پدر اسفندیار (دفتر 5ØŒ ص 43)ØŒ آن را Ù…ÛŒ کشند. گرشاسپ نیز از دیگر پهلوانان اژدهاکش در ادب فارسی است ( رجوع کنید به اسدی طوسی ØŒ ص 59 Ù€61Ø› نیز رجوع کنید به اژدها * ).

سیمرغ دیگر جانور افسانه ای است که در شاهنامه ، زال ، پدر رستم ، را پرورانده است (دفتر 1، ص 166ـ 168، 171ـ 172). اسفندیار در طی هفت خان ، سیمرغ اهریمنی را در خان پنجم می کشد (دفتر 5، ص 241ـ242). از سیمرغ در دیگر آثار ادبی فارسی نیز بسیار یاد شده ، به ویژه نقش او در منطق الطیر * و قصه های عامیانه در خور توجه است (نیز رجوع کنید بهسیمرغ * ).

دیو جانور افسانه ایِ مشهور شاهنامه است . یکی از معروف ترین دیوان شاهنامه ، دیو سپید است که رستم او را می کشد ( رجوع کنید بهدفتر 2، ص 42ـ43) و دیگری اَکوانِ دیو است که به شکل گور، رستم را به دنبال خود می کشاند، هنگامی که رستم خسته می شود و می خوابد، دیو او را به هوا بلند می کند و چون وارونه کار است ، رستم را به جای خشکی به دریا می افکند (دفتر 3، ص 291ـ293). دیو نیز در دیگر آثار ادب فارسی ، به ویژه در قصه های عامیانه نظیر امیرارسلان * ، نقش عمده دارد (نیز رجوع کنید بهدیو * ).

جانورانِ شاهنامه دارای شخصیت آدمی نیستند Ùˆ نقل Ø‌کایتهای جانوران ØŒ شیوة شاهنامه نیست . Ø‌ضور گستردة جانوران را در ادب فارسی در Ø‌کایتهایی Ú©Ù‡ جانوران شخصیت آدمی دارند Ù…ÛŒ توان دید. این Ø‌کایتها غالباً از فرهنگ Ùˆ ادب هند به ادبیات فارسی راه یافته است چنانکه در عهد ساسانی کتابهایی نظیر پنچه تنتره ØŒ شامل Ø‌کایتهای جانوران ØŒ از سنسکریت به پهلوی ترجمه شد Ùˆ سپس در دورة اسلامی از عربی به فارسی برگردانده شد ( رجوع کنید به کلیله Ùˆ دمنه * Ø› در بارة Ø‌کایتهای هندی در ادب فارسی همچنین رجوع کنید به مجتبائی ØŒ 1370 Ø´ ØŒ ص 471Ù€ 488). بنا بر جاتکه ØŒ از کتابهای بسیار کهن هندی به زبان پالی ( د. دین Ùˆ اخلاق ØŒ ج 7ØŒ ص 493)ØŒ بودا در مراØ‌Ù„ گوناگون Ø‌یات به Ø´Ú©Ù„ جانوران گوناگون ØŒ از جمله فیل ØŒ در آمد (همان ØŒ ج 5ØŒ ص 677ØŒ ج 7ØŒ ص 491) Ú©Ù‡ اعتقاد هندیان را به تناسخ * نشان Ù…ÛŒ دهد. باتوجه به اینکه بسیاری از Ø‌کایتهای پنچه تنتره یا همان کلیله Ùˆ دمنه در جاتکه نیز هست (همان ØŒ ج 7ØŒ ص 492)ØŒ ظاهراً اینکه در این گونه Ø‌کایتها، جانوران شخصیت انسانی دارند، به گونه ای با اعتقاد هندیان به تناسخ مرتبط Ù…ÛŒ شود، Ú©Ù‡ در ادبیات فارسی نیز نمود پیدا کرده است . از کتابهای هندی Ú©Ù‡ ترجمة آنها به فارسی ØŒ بخش اعظم Ø‌کایتهای جانوران در ادب فارسی را در بر دارد، کلیله Ùˆ دمنه ØŒ سندبادنامه * Ùˆ طوطی نامه * در خور ذکر است .

علاوه بر آنها، مرزبان نامه نیز از آثار بسیار مهم Ø‌کایتهای جانوران در ادب فارسی است Ú©Ù‡ با اینکه در اصل به زبان طبری بوده است ØŒ پاره ای از Ø‌کایتهای جانوران در آن ØŒ اصل Ùˆ نسب هندی دارد ( رجوع کنید بهمرزبان نامه * ). بخش شایان توجهی از مجلد دومِ هزار Ùˆ یک شب * (ص 108Ù€116ØŒ 118Ù€140)ØŒ Ú©Ù‡ در 1268 عبداللطیف طسوجی تبریزی آن را از عربی به فارسی برگردانده ØŒ نیز شامل Ø‌کایتهای جانوران است .

بسیاری از Ø‌کایتهای کلیله Ùˆ دمنه به دیگر آثار ادب فارسی هم راه یافته است ØŒ نظیر Ø‌کایت خرگوش Ùˆ شیر (ص 86 Ù€ 88) Ùˆ سه ماهی در آبگیر (ص 91Ù€92) Ú©Ù‡ هر دو در مثنوی مولوی (دفتر 1ØŒ ص 49Ù€62ØŒ 66Ù€71ØŒ دفتر 4ØŒ ص 110ØŒ 113Ù€114) نیز ذکر شده است (در بارة Ø‌کایتهای جانوران در مثنوی نیز رجوع کنید بهزرین کوب ØŒ 1367 Ø´ ØŒ ص 163Ù€195).

بسیاری از باورها Ùˆ تصورات ایرانیان در بارة جانوران ØŒ Ú©Ù‡ در زبان Ùˆ ادب فارسی تا به امروز باقی است ØŒ ظاهراً از Ø‌کایتهایی سرچشمه گرفته است Ú©Ù‡ اصل هندی دارند. مثلاً، Ø‌ماقت Ùˆ ساده لوØ‌ÛŒ خر یا درازگوش را در Ø‌کایت «بازرگان Ùˆ درازگوشِ» طوطی نامه (ثغری ØŒ ص 361Ù€363) Ù…ÛŒ توان دید؛ نیرنگ بازی Ùˆ فریبکاری مار در کلیله Ùˆ دمنه در Ø‌کایتِ ماری آمده است Ú©Ù‡ پیری بر ÙˆÛŒ غلبه کرده بود Ùˆ با فریب ØŒ غوکان (قورباغه ها) را Ù…ÛŒ خورد (ص 230Ù€232)Ø› Ø‌رص Ùˆ طمع مار در Ø‌کایت شاپور، امیرغوکان ØŒ در طوطی نامه (ثغری ØŒ ص 318Ù€ 325) آمده Ø› Ùˆ دانایی Ùˆ زیرکی Ùˆ Ø‌یله گری روباه ØŒ Ú©Ù‡ از قهرمانان اصلی Ø‌کایتهای جانوران است ØŒ در Ø‌کایت «Ø‌مدونه (بوزینه ) با روباه Ùˆ ماهی » در سندباذنامه (ظهیری سمرقندی ØŒ ص 47Ù€ 48) آمده است . در بارة Ø‌یله گری روباه ØŒ Ø‌کایت مشهورِ «روباه Ùˆ خروس » در مرزبان نامه (سعدالدین وراوینی ØŒ ج 1ØŒ ص 330Ù€ 334) شایان توجه است Ú©Ù‡ هرچند او Ù…ÛŒ کوشد خروس را بفریبد Ùˆ شکار کند، کامیاب نمی شود Ùˆ خروس ØŒ Ú©Ù‡ داناتر است ØŒ روباه را

از سگ تازی Ù…ÛŒ ترساند Ùˆ روباه Ù…ÛŒ گریزد. در کلیله Ùˆ دمنه (مثلاً ص 61) شغال نیز، مانند روباه ØŒ مظهر زیرکی Ùˆ مکاری است . فریبکاری او را در Ø‌کایتِ «شغال خر سوار» در مرزبان نامه (سعدالدین وراوینی ØŒ ج 1ØŒ ص 57 Ù€60) Ù…ÛŒ توان دید Ú©Ù‡

خری را می فریبد و بر آن سوار می شود اما، سرانجام ، خر

آگاه می شود و خود را از چنگ شغال می رهاند. روباه و

شغال ØŒ در عین Ø‌یله گری ØŒ ترسو Ùˆ زبون اند Ùˆ از این Ù„Ø‌اظ متضادّ شیرند Ú©Ù‡ سلطانِ دلاور ÙˆØ‌وش است (در بارة سلطنت شیر رجوع کنید بهکلیله Ùˆ دمنه ØŒ ص 61ØŒ 312). تضاد Ùˆ تقابل شیر Ùˆ روباه در دیگر آثار ادب فارسی نیز بارها ذکر گردیده است (مثلاً سعدی ØŒ 1363Ø´ ØŒ ص 88: «برو شیر درّنده باش ای دغل / مینداز خود را Ú†Ùˆ روباهِ شل »).

طوطی * بیش از هر پرنده ای در Ø‌کایتهای فارسیِ هندی الاصل Ø‌ضور دارد Ùˆ مظهر دانایی Ùˆ Ø‌کمت است (مثلاً رجوع کنید به ثغری ØŒ ص 40)ØŒ همانطور Ú©Ù‡ در سراسر کتاب طوطی نامه ØŒ با دانایی خود، همسر بازرگان را از کار خطا باز Ù…ÛŒ دارد. شاعران فارسی Ú¯ÙˆÛŒ از سخن گویی Ùˆ قند یا شکر خوردن یا شکر شکستنِ این پرنده ØŒ بسیار گفته اند (مثلاً سعدی ØŒ 1361 Ø´ ØŒ ص 231Ø› Ø‌افظ ØŒ ج 1ØŒ غزل 63ØŒ بیت 2ØŒ غزل 373ØŒ بیت 2) Ùˆ «شکرخایی » طوطی را در کنایه از «شیرین سخنی » به کار برده اند (مثلاً سعدی ØŒ 1361Ø´ ØŒ ص 222ØŒ 423Ø› Ø‌افظ ØŒ ج 1ØŒ غزل 4ØŒ بیت 2).

Ø‌کایتِ «برادر خواندگی زاغ Ùˆ بط » (مرغابی ) در طوطی نامه (ثغری ØŒ ص 454Ù€ 455) از پستی Ùˆ دون همتی زاغ یا کلاغ سخن Ù…ÛŒ گوید Ú©Ù‡ آشیانة آلوده دارد. پرندة متضاد آن ØŒ Ú©Ù‡ عالی همت است ØŒ باز است Ú©Ù‡ جایش بر بازوی شاه است (قس سعدی ØŒ 1361 Ø´ ØŒ ص 440). پرویز ناتل خانلری * به جای باز، عقاب را در شعر مشهورش به همین نام ØŒ در برابر کلاغ * قرار داده است . در شعر فارسی ØŒ جغد (نیز با نامهای بوم * ØŒ بوف Ùˆ کوف )ØŒ مانند زاغ ØŒ دون همت است (مثلاً رجوع کنید به مولوی ØŒ دفتر 6ØŒ ص 51) Ùˆ آشیانة او در ویرانه هاست (مثلاً رجوع کنید به عطار، 1383 Ø´ ØŒ ص 277). سعدی بوم را، Ú©Ù‡ شوم Ùˆ بدخبر است ØŒ در برابر بلبل خوش خبر قرار

داده است : «بلبلا مژدة بهار بیار/ خبر بد به بوم باز گذار» (1368 ش ، ص 174).

بیشتر Ø‌کایتهای جانوران در ادب فارسی ØŒ تمثیلهایی است برای تفهیم Ùˆ تعلیم برخی پندها Ùˆ Ø‌کمتها ( رجوع کنید به مجتبائی ØŒ 1370 Ø´ ØŒ ص 472Ø› برای Ø‌کمتهای اینگونه تمثیلها رجوع کنید به تقوی ØŒ ص 139Ù€ 335). گاهی گوینده از این تمثیلها مقصودی عارفانه دارد، مانند برخی Ø‌کایتهای جانوران در مثنویهای عطار Ùˆ مثنوی مولوی (نیز رجوع کنید به تقوی ØŒ ص 336Ù€366). پاره ای از این Ø‌کایتهای عارفانه ØŒ Ú©Ù‡ قهرمانان آنها پرندگان اند، نوع ادبی خاصی به نام رسالة الطیر Ùˆ منطق الطیر در ادبیات فارسی پدید آورده Ú©Ù‡ مهم ترین آنها منطق الطیر عطار نیشابوری است ( رجوع کنید بهعطار، 1383 Ø´ ØŒ مقدمة شفیعی کدکنی ØŒ ص 102Ù€169).

در تمثیلهای عرفانی Ùˆ نیز شعر غنایی فارسی ØŒ بیش از همة Ø‌شرات ØŒ از پروانه Ùˆ عشق او به شمع سخن گفته شده است (مثلاً همو، 1366 Ø´ ØŒ ص 90ØŒ 408ØŒ 475Ø› سعدی ØŒ 1363 Ø´ ØŒ ص 114Ø› Ø‌افظ ØŒ ج 1ØŒ غزل 176ØŒ بیت 7ØŒ غزل 179ØŒ بیت 6).

بخش شایان توجهی از آنچه از جانوران در ادب فارسی آمده ØŒ از برخی داستانهای قرآنی سرچشمه گرفته است ØŒ از جمله داستان ابراهیم خلیل Ùˆ چهار مرغ ( رجوع کنید به بقره : 260Ø› مثلاً خاقانی ØŒ ص 31Ø› مولوی ØŒ دفتر 5ØŒ ص 10Ù€11)ØŒ اصØ‌اب کهف Ùˆ سگشان (کهف : 18Ù€22Ø› مثلاً سعدی ØŒ 1361 Ø´ ØŒ ص 440Ø› همو، 1368 Ø´ ØŒ ص 62)ØŒ مور Ùˆ سلیمان (نمل : 18Ø› مثلاً خاقانی ØŒ ص 259Ø› Ø‌افظ ØŒ ج 1ØŒ غزل 273ØŒ بیت 5)ØŒ هدهد Ùˆ سلیمان (نمل : 20Ù€ 28Ø› مثلاً خاقانی ØŒ 29ØŒ 356Ø› عطار، 1383 Ø´ ØŒ ص 259) Ùˆ یونس Ùˆ ماهی (صافات : 142Ù€145Ø› مثلاً ناصرخسرو، ص 469Ø› خاقانی ØŒ ص 509ØŒ 908).

طبق تعلیمات اسلامی ØŒ از نجاست یا پلیدی سگ در ادب فارسی نیز بØ‌Ø« شده (مثلاً سعدی ØŒ 1361 Ø´ ØŒ ص 475Ø› همو، 1368 Ø´ ØŒ ص 154) Ùˆ چون استخوان Ù…ÛŒ جوید، پست همت Ù…Ø‌سوب شده است ( رجوع کنید بهسنایی ØŒ ص 31) Ùˆ در عین Ø‌ال ØŒ



به رغم درندگی Ùˆ گزندگیِ آن (مثلاً رجوع کنید بههمان ØŒ ص 156ØŒ 223)ØŒ از وفاداری اش نیز یاد شده است : «سگی را لقمه ای هرگز فراموش / نگردد ور زنی صد نوبتش سنگ » (سعدی ØŒ 1368 Ø´ ØŒ ص 186Ø› در باور عامیانة ایرانیان ØŒ گربه برعکس سگ به ناسپاسی مشهور است رجوع کنید به نجفی ØŒ ج 2ØŒ ص 1219)ØŒ همچنانکه شرØ‌ وفاداری سگ در Ø‌کایتهای غربی مشهور است ( رجوع کنید به مجتبائی ØŒ 1368Ø´ ØŒ ص 15Ù€21). در هزار Ùˆ یک شب (ج 3ØŒ ص 146) Ø‌کایتی آمده Ú©Ù‡ Ø‌تی از سخاوت Ùˆ طبع کریمانة سگ سخن Ù…ÛŒ گوید Ú©Ù‡ از این Ù„Ø‌اظ در ادب فارسی نظیر ندارد. صادق هدایت * ØŒ در داستان کوتاه سگ ولگرد ØŒ به گونه ای ØŒ مظلومیت این Ø‌یوان را شرØ‌ داده Ùˆ برداشتی نو در بارة سگ عرضه کرده است .

خوک نیز، چون نجس است ، در ادب فارسی پلید است و نفس را در پلیدی به خوک تشبیه کرده اند (مثلاً عطار، 1383 ش ، ص 295).

علاوة بر ادب سنّتیِ مکتوب ، جانوران ، خاصه جانوران افسانه ای مانند دیو و اژدها و سیمرغ ، از قهرمانان اصلی قصه های عامیانة فارسی اند (برای آگاهی بیشتر در این باره رجوع کنید بهمارزلف ، 1376 ش ). شماری از جانوران افسانه ای ، که نیمی از اندام آنها شبیه آدمی و نیمی دیگر مانند جانوران است ، در اسکندرنامه ها ذکر شده است ، از جمله سگساران ( رجوع کنید بهطرسوسی ، ج 2، ص 357؛ اسکندرنامة کبیر ، ج 3، ص 254ـ 256) که وصف جالبی از آنها در گرشاسب نامه (اسدی طوسی ، ص 174) هم آمده ، دوال پایان ( اسکندرنامه ، ص 96) و آدم خواران که در دریا زندگی می کنند و سرشان مانند آدمی است اما دست و پاهایشان مانند چادری پهن به هم پیوسته است (طرسوسی ، ج 2، ص 358). پریان نیز چهرة انسان و اندام پرندگان (همان ، ج 2، ص 454) یا چهارپایان را دارند ( اسکندرنامه ، ص 354، 356). پری در قصه های عامیانه به شکل اسب ، گاو (ارجانی ، ج 5، ص 45، 51، 69)، شیر، اژدها، انواع چهارپایان ( اسکندرنامه ، ص 354، 359)، گاه به صورت مار (طرسوسی ، ج 1، ص 188ـ189) و در بیشترمواقع به صورت کبوتر در می آید (مثلاً رجوع کنید بهارجانی ، ج 5، ص 31ـ32؛ قصّه های ایرانی ، ج 1، ص 210ـ211؛ نیز رجوع کنید به«پری » * ). مانند شاهنامه ، قهرمانان قصه های عامیانه نیز گاه نام جانوران را دارند، از جمله نهنگِ پهلوان در اسکندرنامة کبیر (ج 3، ص 256ـ 258) و سَمَک (ماهی ) و شغال در سمک عیّار (ارجانی ، جاهای متعدد).

Ø‌کایتهای جانوران در قصه های عامیانة کوتاه Ùˆ شفاهی فارسی فراوان است ( رجوع کنید به مارزلف ØŒ همانجا؛ نیز رجوع کنید به ادبیات عامیانه * ) Ùˆ برخی از همین Ø‌کایتها، بخشی عظیم از ادبیات کودکان ایران را تشکیل Ù…ÛŒ دهد نظیر قصة خاله سوسکه Ùˆ آقاموشه ØŒ Ùˆ بز زنگوله پا ( رجوع کنید بهادبیات کودکان * ). نمونه هایی از این Ø‌کایتهای عامیانة فارسی در ادبیات ملل دیگر نیز دیده Ù…ÛŒ شود ( رجوع کنید بهزرین کوب ØŒ 1374 Ø´ ØŒ ص 350Ù€357).

بر اساس تصورات قدیمی ایرانیان در بارة جانوران Ùˆ آنچه از جانوران در Ø·ÛŒ صدها سال در ادبیات فارسی رایج بوده است ØŒ کاربرد نام برخی جانوران در فارسی امروزی Ùˆ در تداول عامه نیز درخور توجه است ØŒ از جمله در بارة انسان چرب زبان Ùˆ مکار Ù…ÛŒ گویند: «مار را با زبان خود از سوراخ بیرون Ù…ÛŒ کشد» (نجفی ØŒ ج 2ØŒ ص 1316) یعنی Ø‌تی مار را، Ú©Ù‡ نماد فریبکاری است ØŒ Ù…ÛŒ فریبد؛ یا «شیرکردن » در معنای تشجیع Ùˆ تØ‌ریک کردن (همان ØŒ ج 2ØŒ ص 981)Ø› «فیل هواکردن » کنایه از کار غیرعادی Ùˆ غریب انجام دادن (همان ØŒ ج 2ØŒ ص 1064)Ø› «خر» در معنای کودن Ùˆ ابله (همان ØŒ ج 1ØŒ ص 535)Ø› «خرکردن » به معنای فریب دادن (همان ØŒ ج 1ØŒ ص 538)Ø› «سگ شدن » کنایه از عصبانی شدن Ùˆ پرخاشگری به کار Ù…ÛŒ رود (همان ØŒ ج 2ØŒ ص 915)Ø› Ùˆ «روباه آمدن » یا «روباه برگشتن » کنایه از این است Ú©Ù‡ آدمی از کاری ناموفق باز گردد (همان ØŒ ج 2ØŒ ص 784)ØŒ در برابر «شیرآمدن » یا «شیر برگشتن » Ú©Ù‡ کنایه از کامروا Ùˆ موفق بازگشتن است (همانجا).

منابع : علاوه بر قرآن Ø› فرامرزبن خداداد ارجانی ØŒ سمک عیّار ØŒ چاپ پرویز ناتل خانلری ØŒ تهران 1347Ù€1353 Ø´ Ø› علی بن اØ‌مد اسدی طوسی ØŒ گرشاسب نامه ØŒ چاپ Ø‌بیب یغمائی ØŒ تهران 1354 Ø´ Ø› اسکندرنامه ØŒ چاپ ایرج افشار، تهران : بنگاه ترجمه Ùˆ نشر کتاب ØŒ 1343 Ø´ Ø› اسکندرنامة کبیر ØŒ چاپ سنگی تهران : شرکت طبع کتاب ØŒ 1317 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مد تقوی ØŒ Ø‌کایتهای Ø‌یوانات در ادب فارسی ØŒ تهران 1376 Ø´ Ø› عمادبن Ù…Ø‌مد ثغری ØŒ طوطی نامه ØŒ جواهرالاسمار ØŒ چاپ شمس الدین آل اØ‌مد، ( تهران ) 1352 Ø´ Ø› شمس الدین Ù…Ø‌مد Ø‌افظ ØŒ دیوان ØŒ چاپ پرویز ناتل خانلری ØŒ تهران 1362 Ø´ Ø› بدیل بن علی خاقانی ØŒ دیوان ØŒ چاپ ضیاءالدین سجادی ØŒ تهران 1368 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدامین ریاØ‌ÛŒ ØŒ کسایی مروزی : زندگی ØŒ اندیشه Ùˆ شعر او ØŒ تهران 1367 Ø´ Ø› عبدالØ‌سین زرین کوب ØŒ «از قصه های مثنوی »، در نامة شهیدی : جشن نامة استاد دکتر جعفر شهیدی ØŒ به اهتمام علی اصغر Ù…Ø‌مدخانی ØŒ تهران : طرØ‌ نو، 1374 Ø´ Ø› همو، بØ‌ر در کوزه : نقد Ùˆ تفسیر قصه ها Ùˆ تمثیلات مثنوی ØŒ تهران 1367 Ø´ Ø› بهمن سرکاراتی ØŒ سایه های شکار شده : گزیدة مقالات فارسی ØŒ مقالة 3: «مروارید پیش خوک افشاندن : یک مثل ایرانی در کتاب عهد جدید»، تهران 1378 Ø´ Ø› سعدالدین وراوینی ØŒ مرزبان نامه ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد روشن ØŒ ( تهران ) 1355 Ø´ Ø› مصلØ‌ بن عبداللّه سعدی ØŒ بوستان سعدی : سعدی نامه ØŒ چاپ غلامØ‌سین یوسفی ØŒ تهران 1363 Ø´ Ø› همو، غزلیات سعدی ØŒ چاپ Ø‌بیب یغمائی ØŒ تهران 1361 Ø´ Ø› همو، گلستان سعدی ØŒ چاپ غلامØ‌سین یوسفی ØŒ تهران 1368 Ø´ Ø› مجدودبن آدم سنایی ØŒ Ø‌دیقة الØ‌قیقة Ùˆ شریعة الطریقة ( فخری نامه )ØŒ

چاپ مریم Ø‌سینی ØŒ تهران 1382 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدبن Ø‌سن طرسوسی ØŒ داراب نامة طرسوسی ØŒ چاپ ذبیØ‌ اللّه صفا، تهران 1356 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدبن علی ظهیری سمرقندی ØŒ سندباذنامه ØŒ چاپ اØ‌مد آتش ØŒ استانبول 1948Ø› منیژه عبداللهی ØŒ فرهنگ نامة جانوران در ادب پارسی بر پایة واژه شناسی ØŒ اساطیر، باورها، زیبایی شناسی Ùˆ... ØŒ تهران 1381 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدبن ابراهیم عطار، دیوان ØŒ چاپ تقی تفضلی ØŒ تهران 1366 Ø´ Ø› همو، منطق الطیر ØŒ چاپ Ù…Ø‌مدرضا شفیعی کدکنی ØŒ تهران 1383 Ø´ Ø› ابوالقاسم فردوسی ØŒ شاهنامه ØŒ چاپ جلال خالقی مطلق ØŒ نیویورک 1366 Ø´ Ù€ Ø› قصّه های ایرانی ØŒ گردآوری Ùˆ تألیف ابوالقاسم انجوی شیرازی ØŒ تهران : امیرکبیر، 1352Ù€1353 Ø´ Ø› کلیله Ùˆ دمنه ØŒ ترجمة کلیله Ùˆ دمنه ØŒ انشای ابوالمعالی نصراللّه منشی ØŒ چاپ مجتبی مینوی ØŒ تهران 1343 Ø´ Ø› اولریش مارزلف ØŒ طبقه بندی قصّه های ایرانی ØŒ ترجمة کیکاووس جهانداری ØŒ تهران 1376 Ø´ Ø› فتØ‌ اللّه مجتبائی ØŒ «افسانه های جهانگرد»، در کتاب سخن : مجموعه مقالات ØŒ ج 1ØŒ تهران : علمی ØŒ 1368 Ø´ Ø› همو، «داستانهای هندی در ادبیات فارسی »، در یکی قطره باران : جشن نامة استاد دکتر عباس زریاب خوئی ØŒ به کوشش اØ‌مد تفضلی ØŒ تهران : ( نشر نو ) ØŒ 1370 Ø´ Ø› جلال الدین Ù…Ø‌مدبن Ù…Ø‌مد مولوی ØŒ مثنوی ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد استعلامی ØŒ تهران 1360Ù€1370 Ø´ Ø› ناصر خسرو، دیوان ØŒ چاپ مجتبی مینوی Ùˆ مهدی Ù…Ø‌قق ØŒ تهران 1368 Ø´ Ø› ابوالØ‌سن نجفی ØŒ فرهنگ فارسی عامیانه ØŒ تهران 1378 Ø´ Ø› هزار Ùˆ یک شب ØŒ ترجمة عبداللطیف طسوجی تبریزی ØŒ تهران : جامی ØŒ 1379 Ø´ Ø›

Encyclopaedia of religion and ethics , ed. James Hastings, Edinburgh: T. and T. Clark, 1980-1981, s.vv. "Fable" (by Joseph Jacobs), "Ja ¦taka" (by M. Winternitz).

/ مهران افشاری /







د) واژگان در عربی . واژة عربی Ø‌َیَوان تلویØ‌اً مفهومی از زندگی (Ø‌یات * ) را تبیین Ù…ÛŒ کند. Ø‌َیَوان در قرآن تنها یک بار (عنکبوت : 64) Ùˆ به معنای زندگی Ø‌قیقی به کار رفته ØŒ Ú©Ù‡ ناظر بر جهان دیگر است . در فرهنگهای لغت آمده Ú©Ù‡ چشمه ای در بهشت نیز همین نام را دارد، اما رایج ترین معنای Ø‌َیَوان ØŒ به صورت مفرد یا جمع ØŒ ناظر بر معنای Ø‌یوان به طور Ú©Ù„ÛŒ است ØŒ یعنی انسان را نیز، Ú©Ù‡ او را Ø‌یوان ناطق Ù…ÛŒ خوانند، در بر Ù…ÛŒ گیرد.

جانداران شبه جزیرة عربستان ( رجوع کنید به جزیرة العرب * )ØŒ اØ‌تمالاً به جز شیر Ùˆ شترمرغ Ú©Ù‡ منقرض شده اند، از زمان پیش از اسلام به بعد تغییرات ناچیزی داشته اند؛ با وجود این ØŒ Ø‌تی در شبه جزیره نیز تمام واژگان کهن ØŒ همان گونه Ú©Ù‡ در آثار کهنِ واژه نگاری دیده Ù…ÛŒ شود، باقی نمانده اند. در دیگر کشورهای عربی زبان نیز جانداران ØŒ اعم از بومی Ùˆ غیربومی ØŒ هر چند ویژگیهای مدیترانه ای مشترکی دارند، اسامی آنها کاملاً مشابه اسامی رایج در شبه جزیرة عربستان در دوران باستان نیست ØŒ زیرا اصطلاØ‌ات گویشی از زبانهای Ù…Ø‌Ù„ÛŒ به وجود آمده یا از آنها وام گرفته شده اند (مثلاً رجوع کنید به مونتی ØŒ 1951). علاوه بر این ØŒ یک واژه ممکن است در مناطق گوناگون به Ø‌یوانات متفاوت اطلاق شود (به خصوص رجوع کنید به د.اسلام ØŒ چاپ دوم ØŒ ذیل "Fanak" ). اما به طورکلی واژگان مربوط به Ø‌یوانات معروف تر، در سراسر کشورهای عربی زبان بسیار مشابه اند. واژگان دوران کلاسیک Ø‌تی از سدة دوم Ù€ سوم ØŒ موضوع مجموعه رساله هایی شد

Ú©Ù‡ به طور خاص به Ø‌یوانات بومی (اسب ØŒ شتر Ùˆ غیره ) Ù…ÛŒ پرداختند Ùˆ فرهنگهای عربی به دقت آنها را ثبت کرده اند. فرهنگنامه ای نظیر المُخَصَّص ابن سیده به هر Ø‌یوان ØŒ Ø‌جمی متناسب با اهمیت آن در زندگی اعراب اختصاص داده است ( رجوع کنید بهج 2ØŒ ص 81 Ù€ 358) Ùˆ مؤلفان از غنای واژگان عربی برای توصیف برخی گونه های جانوران ØŒ از زمانهای دور آگاه بوده اند. این وفور واژگان تا Ø‌دی ناشی از این واقعیت است Ú©Ù‡ Ù…Ø‌ققان ØŒ واژگان متعلق به گویشهای منسوخ را گرد آورده اند. تا Ø‌دی نیز به علت کثرت استعاره هایی است Ú©Ù‡ شعرا به کار Ù…ÛŒ بردند Ùˆ نیز معلول تمایز بسیار دقیقی است Ú©Ù‡ از Ù„Ø‌اظ سن ØŒ جنس ØŒ توانایی تولیدمثل ØŒ رنگ پوست یا پر، Ø´Ú©Ù„ اعضای بدن Ùˆ دهان Ùˆ غیره میان جانوران قائل بودند. از همین روست Ú©Ù‡ همل (1879) بیش از 120 واژه برای اسب Ùˆ بیش از 160 واژه برای شتر ثبت کرده است . با وجود این ØŒ تعداد واژه های اختصاصی Ú©Ù‡ کاربرد بیشتری دارند، به چهار عامل بستگی دارد:

الف ) اغلب Ø‌یوانات ÙˆØ‌Ø´ÛŒ صرف نظر از واژه های هم معنا یا اسامی گونه هایی Ú©Ù‡ تشخیص آنها دشوار است (واژة عقاب ØŒ مؤنث است ØŒ واژة طاووس مذکر Ùˆ غیره )ØŒ با واژه ای واØ‌د مشخص Ù…ÛŒ شوند.

ب ) برای این جانوران دو واژه به کار Ù…ÛŒ رود: 1. برای جانوران ÙˆØ‌Ø´ÛŒ Ú©Ù‡ به صورت گروهی زندگی Ù…ÛŒ کنند، یک اسم جمع Ùˆ یک اسم مفرد برای هر دو جنس (نَمل یعنی مورچه ها؛ نَملة یعنی یک مورچه )ØŒ اما به نظر Ù…ÛŒ رسد اسم مفرد Ú©Ù‡ در این مورد با همان پسوند مؤنث مشخص شده ØŒ جنس ماده را نشان Ù…ÛŒ دهد (Ø‌َمام یعنی کبوترها؛ Ø‌َمامة یعنی یک کبوتر < یک کبوتر ماده ). 2. جانوران ÙˆØ‌Ø´ÛŒ یا اهلی Ú©Ù‡ جنس آنها از یکدیگر متمایز شده است ØŒ صورت مذکر واژه به گونة جانور Ùˆ جنس نر اختصاص دارد، در Ø‌الی Ú©Ù‡ صورت مؤنث آن از همان ریشه مشتق Ù…ÛŒ شود (کَلب یعنی سگ Ø› کَلبة یعنی ماده سگ ). گاه واژة به کار رفته برای جنس ماده ØŒ هر چند به Ù„Ø‌اظ دستوری مؤنث است ØŒ صورت مذکر دارد Ùˆ غالباً هم جنس ماده Ùˆ هم گونة جانور را نشان Ù…ÛŒ دهد (ضَبُع ( مؤنث ) یعنی کفتار؛ ذیخ ( مذکر ) یعنی کفتار نر).





ج ) برای گونه های خاصی از جانوران سه واژه به کار Ù…ÛŒ رود: یک اسم جمع ØŒ یک اسم مفرد Ú©Ù‡ برای هر دو جنس به کار Ù…ÛŒ برند، Ùˆ واژه ای برای نامیدن جنس نر جانورانی Ú©Ù‡ به صورت گروهی زندگی Ù…ÛŒ کنند (نَعام یعنی شترمرغ Ø› نَعامة یعنی یک شترمرغ نر یا ماده Ø› ظَلیم یعنی شترمرغ نر). در مواردی نظیر Ø‌ِمار به معنای خر Ùˆ Ø‌ِمارة Ùˆ اَتان به معنای خر ماده ØŒ به نظر Ù…ÛŒ رسد Ú©Ù‡ «Ø‌ِمارة » نامی ثانوی برای خر ماده باشد Ùˆ اسم مفرد برای هر دو جنس نیست (قس Ø‌َمور/ اَتون در عبری ).

د) در مورد برخی گونه های اهلی Ú©Ù‡ در تماس نزدیک با بدویان زندگی Ù…ÛŒ کنند، چهار واژه Ù…ÛŒ توان یافت : واژه ای برای گونة جانور، واژه ای برای یک جانورِ واØ‌د صرف نظر از جنسِ آن ØŒ واژه ای برای جانور ماده ØŒ Ùˆ واژه ای برای جانور نر (اِبِل یعنی شتران Ø› بَعیر یعنی یکی از شتران گله Ø› ناقة یعنی شتر ماده Ø› جَمَل یعنی شتر نر). در این گروه از جانوران ØŒ معمولاً نام گونة جانور Ø´Ú©Ù„ مذکر دارد، اما به Ù„Ø‌اظ دستوری مؤنث Ù…Ø‌سوب Ù…ÛŒ شود (مانند اِبِل ØŒ غَنَم Ùˆ غیره ) Ú©Ù‡ دلیل آن فزونی تعداد جانور ماده نسبت به جانور نر است .

بررسی اسامیِ برخی جانوران نشان Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ نام Ø‌یوان ماده متمایز از نام Ø‌یوان نر است Ùˆ ساخته شدن نام Ø‌یوان ماده با افزودن پسوند ــَ Ø© < ــَ جنبة ثانوی دارد. این پسوند ,, مشخص کننده ،، اساساً برای ساختن اسامی مفرد، برای هر دو جنس به کار Ù…ÛŒ رود (بَغلة به معنای قاطر نر Ùˆ ماده است )ØŒ اما چون در Ø‌یواناتی Ú©Ù‡ به صورت گله ای زندگی Ù…ÛŒ کنند، تعداد جانور ماده همیشه بیشتر از جانور نر است ØŒ اسم مفردی Ú©Ù‡ به جنس فلان جانور اطلاق Ù…ÛŒ شود، با نام جانور ماده خلط Ù…ÛŒ گردد (مثلاً دَجاجَة یعنی مرغی از مرغان خانگی < مرغ ). در این مورد رجوع کنید به پلاّ ØŒ 1960).

در میان شمار عظیم اسامی جانورانی Ú©Ù‡ در فرهنگنامه ها یا آثار جانورشناسی یافت Ù…ÛŒ شود، در کنار واژگان اختصاصی یا استعاری ØŒ نامهایی Ú©Ù‡ مانند کُنیه ( رجوع کنید به کنیه * ) یا مَعرِفة ( رجوع کنید به ابن * ) انسانها ساخته Ù…ÛŒ شوند، شایان توجه اند: اُمّ Ø‌ُبَین (چلپاسه )ØŒ ابن آوی ' (شغال ) Ùˆ غیره . این اسامیِ کُنیه وار ــ Ú©Ù‡ در طول سده ها به ویژه در گویشهای عربی به وفور به کار رفته ( رجوع کنید بهدزی ØŒ ذیل «ابن »، «ابو»، «اُم ») ــ گاه جانشین واژة خاص متناظر شده اند، اما با این نامها نمی توان هویت جانوران مورد بØ‌Ø« را تعیین کرد زیرا تعدادی از گیاهان نیز نامهایی مشابه دارند، بلکه باید اینگونه نامها را Ø‌ُسن تعبیر یا نامی خودمانی بدانیم ØŒ به خصوص هنگامی Ú©Ù‡ از موجود جذابی مانند گنجشک با نامهای ابومُØ‌رِز ØŒ ابومزاØ‌Ù… Ùˆ ابویعقوب Ùˆ غیره نام برده اند.

Ù‡ ) در میان عرب پیش از اسلام . اعراب بدوی نیز، نظیر دیگر مردمان ØŒ خصلتها Ùˆ عیوب انسانی را به Ø‌یوانات نسبت Ù…ÛŒ دادند. این امر از مثلهایی آشکار Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ ( پیشینة آنها ) بی تردید به پیش از اسلام باز Ù…ÛŒ گردد. تقریباً همة این مثلهای عربی در صفتی تفضیلی نمود یافته Ú©Ù‡ پس از آن نام جانور ذکر شده است Ø› بدین ترتیب ØŒ بخشندگی به خروس نسبت داده شده است (اَسخی ' من لافِظَة )ØŒ خیانت به سوسمار (اَخدَع مِن ضَبّ)ØŒ Ø‌ماقت به هوبَرِه (اَØ‌ْمَق من الØ‌ُباری ')ØŒ بی باکی به شیر (أَجْرَأُ من اللَیْثْ) Ùˆ غیره ( رجوع کنید به جاØ‌ظ ØŒ فهرست مثلها، ج 7ØŒ ص 518 Ù€526).

علاوه بر این ØŒ Ù…ÛŒ دانیم Ú©Ù‡ تعدادی از قبایل باستانی عربستان نام Ø‌یوان بر خود دارند، از قبیلِ اسد (شیر)ØŒ قریش (کوسه ) Ùˆ غیره ØŒ Ùˆ گفته اند Ú©Ù‡ این اسامی اØ‌تمالاً مفهومی توتمی دارند. اسمیت (1903) در زمینة بقایای کیشهای Ø‌یوان دوستی Ùˆ ممنوعیت برخی غذاها Ùˆ غیره ØŒ شواهدی مبتنی بر واقعیت گرد آورده Ùˆ از آنها نتیجه گرفته Ú©Ù‡ یک نظام توتمی در میان عربهای اولیه وجود داشته است . اما قوم شناسان نظریة او را در Ú©Ù„ نپذیرفته Ùˆ اØ‌تمال داده اند اهمیتی اعراب بدوی برای انواع جانوران قائل بودند، به هیچ وجه ناشی از توتم پرستی نبوده ØŒ بلکه صرفاً Ø´Ú©Ù„ÛŒ از Ø‌یوان گرایی بوده است ( رجوع کنید بههنینگر ØŒ ص 85 Ù€86 Ùˆ ارجاعات آن ). گفتنی است Ú©Ù‡ عرب باستان روØ‌ درگذشتگان خود را به صورت پرنده ای (هامه )ØŒ Ú©Ù‡ معمولاً نوعی جغد بود، تصویر Ù…ÛŒ کردند Ú©Ù‡ مدتی بر فراز گور متوفی پرواز Ù…ÛŒ کرد Ùˆ گهگاه فریاد انتقام Ù…ÛŒ کشید ( رجوع کنید بهگولدتسیهر ØŒ ص 3 به بعد Ú©Ù‡ بوسکه ØŒ ص 257Ù€260ØŒ آن را تجزیه Ùˆ تØ‌لیل کرده است ). گرچه پیامبر اسلام این باور را نفی کرد (« لا عَدْوی ' ( ولاطِـیَرَةَ ) ولاهامَةَ ولاصَفَرَ »)ØŒ اما این گونه باورها پس از

اسلام نیز به اشکال گوناگون به Ø‌یات خود ادامه داد (نیز رجوع کنید بهتفأل Ùˆ تطیّر * ).

در قرآن (مائده : 102Ù€103Ø› انعام : 138Ù€139 Ùˆ آیه های بعد) از رسوم دورة جاهلیت به سختی انتقاد شده است ØŒ رسومی Ú©Ù‡ طبق آن برخی Ø‌یوانات را با نسبت دادن به برخی خدایان تقدیس Ù…ÛŒ کردند یا در مورد برخی شترها، گوسفندها Ùˆ دیگر Ø‌یواناتِ اهلی تØ‌ریمهایی قائل Ù…ÛŒ شدند. Ø‌یوان گرایی دوران باستان ØŒ علاوه بر «بلیّه » ( در بارة این آیین جاهلی رجوع کنید به خلیل بن اØ‌مد، ج 8ØŒ ص 339ØŒ ذل «بلی » ) ØŒ آیینهای قربانی کردن را نیز در بر Ù…ÛŒ گرفت (اشاره به اثر جامع شلهود ØŒ 1955ØŒ در این مورد کفایت Ù…ÛŒ کند). Ø‌یوانات با افسونگری خیرخواهانه نظیر استمطار * (افسونگری برای طلب باران ) مرتبط بوده اند، Ø‌تی





جانورشناسان معاصر شیوة تفسیر مشاهدة Ø‌یوانات را در خواب ( رجوع کنید به خوابگزاری * ) Ùˆ نیز خواص جادویی اعضای بدن آنها را، Ú©Ù‡ جادوگران از آنها بهرة فراوان Ù…ÛŒ برند ( رجوع کنید بهد.اسلام ØŒ چاپ دوم ØŒ ذیل r" ¤"Sih )ØŒ به تفصیل شرØ‌ داده اند. Ø‌یوانات افسانه ای در بیابانها سکونت داشتند ( رجوع کنید بهغول * ) Ùˆ جنّیان غالباً به Ø´Ú©Ù„ Ø‌یوان بر انسانها ظاهر Ù…ÛŒ شدند. Ø‌یواناتی از قبیل شتر، اسب ØŒ گاو، گوسفند، سگ تازی ØŒ گربه Ùˆ زنبور واجد برکت اند، اما سگها، گربه ها Ùˆ غیره شور چشم نیز هستند (در مورد این موضوعات رجوع کنید به وسترمارک ØŒ جاهای متعدد).

Ù‡ ) در ادبیات عرب . در اشعار عربی پیش از اسلام ØŒ چند Ø‌یوان جایگاه ویژه ای دارند، به طوری Ú©Ù‡ در جلد اول المجانی الØ‌دیثة ØŒ تألیف بستانی ــ Ú©Ù‡ تØ‌قیقی موردی از این اشعار به دست داده است ــ Ø‌دود هشتاد Ø‌یوان با اسامی گوناگون ذکر شده اند Ú©Ù‡ در آن میان نام شتر * ( اِبِل ) ØŒ اسب * ( فرس ) ØŒ شترمرغ * ( نَعام ) Ùˆ شیر * ( اسد ) بیش از همه به چشم Ù…ÛŒ خورد (Ù… . نُوَیْهی این موضوع را در رساله ای منتشر نشده Ú©Ù‡ در 1321 Ø´ / 1942 در لندن ارائه کرد، بررسی کرده است : > «Ø‌یوانات در اشعار عربی باستان ( به جز اسب Ùˆ شتر ) » < .

Ø‌یوانات بیابان در اشعار عربی دوران اسلامی ØŒ Ø‌تی نزد شاعران کلاسیک Ùˆ نوکلاسیک ØŒ به طور طبیعی اهمیت کمتری دارند، هرچند این شاعران همچنان به توصیف شتران خود Ùˆ لاف زدن در بارة سفرهای خود به ناکجاآبادها ادامه Ù…ÛŒ دهند. به رغم وفور منابع الهام بخش جدید، نوگراها برای نشان دادن دانش زبان شناختی خود در طَرَدیّات * ــ Ú©Ù‡ در آن واژگانی فوق العاده غنی به طور مصنوعی برساخته اند ــ تردیدی به خود راه ندادند. برخی از آنها اشعار زیبایی در مورد Ø‌یوانات دست آموز سرودند، به ویژه Ù…Ø‌مدبن یسیر ( رجوع کنید به پلاّ ØŒ 1955ØŒ ص 289Ù€ 338) یا قاسم بن یوسف بن القاسم ( رجوع کنید به سوردل ØŒ ص 229ØŒ Ùˆ فهرست ) Ú©Ù‡ مرثیه هایی در بارة بزها، گربه ها Ùˆ پرندگان سرودند ( رجوع کنید به فارق ØŒ ص 261Ù€270). در سده های بعد، باوجود ظهور گونه های جدیدی از جانوران (مثل فیل Ùˆ زرافه ) در ادبیات ØŒ کلاغ * (غراب ) Ùˆ شیر جایگاه خود را در ادبیات Ø‌فظ کردند زیرا به ترتیب نمادِ غمِ جدایی Ùˆ قدرت Ùˆ بی باکی هستند. توصیف طبیعت در بردارندة مضامینی تازه Ùˆ نمادهای اصیل است Ùˆ شعرا زشت ترین Ùˆ زیباترین Ø‌یوانات را وصف Ù…ÛŒ کنند. کبوتر (Ø‌َمام )ØŒ بلبل ØŒ Ùˆ طاووس نه تنها در زبان عربی ØŒ بلکه در ادبیات فارسی Ùˆ ترکی نیز همچون نماد به کار Ù…ÛŒ روند. شعرای سرزمینهای غربی اسلامی بسیار به Ø‌یوانات دست آموز Ù…ÛŒ پرداختند Ùˆ به شتر، Ú©Ù‡ به ندرت او را Ù…ÛŒ شناختند، توجهی نداشتند ( رجوع کنید بهپرس ØŒ ص 235Ù€247).

در Ø‌وزة نثر، وضع کاملاً متفاوت است . هیچ داستانی در بارة جانوران از عربستان پیش از اسلام ــ Ú©Ù‡ در مجموع ØŒ فاقد یک فرهنگ عامیانة مترقی بودند ( رجوع کنید به Ø‌کایت * ) ــ به دست نیامده است Ùˆ Ø‌کایتهای منسوب به لقمان * ØŒ عمدتاً به دوران پس از اسلام تعلق دارند. ترجمة کلیله Ùˆ دمنه * Ú©Ù‡ همواره شاهکار باقی مانده Ùˆ گاه از آن تقلید شده اما هرگز برتری خود را از دست نداده است . از میان این آثار، نخست باید از اثر اَبانِبن عبدالØ‌مید لاØ‌Ù‚ÛŒ * Ú©Ù‡ Ø‌کایات کلیله Ùˆ دمنه را به نظم در آورده Ùˆ سپس از اثر ابن هَبّاریَّه * با عنوان نَتائج الفِطنه فی نَظم کلیله Ùˆ دمنه نام برد Ùˆ پس از آن به ترتیب این آثار را Ù…ÛŒ توان برشمرد: تقلیدهای سهل بن هارون * در کتاب ثَعْلا Ùˆ عَفْرا Ùˆ کتاب النَمر Ùˆ الثَعْلَب (نسخه ای خطی از آن در تونس موجود است Ø› رجوع کنید بهمهیری ØŒ ص 19Ù€40)ØŒ تقلیدهای ابن ظفر * در کتاب سُلوان المُطاع فی عُدوان الاَتْباع ØŒ Ùˆ نیز کتاب الصادِØ‌ Ùˆ الباغِم نوشتة ابن الهَبّاریّه ØŒ Ùˆ فاکِهَةُ الخُلفاء نوشتة ابن عربشاه * . ظاهراً هیچ یک از این آثار به موفقیت کلیله ودمنه دست نیافتند.

همچنین در هزارویک شب نام تعدادی از Ø‌یوانات آمده Ùˆ موضوع مسخ Ùˆ استØ‌الة Ø‌یوانات نیز در این اثر به طور گسترده مطرØ‌ شده است ( رجوع کنید به الیسیف ØŒ ص 93ØŒ 142Ù€144ØŒ 193 Ùˆ جاهای دیگر؛ گرهارت ØŒ ص 305 به بعد).

غیر از جنّیان Ùˆ غولها ØŒ نام تعدادی Ø‌یوان افسانه ای ØŒ عمدتاً پرندگان ØŒ نیز در این آثار وجود دارد ( رجوع کنید بهد. اسلام ØŒ چاپ دوم ØŒ ذیل murgh" ¦kh", "S -Rukh Al ", " ف ¦a ¤Ank Ù€ " ).

در ادبیات عامیانة برخی مناطق جهان اسلام ØŒ تعداد داستانهای Ø‌یوانات بیش از دیگر داستانهاست . این داستانها به ویژه در شمال افریقا بخش مهمی از ادبیات بومی بربرها را تشکیل Ù…ÛŒ دهد Ùˆ شباهتهای بسیاری میان آنها Ùˆ داستانهای مشابه غربی وجود دارد. در اینجا شغال ( رجوع کنید به همان ØŒ ذیل

" ¦wa ¦"Ibn A ) جانوری نیمه گرگ Ùˆ نیمه روباه است Ú©Ù‡ شخصیت اصلی است ( رجوع کنید به باسه ØŒ ص 240 به بعد). در گویش عربی شمال افریقا، ادبیات بربر بر عناصر شرقی ØŒ Ú©Ù‡ اساساً از کلیله Ùˆ دمنه گرفته شده ØŒ تأثیر Ù…Ø‌سوسی Ù…ÛŒ گذارد. غیر از شغال ØŒ معمول ترین شخصیتها Ø‌یوانات معروف اند: خر، گاو، قوچ ØŒ بز نر، مرغ ØŒ سگ ØŒ گربه Ùˆ نیز روباه ØŒ آهو، کفتار Ùˆ شیر. در اغلب کتابهای راهنما Ùˆ مجموعه هایی Ú©Ù‡ به عربیِ گویشی نوشته شده ØŒ برخی از این داستانها بازآفرینی گردیده است .

منابع : علاوه بر قرآن ؛ ( ابن سیده ، المُخصَّص ، بیروت 1417/1996 ) ؛

فؤاد افرام بستانی ØŒ المجانی الØ‌دیثة ØŒ ج 1ØŒ بیروت 1945Ø› شارل پلاّ ØŒ «مØ‌مدبن یسیرالریاشی Ùˆ اشعاره »، المشرق ØŒ سال 49 (1955)Ø› عمروبن بØ‌ر جاØ‌ظ ØŒ کتاب الØ‌یوان ØŒ چاپ عبدالسلام Ù…Ø‌مد هارون ØŒ مصر ?( 1385Ù€1389/ 1965Ù€1969 ) ØŒ چاپ افست بیروت 1388/1969Ø› ( خلیل بن اØ‌مد، کتاب العین ØŒ چاپ مهدی مخزومی Ùˆ ابراهیم سامرائی ØŒ قم 1405 ) Ø› عبدالقادر مهیری ØŒ «کتاب النمر Ùˆ الثعلب لسهل بن هارون »، Ø‌ولیات الجامعة التونسیة ØŒ Ø´ 1 (1964)Ø›

H. Basset, Essai sur la littإrature des Berbةres , Algiers 1920; G. H. Bousquet, "ـtudes islamologiques d , Ignaz Goldziher : traduction analytique (III)", Arabica , VII (1960); J. Chelhod, Le sacrifice chez les Arabes , Paris 1955; Reinhart Pieter Anne Dozy, Supplإment aux dictionnaires arabes , Leiden 1881, repr. Beirut 1981; N. Elissإeff, Thةmes et motifs des Mille et une nuits , Beirut 1949; EI 2 , s.v v. " ـ Ank ¤a ¦ " (by Ch. Pellat), "Fanak", "Ibn A ¦wa ¦" (by F. Virإ), " Al -Rukh kh" (by U. Marzolph), "Sih ¤r" (by T. Fahd), "S ¦murgh" (by F. C. de Blois); K. A. Fariq, " An ـ Abba ¦sid secretary-poet who was interested in animals", IC , XXIV (1950); M. I. Gerhardt, The art of story-telling , Leiden 1963; I. Goldziher, "L , oiseau reprإsentant l , a me dans les croyances populaires des musulmans", Globus , lxxx (1903); J. Henninger, in L , antica societب beduina , ed. F. Gabrieli, Rome 1959; Fr. Hommel, Die Namen der Saدgethiere bei den sدdsemitischen Vخlkern , Leipzig 1879; V. Monteil, Faune du Sahara occidental , Paris 1951; Ch. Pellat, "Sur quelques noms d , animaux en arabe classique", in Bulletin du groupe linguistique d , إtudes chamito-sإmitiques , 25 May 1960; H. Pإrةs, Poإsie andalouse; W. R. Smith, Kinship and marriage in early Arabia , London 1903; D. Sourdel, Le vizirat abbasside ; E. Westermarck, Pagan survivals in Mohammedan civilization , London 1933.

/ ش . پلاّ ( د. اسلام )/

Ùˆ) در ادبیات Ùˆ فرهنگ ترکی زبانها. در زبانهای گوناگون ترکی ØŒ صورتهای ترکی شدة کلمة عربی Ø‌َیَوان ( Ø‌َیْوان ØŒ آیوان ØŒ آیبان Ùˆ غیره ) بیانگر گونه های Ø‌یوانی غیر از انسان هستند. واژة قرقیزی جانیبار به همان معنا از جان (روØ‌ ) فارسی Ùˆ بار ترکی (به معنای دارد) تشکیل شده است . جاناوار در ترکی ترکیه (گرفته شده از جانوَر فارسی به معنای ذیروØ‌ ) معنای دقیق تری دارد؛ به معنای گرگ ØŒ گراز نر ÙˆØ‌Ø´ÛŒ ØŒ Ø‌یوان درنده ØŒ جانور ÙˆØ‌Ø´ÛŒ ØŒ Ùˆ هیولاست . واژه های جانلی ØŒ جاندیق Ùˆ غیره Ú©Ù‡ از واژة فارسی جان مشتق شده اند Ùˆ تیریق ØŒ دیری ØŒ تینلیق Ùˆ غیره از ریشه های ترکی ØŒ برای همة موجودات جاندار، از جمله انسان ØŒ به کار Ù…ÛŒ روند.

بسیاری از قبایل ترک نام جانوران را بر خود Ù…ÛŒ گذاشتند. قبایل دیگر، مثلاً 24 طایفه ای Ú©Ù‡ از تبار اوغوز قاغان بودند، هر کدام نشان یک پرنده داشتند. بسیاری از اسامی ترکی اشخاص از نام Ø‌یوانات مشتق شده است . علاوه بر این ØŒ بسیاری از باورها Ùˆ رسومی Ú©Ù‡ امروزه با اصول اسلامی آمیخته ØŒ بقایای سنّت جانورپرستی است Ú©Ù‡ یکی از عناصر مهم مذاهب ترکها، پیش از گرویدن به اسلام ØŒ بود. در این میان ØŒ گرگ جایگاه خاصی دارد: طبق گزارش منبعی چینی متعلق به قرن اول / هفتم ØŒ تو Ù€ کئو Ø‌اصل ازدواج گرگی ماده با انسان بوده است ( رجوع کنید به د. اسلام ØŒ چاپ دوم ØŒ ذیل "Ergenekon" Ø› ( نیز رجوع کنید به مقالة ترک /ترکها * ) ). آثاری از سنّت باستانی گرگ پرستی در فرهنگ عامیانة مردم آناطولی ØŒ مؤید این مطلب است ( رجوع کنید به علی رضا، ج 1ØŒ ص 200 Ùˆ بعد، ج 2ØŒ ص 32 Ùˆ بعد). خرس نیز شخصیت اصلی بسیاری از داستانهاست Ú©Ù‡ امروزه (دست Ú©Ù… در ترکیه ) به مثابة ماجراهای واقعی نقل Ù…ÛŒ شوند؛ با وجود این ØŒ بقایای اسطوره های باستان به شمار Ù…ÛŒ روند Ú©Ù‡ به زØ‌مت Ù…ÛŒ توان قدمت آنها را تشخیص داد ( رجوع کنید به بوراتاو ØŒ 1955). داستانهای قهرمانان افسانه ای را، Ú©Ù‡ ماده شیری آنها را بزرگ کرده ØŒ Ù…ÛŒ توان در مقولة بقایای کیش Ø‌یوانی قرار داد ( رجوع کنید به کتاب دده قورقوت ØŒ ص 193Ø› دواداری ØŒ ج 7ØŒ ص 173 Ùˆ بعد).

در تعدادی از Ø‌کایتهای شفاهی مربوط به جانوران ØŒ Ú©Ù‡ از Ø‌یث منشأ داستان در فهرست جهانی داستانهای جانوران یافت Ù…ÛŒ شوند، داستانهایی هست Ú©Ù‡ جزئی از ماجرای طوفان نوØ‌ اند یا به هدهدسلیمان مرتبط Ù…ÛŒ شوند. منبع این داستانها باید Ø‌کایتهای قرآن Ùˆ کتاب مقدّس (تفسیرها Ùˆ ملØ‌قات ) باشد. اما بسیاری از افسانه های مربوط به منشأ جانوران ØŒ یا داستانهای اصیل عامیانة ترک اند یا بازنویسی موضوعاتی اند مأخوذ از سنّتهای مربوط به سنن کشورهایی Ú©Ù‡ ترکها اشغال کردند. اسب ØŒ به سبب اهمیتش ØŒ در ادبیات داستانی جای نخست را اشغال کرده است ØŒ چنانکه در افسانه های بسیاری به شرØ‌ منشأ ماوراء طبیعی اسب پرداخته شده است ØŒ مثلاً Ù…ÛŒ گویند نژادی از اسبها از نسل اسب نری هستند Ú©Ù‡ در اعماق آبها Ù…ÛŒ زیسته (اسبی سرکش Ùˆ بال دار) یا نژادی از اسبها Ú©Ù‡ نیای آنها را قهرمانی افسانه ای رام کرده بود Ùˆ آن نیا «اسب آتش » نامیده Ù…ÛŒ شد (در مورد این نژاد رجوع کنید بهدواداری ØŒ ج 7ØŒ ص 180 Ùˆ بعد). در رزمنامه ها Ùˆ دیگر داستانهای Ø‌ماسی ØŒ





اسب همراه فداکار قهرمان داستان است . در این داستانها اسب از قدرت تکلم برخوردار است Ùˆ Ù…ÛŒ تواند برای اندرز دادن به اربابش Ùˆ برØ‌ذر داشتن ÙˆÛŒ از خطر با او سخن بگوید. در برخی موارد به نظر Ù…ÛŒ رسد Ú©Ù‡ ستایش اسب ØŒ ÙˆÛŒ را در هاله ای از تقدس قرار داده است . مقبرة اسب سلطان عثمان دوم ( Ø‌Ú© : 1027Ù€1031 ) در اُسکُدار به زیارتگاه تبدیل شد. این اسب به آت Ù€ اولیاسی («قدیس اسبها») مشهور بود Ùˆ اسبهای مریض را ( برای گرفتن شفا ) به این زیارتگاه Ù…ÛŒ آوردند ( رجوع کنید به> دایرة المعارف استانبول < ØŒ ذیل " , At Evliyas "At Mezar ).

از دیدگاهی Ú©Ù„ÛŒ تر، در خرافات عامیانه به برخی Ø‌یوانات نیروهای جادویی نسبت Ù…ÛŒ دهند زیرا تصور Ù…ÛŒ کنند آنها قادرند به ارواØ‌ شیطانی تجسّد بخشند ( رجوع کنید به د.اسلام ØŒ چاپ دوم ØŒ ذیل "Djinn" ). استØ‌الة انسانها به Ø‌یوانات Ùˆ ندرتاً تبدیل Ø‌یوانات به انسان ØŒ صرف نظر از اینکه جزئی از مجموعه داستانهای تخیلی است ØŒ به Ø‌وزة معجزات اولیای صاØ‌ب کرامت تعلق دارد.

برخی گونه های Ø‌یوانات ØŒ اولیای Ø‌امی خود را دارند Ú©Ù‡ معمولاً به Ø´Ú©Ù„ Ø‌یواناتِ تØ‌تِ Ø‌مایتشان در Ù…ÛŒ آیند. عمدة خرافات ØŒ افسانه ها Ùˆ آیینهای مرتبط با این موجوداتِ ماوراءطبیعی را Ù…ÛŒ توان به آیینهای شکار Ùˆ باورهای مربوط به آنها مرتبط دانست . در اصل ØŒ روØ‌ِ Ù…Ø‌افظ عیناً شبیه خودِ Ø‌یوان بود. این امر، وجه تسمیة Ø‌یوانات را (مثلاً در میان قرقیزها) به نام پیر Ø‌امی آنها توضیØ‌ Ù…ÛŒ دهد، مانندِ اویسول آتا (اُویس قَرَنی ) قدیس Ø‌امی شتران ØŒ قنبر آتا قدیس Ø‌امی اسبها Ùˆ غیره . در ترکیه ØŒ گوزن نر را هنوز مقدّس Ù…ÛŒ شمارند Ùˆ این اعتقاد وجود دارد Ú©Ù‡ پیرِ Ø‌امیِ گوزنهای نر (Ú©Ù‡ گاه یک زن است ) به کسانی Ú©Ù‡ گوزنها را تعقیب کنند، Ø‌مله Ù…ÛŒ کند ( رجوع کنید بهدمیرچی اوغلو، ص 115 Ùˆ بعد، 120 Ùˆ بعد). همچنین افسانه هایی وجود دارد Ú©Ù‡ در آنها اولیا به گوزنهای نر بدل شده یا بر آنها سوار بوده اند (قس افسانة «اَبدال موسی » در ارگون ØŒ ج 1ØŒ ص 166Ù€169ØŒ Ùˆ افسانة «گِییکْلی بابا» در گولپینارلی ØŒ ص 10Ù€13).

اولیا همچنین مالک قدرت Ø‌یوانات زیبا (از جمله Ø‌یوانات ÙˆØ‌Ø´ÛŒ ) Ùˆ جانوران افسانه ای نظیر اژدها هستند. انبوهی داستان Ùˆ افسانه وجود دارد Ú©Ù‡ نمونه های آموزنده ای از رفتار دوستانة اولیا را با Ø‌یوانات اهلی Ùˆ ÙˆØ‌Ø´ÛŒ Ø‌کایت Ù…ÛŒ کند. گاو نر Ú©Ù‡ از آن برای شخم زدن زمین استفاده Ù…ÛŒ شود، به ویژه در روستاهای بَکتاشیهای عَلَوی ØŒ از Ø‌رمت خاصی برخوردار است . چندین بخش از زندگینامة افسانه ای Ø‌اجی بکتاش را داستانهایی ملهم از این Ø‌رمت تشکیل Ù…ÛŒ دهد (صوفلی درویش ØŒ ص 53 به بعد، 83ØŒ ترجمة گراس ØŒ ص 90ØŒ 93Ø› Ø‌اجم سلطان ØŒ ص 28ØŒ 32). این اعتقاد وجود دارد Ú©Ù‡ چوپانان نوعی قدرت ماوراءطبیعی دارند Ú©Ù‡ عموماً دلیل قداست آنها تلقی Ù…ÛŒ شود. بسیاری از داستانهای عامیانه بر وجود درک Ùˆ تفاهم عمیق میان آنها Ùˆ Ø‌یواناتشان تأکید Ù…ÛŒ کنند Ùˆ بخشی از قدرت جادویی چوپانان را آشکارا ناشی از این Ø‌یوانات Ù…ÛŒ دانند.

هنر ترکی ØŒ Ø‌تی در دورة اسلامی ØŒ از Ù„Ø‌اظ مضامینِ مرتبط با Ø‌یوانات نسبتاً غنی بوده است . شماری از تصاویر کلیشه ای روی پارچه ها، گلدوزیها Ùˆ بافته ها، نقش ونگار Ø‌یوانات اند.

تنها عنصر تزئینی روی نوعی سجاده ــ که از قدیم ترین انواع

این Ø´ÛŒ Ø¡ آیینی است ــ شبیه سازی نقش ونگار پوست Ø‌یوانات (گوسفند، گوزن ØŒ بز، خرس ) است . ظاهراً این نوع تزئین

نمایانگر مرØ‌له ای انتقالی میان استفاده از پوست واقعی Ø‌یوان ( به عنوان سجاده ) Ùˆ مرØ‌لة استفاده از سجاده های منقش به تصاویری از این دنیا بوده است ( رجوع کنید به دورول ØŒ ص 65Ù€66ØŒ تصویر 40 Ùˆ 41).

در تصویرگری آثار پرطرفدار ولی گمنام Ùˆ در آثار هنرمندان مشهور (طرØ‌ها، نقاشیها Ùˆ نگاره ها)ØŒ Ø‌یوانات غالباً به همان اندازه Ú©Ù‡ با مضامین تصنعی Ùˆ Ø‌تی انتزاعی ترسیم شده اند، با تصاویر کاملاً واقع گرایانه در متن زندگی روزمره نیز نشسته اند، مانند صØ‌نه های شکار، پرورش دام ØŒ رام کردن Ø‌یوانات Ùˆ غیره ( رجوع کنید به ایوب اوغلو Ùˆ ایپشیر اوغلو ØŒ > در بارة آلبوم فاتØ‌ < Ø› آکسل ØŒ 1960).

منابع : ابوبکربن عبداللّه دواداری ØŒ کنزالدرر ØŒ نسخة خطی کتابخانة طوپقاپی سرای استانبول ØŒ مجموعة اØ‌مد ثالث ØŒ Ø´ 2932Ø›

Malik Aksel, Anadolu halk resimleri , Istanbul 1960; Ali R za, "Anadolu , da Bozkurt", in Halk bilgisi haberleri ) = HBH ), vol.1-2, 1930; Oktay Aslanapa, Turkish arts , Istanbul [n.d.(; Ahat O. Bikkul, "Topkap Saray nda has ah r", Gدzel sanatlar , v (1949), 118-131; P. N. Boratav, "Les histoires d , ours en Anatolie", Folklore fellows , communication , no. 152 (1955); Y. Z. Demirciog §lu, Yدrدkler ve kØ®ylدlerde hika yeler, masallar , Istanbul 1934; Yusuf Durul, "Tدrkmen, Yدrدk, Af ïƒ‌ar hal ve kilim motifleri دzerinde bir ara ïƒ‌t rma", Tدrk etnografya dergisi , II (1957); EI 2 , s.v v. "Ergenekon" (by P. N. Boratov), "Djinn"; S. N. Ergun, Tدrk ïƒ‌airleri , Istanbul )n.d.(; S. Eyubog §lu and M.S.I p ïƒ‌irog §lu, Sur l , Album du ConquØ¥rant , Istanbul )n.d.]; Abdدlba ki GØ®lp narl , Yunus Emre ve



tasavvuf , Istanbul 1961; H ¤a ¦djim Sult ¤a ¦n, Vila ¦yetn ¦ame , ed. R.Tschudi and G.Jacob, Berlin1914; I stanbul Ansiklopedisi , Istanbul 1958- ; Kita ¦b-i Dede K ¤ork ¤ut , ed. and tr. E. Rossi, Vatican 1952; H. Z. Ko ïƒ‌ay, "Hayvanc l k", Tدrk etnografya dergisi , III (1958); J.P. Roux, "La faune et la flore dans les sociØ¥tØ¥s altaفques", doctoral thesis (in the press); Ù€ Ali B . Mu ¦sa ¦Sدfl Derv ïƒ‌, Manak  b-  Hac  Bekta ïƒ‌-Vel   ) Vila yet-na me ), ed. Abdدlba ki GØ®lp narl , Istanbul 1958, tr. E. Gross, Leipzig 1927;

برای افسانه ها، باورها، Ùˆ رسوم مربوط به دنیای Ø‌یوانات رجوع کنید بهP. N. Boratav, "Tدrk folklor ara ïƒ‌t rmalar ", Oriens , x (1957 ff),

و کتاب شناسیهای تدوین شده از همو در پایان فصلهای

L , إpopإe et la "h ¤ika ¦ye", Le conte et la legende ,

در

Philologiae Turcicae fundementa , II , 38-44 and 62-67.

/ پرتو نایلی بوراتاو ( د. اسلام )/

2) جانورشناسی در میان مسلمانان . این بخش شامل این قسمتهاست .

الف ) اشارات قرآنی

ب ) در آثار دانشمندان

الف ) اشارات قرآنی . غیر از مثلهایی Ú©Ù‡ ذکر شد ( رجوع کنید بهبخش 1ØŒ Ù‡ ) ØŒ در ادبیات عامیانة عربستان باستان ØŒ به Ø´Ú©Ù„ÛŒ Ú©Ù‡ به ما رسیده ØŒ به ندرت اثری از داستانهای جانوران Ù…ÛŒ توان یافت ( رجوع کنید بهادامة مقاله ). Ø‌داکثر افسانه هایی در بارة آفرینش یا تغییر ماهیت Ùˆ استØ‌الة برخی Ø‌یوانات Ù…ÛŒ یابیم ØŒ از جمله اینکه موش (فَأرَه ) همسر یک آسیابان یا زنی یهودی بوده Ú©Ù‡ به موش بدل شده است Ùˆ برخی سوسمارها نیز سابقاً مأمور وصول مالیات بوده اند (جاØ‌ظ ØŒ 1955ØŒ ص 104Ù€ 105ØŒ Ø´ 206). موضوع استØ‌الة Ø‌یوانات (مسخ * ) Ø‌تی در دین اسلام نیز اهمیت خاصی دارد Ùˆ این در Ø‌الی است Ú©Ù‡ قرآن ظاهراً مسئله را Ø‌Ù„ کرده است ØŒ زیرا مکرراً اعلام Ù…ÛŒ دارد Ú©Ù‡ خداوند جانوران را آفرید (بقره : 164Ø› لقمان : 10Ø› شوری ': 29Ø› زُخرُف : 12Ø› جاثیه : 3) Ú©Ù‡ ( در آغاز ) از آب خلق شدند (نور: 45) Ùˆ از هر چیز یک جفت آفرید (ذاریات : 49). نقطة مقابل واژة «دابَّه » (جمع آن : دوابّ) ــ Ú©Ù‡ در اینجا به جای Ø‌َیَوان به کار رفته Ùˆ مشخصاً بر Ø‌یوانات بارکش Ùˆ Ø‌یوانات اهلی دلالت دارد ــ در آیه هایی Ú©Ù‡ به منظور تأکید بر عنایت Ùˆ انعام الاهی نازل شده ØŒ اصطلاØ‌ «انعام » است به مفهوم چهارپایان اهلی Ú©Ù‡ خداوند هشت جفت از آنها را فرو فرستاد (زمر: 6Ø› فرقان : 48Ù€49Ø› یس : 71Ø› ( انعام : 142Ù€144 ) ) ( Ùˆ آنها را برای انسان Ùˆ به منفعت او آفرید (Ù†Ø‌Ù„ : 5 Ù€ 8) ) .

اما برخی آیات ØŒ باورهای قدیم در بارة استØ‌الة موقت یا دائمی برخی انسانها به Ø‌یوانات را تأیید Ù…ÛŒ کنند، از جمله : «کسانی Ú©Ù‡ خداوند آنها را لعنت کرده Ùˆ بر آنها خشم گرفته Ùˆ آنها را به میمون Ùˆ خوک تبدیل کرده است » (مائده :60)ØŒ یا «ما خطاب به آنها (کسانی Ú©Ù‡ پیمان روز سبت را شکستند) گفتیم : بوزینگانی طرد شده باشید» (بقره : 65Ø› نیز رجوع کنید به اعراف : 166). مفسران قرآن دو مسئله را باید Ø‌Ù„ Ù…ÛŒ کردند: نخست اینکه مشخص کنند آیه های مذکور به کدام رویدادها اشاره Ù…ÛŒ کنند Ùˆ دوم سرنوشت مقدَّرِ این موجودات مسخ شده را بررسی کنند. بدیهی است Ú©Ù‡ پاسخهای بسیاری برای مسئلة نخست یافت شده است . از جمله به عقیدة کسائی (ص 274 Ùˆ بعد)ØŒ میمونها افرادی از بنی اسرائیل بودند Ú©Ù‡ در عهد داوود علیه السلام بر اثر شکار Ùˆ پختن ماهی در روز شنبه به میمون بدل شدند Ùˆ خوکها (همان ØŒ ص 307) معاصران مسیØ‌ اند Ú©Ù‡ به او اعتقاد نداشتند. کسائی ØŒ پیرو دیگر مؤلفان ØŒ معتقد است Ø‌یواناتی Ú©Ù‡ از این استØ‌اله ها پدید آمدند زاد Ùˆ ولد کردند Ùˆ تکثیر شدند اما برخی دیگر، برعکس بر این باورند Ú©Ù‡ آنها بدون عقبه Ùˆ اولاد از بین رفتند. بدین معنا Ú©Ù‡ خداوند انواع مورد بØ‌Ø« را به طور مستقل خلق کرده بود ( رجوع کنید به جاØ‌ظ ØŒ 1388ØŒ ج 4ØŒ ص 68Ø› ( نیز رجوع کنید بهبوزینه * ) ). اعتقاد به آفرینش انواع از طریق مسخ یا تبدیل برخی Ø‌یوانات به انواع دیگر هنوز وجود دارد (مثلاً ماسه ØŒ ج 1ØŒ

ص 185 به بعد). موضوع مسخ با اعتقاد به تناسخ روØ‌ پیوند نزدیکی دارد یا دست Ú©Ù… برخی فرقه ها Ùˆ متکلمانی Ú©Ù‡ Ø‌لول روØ‌ به پیکر Ø‌یوانات را تأیید Ù…ÛŒ کنند، وجود چنین رابطه ای را باور دارند ( رجوع کنید به Ø‌لول Ùˆ اتØ‌اد * Ø› تناسخ * ). در عین Ø‌ال باید گفت Ú©Ù‡ دابّة الارض * در معادشناسی اسلام با روز قیامت مرتبط است Ùˆ مفسران از این آیة قرآن : «هیچ جنبده ای در زمین نیست Ùˆ نه پرنده ای Ú©Ù‡ به دو بالش بپرد مگر آنکه امتهایی همانند

شما هستند... سپس به سوی پروردگارشان بر انگیخته Ù…ÛŒ شوند» (انعام : 38)ØŒ این گونه برداشت Ù…ÛŒ کنند Ú©Ù‡ Ø‌یوانات نیز Ø‌شر Ùˆ قیامت را تجربه Ù…ÛŒ کنند ( رجوع کنید به قیامت * ). علاوه بر این ØŒ قرآن

Ú©Ù‡ از چندین گونه جانور نام Ù…ÛŒ برد، Ø‌اوی پنج سوره با نام جانوران است : بقره (گاو)ØŒ Ù†Ø‌Ù„ (زنبور)ØŒ نمل (مورچه )ØŒ عنکبوت Ùˆ فیل Ùˆ بدین طریق ØŒ Ú©ÙˆÚ†Ú© ترین Ùˆ بزرگ ترین جانوران را شامل Ù…ÛŒ شود.





منابع : علاوه بر قرآن Ø› ( عمربن بØ‌ر جاØ‌ظ ØŒ التربیع Ùˆ التدویر ØŒ چاپ شارل پلا، دمشق 1955 ) Ø› همو، کتاب الØ‌یوان ØŒ چاپ عبدالسلام Ù…Ø‌مد هارون ØŒ مصر ?( 1385Ù€1389/ 1965Ù€1969 ) ØŒ چاپ افست بیروت 1388/1969Ø› Ù…Ø‌مدبن عبداللّه کسائی ØŒ قصص الانبیاء Ø›

H. Massإ, Croyances et coutumes persanes , Paris 1938.

/ ش . پلاّ ( د. اسلام ) /

ب ) در آثار دانشمندان . در سطØ‌ÛŒ علمی ممکن است این اندیشه به ذهن خطور کند Ú©Ù‡ آن دسته از آثار ارسطو، بنیانگذار جانورشناسی عقلانی ØŒ Ú©Ù‡ به Ø‌یوانات اختصاص داشته ØŒ به آن گروه از Ù…Ø‌ققان مسلمان Ú©Ù‡ مایل بودند از علوم یونانی بهره گیرند، امکان داد تا به پیشرفت عظیمی در اطلاع از قلمرو Ø‌یوانات دست یابند Ùˆ جانورشناسی را همگام با علومی همچون جغرافیا، ریاضیات یا پزشکی توسعه دهند. با اینکه ÛŒØ‌یی بن بطریق کتاب > تاریخ جانوران < ارسطو را ( با عنوان الØ‌یوان ( طباع الØ‌یوان ) ) ترجمه کرد (سدة دوم Ù€ سوم / هشتم Ù€ نهم )ØŒ جانورشناسی هرگز رشته ای پرطرفدار نبود؛ Ùˆ این نکته شایان توجه است Ú©Ù‡ جای پیوسته Ù…Ø‌دودتری را در طبقه بندیهای نظری گوناگون علوم اشغال Ù…ÛŒ کرد. جانورشناسی در طبقه بندی ارسطو بخشی از طبیعیات است Ú©Ù‡ به روان شناسی مربوط Ù…ÛŒ شود Ùˆ در اØ‌صاءالعلوم فارابی (ص 99) آن را همچنان در میان علوم جسمانی Ùˆ طبیعی ( العلم الطبیعی ) Ù…ÛŒ یابیم ( رجوع کنید به گارده Ùˆ قنواتی ØŒ ص 106Ø› ترجمة عربی ØŒ ج 1ØŒ ص 192). جانورشناسی در رسائل اخوان الصفا (ج 2ØŒ ص 178Ù€ 305) در هیئت علمی مستقل ظاهر Ù…ÛŒ شود Ùˆ در مفاتیØ‌ العلوم خوارزمی در زمرة علوم «عجمی » طبقه بندی Ù…ÛŒ شود (گارده Ùˆ قنواتی ØŒ ص 111Ø› ترجمة عربی ØŒ ج 1ØŒ ص 199Ù€200) اما در اØ‌یاء علوم الدین غزالی (همان ØŒ ص 117Ø› ترجمة عربی ØŒ ج 1ØŒ ص 208) یا در مقدمة ابن خلدون دیگر وجود ندارد (همان ØŒ ص 123Ù€124Ø› ترجمة عربی ØŒ ج 1ØŒ ص 216Ù€217). همچنین ظاهراً قَلقَشَندی نیز به آن توجهی نداشته است زیرا به طور اخص هیچ اثر جانورشناسی در میان > «آثار کلاسیک نویسندگان مصری » < ذکر نشده است (ویت ØŒ ص 50 Ù€53).

توضیØ‌ علت این بی اعتنایی فزاینده به جانورشناسی در میان متفکران Ùˆ نویسندگان مسلمان ØŒ به ویژه با در نظر گرفتن توجهی Ú©Ù‡ در فقه به Ø‌یوانات شده ØŒ بسیار دشوار است اما این وضع اØ‌تمالاً تا Ø‌د زیادی ناشی از فقدان پژوهش مدون Ùˆ آثار تخصصی واقعاً علمی است ØŒ هرچند وجود باغهای جانوران (Ø‌َیْرالوَØ‌Ø´ ) ــ Ú©Ù‡ در آنها نادرترین Ùˆ درنده ترین گونه های Ø‌یوانات را با صرف هزینة گزاف گردآوری کرده بودند ( رجوع کنید بهمتز ØŒ ص 383ØŒ ترجمة انگلیسی ØŒ ص 404Ù€ 405ØŒ Ú©Ù‡ در آن ایجاد درگیری Ùˆ نزاع عمدی ( میان Ø‌یوانات ) نیز ذکر شده است ) ــ Ù…ÛŒ بایست کنجکاوی Ù…Ø‌ققان را برمی انگیخت Ùˆ آنان را به مطالعات جامع ترغیب Ù…ÛŒ کرد. اما جانورشناسی میان مسلمانان در سطØ‌ ادبی یا شاید بتوان گفت در مرØ‌لة مذهبی باقی ماند. Ø‌تی جانورشناسی موجود در آثار مؤلفانی را Ú©Ù‡ کوشیدند به Ø‌قایقی Ú©Ù‡ پیش تر کشف شده بود نظم دهند Ùˆ آنها را به صورت الفبایی فهرست کنند، نمی توان توصیفی نامید. باعثِ ساده اندیش این نقص به اØ‌تمال بسیار، جاØ‌ظ ØŒ مؤلف اثر عظیم کتاب الØ‌یوان است Ú©Ù‡ آن گونه Ú©Ù‡ خود اظهار کرده هدف از تألیف آن نه مطالعة علمی گونه های Ø‌یوانات ØŒ بلکه اثبات وجود خالق از طریق مشاهدة مخلوق (ج 2ØŒ ص 109 به بعد، ج 3ØŒ ص 209 به بعد) Ùˆ تجلیل از Ø‌کمت الاهی است Ú©Ù‡ هیچ چیز را بی فایده یا زیانمند خلق نکرده است ØŒ از جمله فایدة Ø‌یوانات خطرناک یا موذی Ú©Ù‡ کشتن آنها مجاز است (ج 1ØŒ ص 307Ù€ 308)ØŒ در واقع امتØ‌ان انسانهاست (ج 3ØŒ ص 300). جاØ‌ظ کاملاً با ارسطو آشنا بوده Ùˆ گاه از او انتقاد (مثلاً ج 6ØŒ ص 17) Ùˆ گاه مفصلاً از او نقل قول کرده ( رجوع کنید به Ø‌اجری ØŒ 1953 Ùˆ سالهای بعد) اما بر این باور است Ú©Ù‡ هر Ú†Ù‡ در آثار جانورشناسیِ «فلاسفه » وجود دارد، برای اعراب چادرنشین (بدویها) عملاً شناخته شده بوده است (جاØ‌ظ ØŒ ج 3ØŒ ص 268) Ùˆ بنابراین ØŒ ÙˆÛŒ هیچ نیازی به توسل به اندیشه های یونانیان ندارد. از این روست Ú©Ù‡ هرچند صاØ‌ب المنطق را ستوده ØŒ به شیوه ای نسبتاً منفی Ùˆ غیرقابل درک اصول طبقه بندی ارسطو را آگاهانه نادیده گرفته است ( رجوع کنید به > در بارة اجزاء جانوران < ØŒ ج 1ØŒ ص 66Ø› ( عنوان عربی : اجزاءالØ‌یوان ) ) تا به یک تجربه گرایی بدوی وفادار بماند.

جاØ‌ظ پس از تقسیم مخلوقات به سه دستة متّفق ØŒ مختلف Ùˆ متضاد، Ùˆ پس از ابراز تردیدهایی در مورد جایگاه ستارگان Ùˆ عناصر اربعه Ùˆ غیره ØŒ مواد غیرآلی (جماد) Ùˆ مواد آلی (نامی ) را مشخص کرده است . سپس بخش آلی را به دو «قلمرو»، Ø‌یوان (Ø‌َیَوان ) Ùˆ گیاه (نبات )ØŒ تقسیم نموده است . قلمرو Ø‌یوانی را نیز بنا بر نوع Ø‌رکت Ø‌یوان به چهار شاخه تقسیم کرده است : Ø‌یواناتی Ú©Ù‡ راه Ù…ÛŒ روند (ما یَمشی )ØŒ پرواز Ù…ÛŒ کنند (ما یَطیر)ØŒ شنا Ù…ÛŒ کنند (ما یَسبَØ‌ ) Ùˆ Ù…ÛŒ خزند (ما یَنساØ‌ Ø› ج 1ØŒ ص 26Ù€ 27). این طبقه بندی Ú©Ù‡ صرفاً بر مبنای مشاهدة ظاهری صورت گرفته ØŒ همان تقسیم بندی تورات است (کتاب اول پادشاهان ØŒ 4:33: «سلیمان از بهائم ØŒ مرغان ØŒ Ø‌شرات Ùˆ ماهیان نیز

سخن گفت ») و با یکی از معیارهای طبقه بندی افلاطونی



مطابقت دارد. جاØ‌ظ پس از این طبقه بندی ØŒ با برخی اشکالات Ùˆ آشفتگیها روبه رو Ù…ÛŒ شد، زیرا نه تنها پذیرفت Ú©Ù‡ تقسیم بندی او عقلایی نیست (زیرا مجبور شده شترمرغ را از «دسته » پرندگان خارج سازد Ùˆ در عین Ø‌ال خفاش را در آن دسته قرار دهد)ØŒ بلکه چون نتوانست در تعریف صفات اصلی گونه ها Ùˆ جنسها از جزء به Ú©Ù„ برسد، Ù…ÛŒ بایست از تلاش برای تقسیم بندیهای کاملاً دقیق دست Ù…ÛŒ کشید. او سرانجام معیارهای کاربردی Ùˆ عادات زندگی را به هم آمیخت تا گونه ها را معیّن سازد Ùˆ هرچند تصور مبهمی از «رسته ها» Ùˆ «خانواده ها» Ùˆ «جنسها»، در طبقه بندی روشمند امروزی ØŒ داشت ØŒ به طور Ú©Ù„ÛŒ به گونه هایی Ú©Ù‡ به چهار دستة مذکور تقسیم کرده بود، وفادار ماند:

الف ) Ø‌یواناتی Ú©Ù‡ راه Ù…ÛŒ روند: انسانها (ناس )ØŒ بهائم (چهارپایان غیر گوشتخوار، Ú†Ù‡ اهلی Ú†Ù‡ ÙˆØ‌Ø´ÛŒ )ØŒ سِباع (Ø‌یوانات درنده ØŒ یعنی گوشتخوار، اهلی یا ÙˆØ‌Ø´ÛŒ )ØŒ Ø‌شرات بدون بال .

ب ) Ø‌یواناتی Ú©Ù‡ پرواز Ù…ÛŒ کنند. اینها سه «رسته »اند: 1) پرندگان گوشتخوار (سباع ) Ú©Ù‡ خود تقسیم Ù…ÛŒ شوند به باشکوه (اØ‌رار، یعنی پرندگان شکاری بزرگ ØŒ نظیر عقاب ØŒ کرکس Ùˆ غیره )ØŒ معمولی (بُغاث Ú©Ù‡ امکانات دفاعی کمتری دارند) Ùˆ پرندگان Ú©ÙˆÚ†Ú©ÛŒ Ú©Ù‡ از Ø‌شرات تغذیه Ù…ÛŒ کنند؛ 2) پرندگانی Ú©Ù‡ بهیمه اند، یعنی به طورکلی دانه خوارند Ùˆ برای Ø‌فاظت خود Ù…ÛŒ گریزند؛ 3) هَمَج ØŒ Ø‌شرات بالدار.

وی در اثنای کار به گونه های مختلف خزندگان برخورد کرده ، اما آنها را در هیچیک از طبقات جانوران قرار نداده است . به همین ترتیب ، ماهیان را ــ که پستاندارانی نظیر وال (نهنگ ) را نیز آگاهانه از جملة آنها شمرده ــ طبقه بندی نکرده و در هر مورد گفته که شواهد معتبر کافی در اشعار قدیم نیافته و گزارش دریانوردان را قابل اعتماد ندانسته است (ج 6، ص 16).

ویژگی کتاب الØ‌یوان ØŒ Ú©Ù‡ اثری ادبی Ùˆ نه اثری در بارة علوم طبیعی است ØŒ به هم ریختگی Ùˆ آشفتگی عظیم آن است . منابع این کتاب بسیار متنوع اند اما مهم ترین آنها را اطلاعات ادبی تشکیل Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ Ù…Ø‌ققان سده های دوم Ùˆ سوم / هشتم Ùˆ نهم آنها را گردآورده اند Ùˆ با روایات شفاهی Ùˆ اطلاعات به دست آمده از گفتگوها Ùˆ مشاهدات روزمره Ùˆ نیز آزمایشهای Ú©ÙˆÚ†Ú©ÛŒ Ú©Ù‡ خود مؤلف یا دوستان معتزلی او انجام داده اند، غنی کرده اند. از جمله آزمایشها، بررسی تأثیر مشروبات الکلی بر Ø‌یوانات (ج 2ØŒ ص 228Ù€229) یا تØ‌قیقات او در مورد پدید آمدن موجوداتی چون مگسها از مواد طبیعت است (ج 3ØŒ ص 348)Ø› ÙˆÛŒ از مدافعان سرسخت آن بود (مثلاً ج 3ØŒ ص 372ØŒ ج 5ØŒ ص 371) Ùˆ در مقابل ادعای کسانی قرار داشت Ú©Ù‡ منکر آن Ùˆ بر این اعتقاد بودند Ú©Ù‡ Ø‌یوان تنها از Ø‌یوانی دیگر به وجود Ù…ÛŒ آید (ج 5ØŒ ص 349). جاØ‌ظ علاقة خاصی به Ø‌یوانات دو رگه داشت Ùˆ رساله ای را به قاطر اختصاص داده Ú©Ù‡ در Ù¾ÛŒ کتاب الØ‌یوان نوشته شده است . او به پیروی از روش ارسطو ــ Ú©Ù‡ جانورشناسی را با مطالعة روØ‌ مرتبط کرده ــ در اثرش یادداشتهایی در بارة روان شناسی Ø‌یوانات آورده (مثلاً ج 6ØŒ ص 69Ù€70 در بارة کِبر) Ùˆ با قائل شدن اهمیت ویژه برای تأثیر Ù…Ø‌یط ØŒ به شرØ‌ عقایدی پرداخته است Ú©Ù‡ خالی از اهمیت نیست . در مجموع تقریباً 350 Ø‌یوان را به شیوه ای کمابیش عمیق ØŒ اما همواره بی نظم Ùˆ غیرروشمند، بررسی کرده است . برای Ù¾ÛŒ بردن به موضوع موردنظر در این انبوه اطلاعات ØŒ باید از نمایة فوق العاده ای Ú©Ù‡ در ویراست عبدالسلام هارون عرضه شده ØŒ استفاده کرد. بدین ترتیب ØŒ سنجش میزان دانش جانورشناسی عربهای قدیم امکان پذیر Ù…ÛŒ شود Ùˆ Ù…ÛŒ توان از عقاید آنها در بارة برخی گونه های Ø‌یوانی تصوری به دست آورد. جاØ‌ظ ØŒ به عنوان یک معتزلیِ معتقد، همه چیز را با معیار خِرَد Ù…Ø‌Ú© زده Ùˆ ضمناً کوشیده است بطلان برخی افسانه ها را نشان دهد (مثلاً، ج 2ØŒ ص 14) Ùˆ اندیشه های شخصی خود را با روایاتی Ú©Ù‡ نقل کرده درهم آمیزد. اگر سبک نگارش او این گونه آشفته Ùˆ بی نظم نبود، Ù…ÛŒ شد جاØ‌ظ را در جایگاه افتخارآمیزی میان ارسطو Ùˆ بوفون ( طبیعیدان فرانسوی ØŒ 1707Ù€ 1788 ) قرار داد.

هر چند عسکری به بیان جاØ‌ظ ØŒ تا Ø‌دی ØŒ نظم Ùˆ قاعده بخشیده Ùˆ مطالب را به Ø´Ú©Ù„ÛŒ مرتب تر در کتاب الصناعتین آورده است ØŒ اما کتاب الØ‌یوان Ùˆ جانورشناسی به طورکلی برای نویسندگان پس از ÙˆÛŒ چندان منبع الهام نشد. در زمان شکوفایی ادب ØŒ ابن قُتیبه در کتاب عیون الاخبار (ج 1ØŒ جزء 2ØŒ ص 153Ù€ 163) Ùˆ Ú©Ù…ÛŒ بعد ابوØ‌یّان توØ‌یدی در کتاب الامتاع (ج 1ØŒ ص 159Ù€ 195) بخشهایی را به Ø‌یوانات اختصاص دادند اما آنها را طبقه بندی علمی نکردند. دایرة المعارفهای معروف ØŒ از جمله المُسْتَطْرف اِبْشیهی (ج 2ØŒ ص 211Ù€274)ØŒ نیز به روشی مشابه عمل کردند. از سوی دیگر، اِخوان الصفا در انتهای بخش دوم رسائل ( رجوع کنید به ج 2ØŒ ص 24Ù€395) خود، سلسله مراتب مخلوقات را به وضوØ‌ ذکر کرده اند Ú©Ù‡ به ترتیب صعودی عبارت اند از: مواد معدنی ØŒ نباتات ØŒ Ø‌یوانات ØŒ انسان ØŒ موجودات آسمانی ØŒ در هریک از این طبقات ØŒ بالاترین مرتبه به پایین ترین مرتبة طبقة بعد نزدیک است Ø› از این رو نخل Ú©Ù‡ به بالاترین مرتبة نباتات تعلق دارد، در فاصلة بسیار Ú©Ù…ÛŒ از Ø‌لزون Ú©Ù‡ تنها دارای Ø‌س لامسه است ØŒ قرار دارد زیرا Ø‌کمت الاهی به یک Ø‌یوان اندامهایی را



Ú©Ù‡ بدانها نیاز ندارد، عطا نمی کند. بالاترین مکان در میان Ø‌یوانات از آنِ میمون است Ú©Ù‡ به انسان ÙˆØ‌Ø´ÛŒ Ú©Ù‡ در پایین ترین مرتبة زیرگروه بعدی قرار گرفته ØŒ نزدیک است . انسان طبقة مجزایی را تشکیل Ù…ÛŒ دهد زیرا به تنهایی مالک همة امتیازاتی است Ú©Ù‡ به طور جداگانه به Ø‌یوانات عطا شده است .

سرانجام در قرن هفتم ØŒ قزوینی (متوفی 682) به استفادة روشمند از اندیشه های پیشینیان مبادرت کرد Ùˆ رساله ای در باب جانورشناسی در عجائب المخلوقات ِ خود گنجاند. او موجودات زنده را به سه قلمرو تقسیم کرد، Ø‌یوانات را در بالاترین مرتبه قرار داد Ùˆ برای روشهای دفاعی آنها Ú©Ù‡ به عنوان معیار طبقه بندی به کار برد، اهمیت قابل ملاØ‌ظه ای قائل شد:

الف ) Ø‌یواناتی Ú©Ù‡ به واسطة قدرت خود دشمنان را Ù…ÛŒ رانند، مانند شیر یا فیل .

ب ) Ø‌یواناتی Ú©Ù‡ با گریز از دشمن از خود دفاع Ù…ÛŒ کنند، نظیر آهو، خرگوش ØŒ پرندگان .

ج ) Ø‌یواناتی Ú©Ù‡ به وسایل دفاعی ویژه ای مجهزند، نظیر خارپشت .

د) Ø‌یواناتی Ú©Ù‡ در Ù…Ø‌یطی Ù…Ø‌فوظ (Ø‌صن ) زندگی Ù…ÛŒ کنند، نظیر موش یا مار.

اما پس از آن Ø‌یوانات را به هفت دسته تقسیم کرد: انسان Ø› جنّیان Ø› دَوابّ (اسب ØŒ قاطر، خر)Ø› Ø‌یوانات اهلی (نَعَم )Ø› Ø‌یوانات ÙˆØ‌Ø´ÛŒ Ø› پرندگان Ø› Ø‌شرات ØŒ خزندگان Ùˆ غیره . او سه بخش آخر رسالة خود را به یادداشتهایی در بارة Ø‌یوانات به ترتیب الفبایی اختصاص داد. در آنها برخی اظهارات Ú©Ù„ÛŒ Ùˆ کاملاً غیرعلمی Ùˆ به دنبال آن خواص جادویی یا دارویی اندامهای مختلف Ø‌یوان ذکر شده است . این اثر در قیاس با اثر جاØ‌ظ ØŒ Ø‌اکی از تنزلی آشکار است . همین مطلب را، در سطØ‌ÛŒ واقعاً علمی ØŒ در بارة Ø‌یات الØ‌َیَوان الکُبری ' تألیف دَمیری (متوفی 808) نیز Ù…ÛŒ توان گفت Ú©Ù‡ طبقه بندی جدیدی نکرده بلکه به بازآفرینی اثر جاØ‌ظ ( کتاب الØ‌یوان ) بسنده نموده است ØŒ اما به صورتی مفید در یادداشتهایی Ú©Ù‡ برØ‌سب Ø‌روف الفبا مرتب شده اند، این موارد را ذکر کرده است : نکاتی در بارة واژه شناسی تاریخی ØŒ روایتهای گوناگون ØŒ جایگاه فقهی Ø‌یوان موردبØ‌Ø« (با ذکر نظریات فقهای مذاهب مختلف )ØŒ مَثَلهایی Ú©Ù‡ با الهام از هر Ø‌یوان به وجود آمده ØŒ خواص جادویی یا درمانی اندامهای آن ØŒ Ùˆ تعبیر خوابهایی Ú©Ù‡ این Ø‌یوان در آنها ظاهر Ù…ÛŒ شود.

گاه پزشکان یا طبیعی دانهایی چون ابن بختیشوع ( کتاب منافع الØ‌یوان )ØŒ ابن بیطار Ùˆ انطاکی به Ø‌یوانات نیز توجه نشان داده اند اما تنها شاخه های جانورشناسی Ú©Ù‡ واقعاً موضوع

مطالعات عمیق Ùˆ منظم قرار گرفته ØŒ اسب شناسی ( رجوع کنید به د. اسلام ØŒ چاپ دوم ØŒ ذیل "Faras" )ØŒ نعلبندی ( رجوع کنید به همان ØŒ ذیل "Khayl" Ø› نیز رجوع کنید به اسب * ) Ùˆ نیز کاربرد پرنده شناسی در Ø‌وزة مربوط به پرندگان شکاری بوده است ( رجوع کنید به همان ØŒ ذیل "Bayzara" Ø› نیز رجوع کنید بهبازداری * ).

تا آنجا Ú©Ù‡ مؤلف Ù…ÛŒ داند، در خارج از Ø‌وزة زبان عربیِ Ù…Ø‌ض هیچ اثر اصیلی یافت نشده است . عدنان آدیوار (ص 15ØŒ 76ØŒ 91) فقط از یک ترجمة ترکی از Ø‌یات الØ‌یوان کار یکی از معاصران دمیری به نام Ù…Ø‌مدبن سلیمان با افزودن مطالبی به آن Ùˆ از کتاب تØ‌فة الزمان Ùˆ خَریدة الاَوان نوشتة مصطفی بن علی الموقِّت ØŒ دایرة المعارف نویس ترک ØŒ Ú©Ù‡ Ø‌اوی یک نظام جانورشناسی بر اساس نظریات دمیری Ùˆ قزوینی است ØŒ Ùˆ از ترجمه ای فارسی از Ø‌یات الØ‌یوان یاد کرده Ú©Ù‡ Ø‌کیم شاه قزوینی برای سلیم اول انجام داده است . سرانجام Ø‌زین لاهیجی ØŒ نویسندة ایرانی ØŒ یک کتاب جانورشناسی به نام خواص الØ‌یوان در قرن دوازدهم تألیف کرده است ( با عنوان رسالة خواصّالØ‌یوانات در رسائل Ø‌زین لاهیجی (ص 265Ù€ 326)ØŒ تهران 1377 Ø´ ØŒ چاپ شده است ) .

منابع : علاوه بر کتاب مقدّس . عهد عتیق Ø› ( Ù…Ø‌مدبن اØ‌مد ابشیهی ØŒ المستطرف فی کلّ فنّ مستطرف ØŒ چاپ مفید Ù…Ø‌مد قمیØ‌Ù‡ ØŒ بیروت 1406/1986ØŒ چاپ افست قم 1368 Ø´ Ø› ابن قتیبه ØŒ کتاب عیون الاخبار ØŒ بیروت : دارالکتاب العربی ØŒ بی تا.Ø› ابوØ‌یّان توØ‌یدی ØŒ کتاب الامتاع Ùˆ المؤانسة ØŒ چاپ اØ‌مد امین Ùˆ اØ‌مد زین ØŒ بیروت ØŒ بی تا.Ø› اخوان الصفا، رسائل اخوان الصفاء Ùˆ خلاّ Ù† الوفاء ØŒ بیروت : دارصادر، بی تا. ) Ø› عمربن بØ‌ر جاØ‌ظ ØŒ کتاب الØ‌یوان ØŒ چاپ عبدالسلام Ù…Ø‌مد هارون ØŒ مصر ?( 1385Ù€ 1389/ 1965Ù€1969 ) ØŒ چاپ افست بیروت 1388/1969Ø› Ø· . Ø‌اجری ØŒ «تخریج نصوص ارسطاطالیه من کتاب الØ‌یوان للجاØ‌ظ »، مجلة کلیة الاداب ØŒ (1953 به بعد)Ø› Ù…Ø‌مدبن Ù…Ø‌مد فارابی ØŒ اØ‌صاءالعلوم ØŒ چاپ عثمان امین ØŒ قاهره 1949Ø› ( لوئی گارده Ùˆ جورج Ø´Ø‌اته قنواتی ØŒ فلسفة الفکرالدینی بین الاسلام Ùˆ المسیØ‌یة ØŒ نقله الی العربیة صبØ‌ÛŒ صالØ‌ Ùˆ فرید جبر، بیروت 1978Ù€1983 ) Ø›

A. Adnan Ad var, Osmanl  Tدrklerinde  ilim , Istanbul 1943; A. J. Arberry, "An unknown work on zoology", JRAS , (1937), 481-483; Aristoteles, Parties des animaux , tr. J. M. Le Blond, Paris 1945; EI 2 , s.vv. "Bayzara", "Faras", "Khayl" (by F. Virإ); Louis Gardet and Georges C. Anawati, Introduction ب la thإologie musulmane: essai de thإologie comparإe , Paris 1981; A. Hanoteau and A. Letourneux, La Kabylie et les coutumes kabyles , Paris 1893, vol.1, 208 ff (جانوران قبایل ) ; A. Malouf, Arabic zool.



dict., Cairo 1932 ( راهنمای مفیدی برای شناسایی اسامی جانوران ) ; Maswani, "Islam , s contribution to zoology and natural history", IC , XII (1938), 328-333; A. Mez, Die Renaissance des Islams , Heidelberg 1922, 429-431, Eng. tr.: The renaissance of Islam , translated by Salahuddin Khuda Bukhsh and D. S. Margoliouth, London 1937, 455-458 and passim; V. Monteil, Faune du Sahara occidental , Paris 1951; J. B. Panouse, Les mammifةres du Maroc , Tanglers 1957, 191 ff.; J. J. Rivlin, Gesetz im Koran, Kultus und Ritus , Jerusalem 1934; D.Santillana, Istituzioni , Rome [n.d.], index, II , 665; G. Wiet, "Les classiques du scribe إgyptien au XVe siإcle", SI , XVIII (1963).

/ ش . پلاّ ( د. اسلام ) /

3) جانوران ایران . این بخش شامل این قسمتهاست .

الف ) بررسی آثار در بارة جانوران

ب ) مناسبات جانوران

ج ) ماهیها

د) دوزیستان

ه ) خزندگان

و) پرندگان و پستانداران

ز) بندپایان

Ø‌ ) Ø‌شرات

ط ) مناطق جانوری

ی ) جانوران انقراض یافته و در معرض انقراض ایران

جانوران ایران را به طور موردی از بررسیهای صورت گرفته در بارة دسته های گوناگون جانوران Ù…ÛŒ شناسیم ØŒ اما تلاش منظمی برای ثبت سامانمند تمام آنها، آنگونه Ú©Ù‡ در مورد گیاهان ایران (برای مثال از سوی رشینگر ) انجام شده ØŒ صورت نگرفته است . در ایران برخی دسته های بی مهرگان به طور سامانمند مطالعه شده اند؛ همچنین است تمام دسته های مهره داران . اما آثار علمی فراوان Ùˆ پراکنده است Ø› بورگس Ùˆ همکارانش در 1345 Ø´ / 1966 آثار مهم را در یک کتاب شناسی مشروØ‌ به صورت مقدماتی گردآوری کردند؛ کتاب شناسی هنری فیلد از این اثر نیز مبسوط تر است . کتاب شناسی بشیر آلوس در مورد مهره داران عراق Ùˆ کشورهای همسایه نیز بسیار مفید است ØŒ کتاب شناسیهای آثار مربوط به ماهیان ØŒ دوزیستان Ùˆ خزندگان ترکیه ØŒ اثر ابراهیم باران Ùˆ همکارانش Ùˆ کتاب شناسی پستانداران اثر هانس کومرلوف نیز آثاری جامع اند.

الف ) بررسی آثار در بارة جانوران ایران . اولین طبیعیدان اروپایی که به ایران سفر کرد ساموئل گُتلیب گملین بود

که در 1184ـ1186/1770ـ1772 دولت روسیه او را برای سفر اکتشافی به گیلان و مازندران استخدام کرده بود (1774؛ 1784؛ پالاس ، 1811ـ1842). مکتشفان سپسین که مجموعه های جانورشناسی تهیه کردند از این قرارند: گیوم آ. اُلیویه که

در 1796 راهی اصفهان و تهران شد؛ ادوارد منتریه که در کوههای طالش کار کرد؛ کارل ادوارد فن اشیوالد (1249ـ 1253؛ 1257/ 1834ـ 1837؛ 1841) که در طی اکتشافش

در کرانه های دریای خزر در 1240ـ1242/ 1825ـ1826، در

دو Ù€ سه نقطه در ساØ‌Ù„ ایران توقف کرد؛ اشر Ù€ الوی ØŒ گیاه شناس فرانسوی Ú©Ù‡ از سفرهایش به شیراز، بوشهر، بندرعباس ØŒ کوههای بختیاری ØŒ همدان ØŒ تهران ØŒ Ùˆ تبریز مجموعه های جانورشناسی تهیه کرد ولی از عهدة توضیØ‌

Ù…Ø‌Ù„ دقیق هر نمونه بر نیامد؛ ویلیام Ú© . لفتوس Ú©Ù‡ در 1265Ù€1269/ 1849Ù€1852 برخی گونه های جانوری را

در منطقة مرزی ایران و ترکیه جمع آوری کرد؛ الکساندر کیسرلینگ که در 1274ـ1276/ 1858ـ1859 برخی

خزندگان Ùˆ ماهیان خراسان را جمع آوری کرد؛ Ùˆ تئودور Ú©ÙˆÚ†ÛŒ ØŒ مجموعه دار گیاهان ØŒ Ú©Ù‡ برخی خزندگان را بدون توضیØ‌ کافی در مورد مکان آنها، برای موزة تاریخ طبیعی

وین برد.

ظاهراً فیلیپو دِ فیلیپی نخستین کسی بود Ú©Ù‡ مبادرت به گردآوری فهرست تمام مهره داران شناخته شدة ایران کرد، Ú©Ù‡ شامل 30 پستاندار، 167 پرنده ØŒ 39 خزنده ØŒ 3 دوزیست ØŒ Ùˆ 22 ماهی بود. ÙˆÛŒ همچنین فهرستی از نرم تنان خاکی Ùˆ آب شیرین تهیه کرد. هیئت تعیین مرز ایران Ùˆ افغانستان تØ‌ت هدایت گلدسمید * چکیدة سامان مندتر Ùˆ کامل تری را از مهره داران ØŒ به غیر از ماهیان ØŒ فراهم کرد. ویلیام توماس بلنفورد 89 پستاندار، 383 پرنده ØŒ 92 خزنده Ùˆ 9 دوزیست را فهرست ØŒ Ùˆ تاریخ طبیعی در ایران را تا 1876 به طور علمی بررسی کرد. ÙˆÛŒ تØ‌لیل توصیفی کوتاهی از جانوران در آن گنجاند Ùˆ مناسبات

















میان جانوران نقاط مختلف ایران Ùˆ نواØ‌ÛŒ همسایه را بررسی کرد. پس از مطالعة بلنفورد، آهنگ بررسی جانوران ایران سرعت گرفت . زارودنی پرنده شناس روس ØŒ در اواخر سدة دوازدهم Ùˆ اوایل سدة سیزدهم / هجدهم Ùˆ اوایل سدة نوزدهم Ø·ÛŒ سفرهای بسیاری Ú©Ù‡ به ایران کرد پرنده ها Ùˆ سایر مهره داران

را جمع آوری کرد (زارودنی ، 1911؛ نیکُلسکی ، 1903؛

همو، 1907)؛ که بخش اعظم مجموعه های او در موزة جانورشناسی سن پترزبورگ است . پرندگان ایران ، به نسبت دیگر گروههای جانوران ، شاید به طور گسترده تر و از سوی عدة بیشتری بررسی شده اند (برای کتاب شناسی رجوع کنید به د. ایرانیکا ، ذیل "Birds in Iran" ). مهم ترین فهرستهای چکیده ، راهنماها، و رساله ها شامل آثار جرویس رید (1337 ش ؛ همو، 1968)؛ وری ؛ هوئه و اچکوپار ؛ هینزل و همکارانش ؛ اسکات و همکارانش ؛ کرمپ و سایمونز ؛ هریسن ؛ و دومینیک هالم و همکارانش است . به گفتة اسکات در ایران باید 491 گونه وجود داشته باشد.

پستانداران ، خصوصاً گونه های شکاری ، نیز بررسی شده اند، که مهم ترین آنها گزارشهای سازمان شکاربانی و نظارت بر

صید است Ú©Ù‡ بعدها در سازمان Ø‌فاظت Ù…Ø‌یط زیست ادغام شد. جامع ترین چکیده در بارة پستانداران ایران ØŒ از آنِ داگلاس Ù„ÛŒ است Ú©Ù‡ در 1341Ù€1342 Ø´ / 1962Ù€1963 هیئت اکتشافی استریت را همراهی کرد. او زیستگاهها را توصیف ØŒ نمونه های جمع آوری شده توسط هیئت را ذکر، Ùˆ فهرست چکیده ای از 125 گونه پستاندار را Ú©Ù‡ در 1967 در ایران شناخته شده بود، به همراه پراکندگی شان به طور مختصر، ذکر کرد. میزون تØ‌لیلی توصیفی از جغرافیای جانوری پستانداران با شروØ‌ Ùˆ مشخصات مختصر آنها را چاپ کرد (1959Ø› همو، 1968). هرینگتن > راهنمای پستانداران ایران < را به Ú©Ù…Ú© سازمان Ù…Ø‌یط زیست تهیه کرد Ú©Ù‡ به جای نظام رده بندی ØŒ بر اساس نوع زیستگاه مرتب شده ØŒ Ùˆ شامل 148 گونه است Ú©Ù‡ از آن بین 112 گونه تصویر دارد. مشروØ‌ ترین بررسی سامانمند از دسته ای از پستانداران ایران اØ‌تمالاً مربوط به خفاشهاست Ú©Ù‡ دبلاس ØŒ از همراهان هیئت اکتشافی استریت در 1968ØŒ عهده دار آن بود؛ Ú©Ù‡ 38 گونه را تشخیص داد Ùˆ گزارش مشروØ‌ÛŒ از هریک به همراه تØ‌لیل مختصر جغرافیای جانوری در مورد خفاشان ایران تهیه کرد.

برخی از مقاله های تخصصی در مورد خزندگان ایران Ú©Ù‡ بعد از اثر بلنفورد چاپ شد عبارت اند از: مقاله های نیکُلسکی (1903Ø› 1907)ØŒ بر مبنای مجموعه های زارودنی Ø› ورنر ØŒ Ú©Ù‡ فهرستی را از گونه های شناخته شده Ùˆ جغرافیای جانوری توصیفی چاپ کرد Ùˆ کار اندرسون (1963) Ú©Ù‡ شامل مقاله ای در بارة مجموعه ای از جنوب ایران ØŒ شامل فهرستی از خزندگان ØŒ بØ‌Ø«ÛŒ در زمینة جغرافیای جانوری ØŒ Ùˆ یک کتاب شناسی است . اندرسون (1968) تØ‌لیلی از جغرافیای جانوری سوسمارها، Ùˆ فهرستی روزآمد (1974) Ùˆ چکیده ای (1979) از لاک پشتها، تمساØ‌ها Ùˆ دوزیستان تهیه کرد. Ù…Ø‌مود لطیفی از مؤسسة رازی ØŒ کتاب مارهای ایران ØŒ شامل راهنماهایی برای شناسایی ØŒ توضیØ‌ات ØŒ تصاویر، پراکنش ØŒ Ùˆ اطلاعات در مورد مارگزیدگی گرد آورد؛ لویتن Ùˆ زوگ فهرست اصلاØ‌ شده ای از مارهای ایران ØŒ بالغ بر 75 آرایه را تهیه کرده اند.

به طور سنّتی دوزیستان را همراه با خزندگان مطالعه کرده اند. علاوه بر مقالات تخصصیِ ورنر Ùˆ اندرسون (1963)ØŒ اندرسون ( رجوع کنید به د. ایرانیکا ØŒ ذیل "Amphibians" ) شش گونه سمندر (هفتمین گونه «سمندر آتشین » ØŒ پس از آن ثبت شد) Ùˆ هفده گونه قورباغه را در ایران فهرست کرده است . تاکنون ØŒ مفصّل ترین تØ‌قیق در بارة دوزیستان از ایسلت Ùˆ اشمیتلر در مورد قورباغه های ایران است .

جدا از بررسیهایی Ú©Ù‡ سازمان Ù…Ø‌یط زیست در مورد گونه های از Ù„Ø‌اظ تجاری مهم انجام داده است ØŒ ماهیها مورد توجه شماری از جانورشناسان بوده اند. اناندال Ùˆ هرا (1920) در بارة ماهیان سیستان گزارش داده اند؛ برگ نخستین فهرست ماهیان آب شیرین را بعد از فهرست دِ فیلیپی تهیه کرد؛ Ùˆ سعادتی به تهیة فهرستی سامانمند مبادرت کرد. ارمنتروت (1969Ø› 1980) فهرست کاملی از ماهیان آب شیرین ایران گرد آورد، بریان کد (1979Ø› 1980Ø› 1987) در آثارش این فهرست را بسط داد Ùˆ روزآمد کرد. او 155 گونة بومی ماهیان













آب شیرین را ثبت ØŒ Ùˆ تنها تØ‌لیل جغرافیای جانوری چاپ شده را، تهیه کرده است .

Ø‌شرات بزرگ ترین بخش جانوران ایران اند. اگر Ú†Ù‡ اثر جامعی در مورد همة آنها تهیه نشده ØŒ ولی آثار فراوانی در بارة گونه های منفرد وجود دارد. مجموعة مهم > مقالاتی در بارة جانوران ایران < در > سالنامة جامعة Ø‌شره شناسی فرانسه < چاپ شده است . در مجموعه مقالاتی در بارة جانوران Ùˆ جغرافیای جانوری خاورمیانه ØŒ ویراستة کروپ ØŒ اشنیدر ØŒ کینزلباخ ØŒ تعدادی از مقالات تخصصی مهم ØŒ الگوهای پراکنش Ùˆ مناسبات میان Ø‌شرات ایران Ùˆ کشورهای مجاور را مشخص کرده اند، شامل سنجاقکان (اشنیدر)ØŒ سوزن بالان (اسپوک ) ØŒ بال موداران (مالیکی ) ØŒ Ùˆ جنسی از بیدهای روز پرواز با نام Zygaena (نومان ) .

بندپایانی که در ایران مورد بررسی قرار گرفته اند شامل شماری از عنکبوتیان است از قبیل کنه ها، شپشها، عنکبوتها، عقربها (برای رده بندی و پراکنش در خاورمیانه رجوع کنید به واکن و کینزلباخ )، کژدمهای دروغین (Pseudoscorpions) ، و رُتیلیان ؛ صدپاییان ؛ هزارپاییان ؛ و انواعی از سخت پوستان از قبیل خرچنگان آب شیرین و جورپاییان خاکی .

ب ) مناسبات جانوران . گسترة وسیع ØŒ خشک ØŒ Ùˆ از Ù„Ø‌اظ جغرافیای طبیعی پیچیده ای Ú©Ù‡ در سراسر شمال افریقا،

آسیای جنوب غربی ØŒ Ùˆ شمال غربی هند امتداد یافته ØŒ منزلگاه گونه های پیچیده ای است Ú©Ù‡ بسیاری از آنان از گونه های افریقایی ØŒ آسیای گرمسیری ØŒ Ùˆ اوراسیای معتدل شمالی متمایزند. ولی مناسبات آنها در سطوØ‌ جنسی Ùˆ تیره ای به طور عمده با جنسها Ùˆ تیره های اوراسیاست ØŒ Ùˆ بخشی از جانورانی اند Ú©Ù‡ به طور سنّتی دیرین شمالگانی نامیده شده اند. ایران از Ù„Ø‌اظ جغرافیایی پیچیده ترین ناØ‌یة این منطقه است Ùˆ در نتیجه بزرگ ترین تنوع زیستی را، نسبت به اندازة خود، در جنوب غربی آسیا دارد.

در این مقاله ØŒ صرفاً خطوط Ú©Ù„ÛŒ توصیفیِ پراکنش جانوران ایران را با توجه به خصوصیات جغرافیای طبیعی Ùˆ زیست Ù…Ø‌یطی ØŒ صرف نظر از عوامل تاریخی Ú©Ù‡ گونه های کنونی را ایجاد کرده است ØŒ Ù…ÛŒ توان ارائه کرد. به استثنای عوامل جانوری مشترک با دیگر مناطق ØŒ گونه های جنوب غربی آسیا میان دو نوع چشم انداز پراکنده شده اند: یکی منطقه ای است Ú©Ù‡ عموماً به عنوان فلات ایران شناخته Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ از ارتفاعات آناطولی به ایران Ùˆ افغانستان تا رشته کوه سلیمان در جنوب شرقی امتداد یافته است . گونه های این منطقه را بیشترِ جغرافیدانان جانوری ØŒ ایرانی Ù€ تورانی نامیده اند. اندرسون (1968) آنها را به عناصر ایرانی Ú©Ù‡ منØ‌صر به مناطق مرتفع اند، Ùˆ عناصر آرالی Ù€ خزری ØŒ Ú©Ù‡ عمدتاً در دشتها Ùˆ Ø‌وضه های ترکمنستان Ùˆ جمهوریهای همجوارِ آسیای میانه است ØŒ تقسیم کرده است ( رجوع کنید به بخش 3 در ادامة مقاله ). دومین گونة عمدة چشم انداز، مناطق بیابانی پست در Ø‌اشیة جنوبی دیرین شمالگان از شمال افریقا تا شمال غربی هند، منزلگاه گونة صØ‌رایی Ù€ سندی جانوران است . در این مناطق گونه ها Ùˆ کانونهای گونه ها با پراکنش Ù…Ø‌دودتر وجود دارد، نویسندگان گوناگون Ú©Ù‡ جانوران غرب آسیا را یک Ú©Ù„ Ù…ÛŒ دانند، در تلاش برای روشمند کردن الگوهای پراکنش تمام جانوران آسیای غربی ØŒ مجموعه ای آشفته از اصطلاØ‌ات را وارد کرده اند. علاوه بر نامهایی Ú©Ù‡ ذکر شد، شمالگان برای نواØ‌ÛŒ معتدل Ùˆ شمالی نیمکرة شمالی ØŒ شامل امریکای شمالی Ø› دیرین شمالگانِ غربی Ùˆ شرقی Ø› اورو Ù€ سیبریایی برای نواØ‌ÛŒ شمالِ دیرین شمالگان Ø› بیابانی برای نواØ‌ÛŒ صØ‌رایی Ù€ سندی به علاوة قسمت خشک ایرانی Ù€ تورانی Ø› اتیوپیایی یا افریقای گرمسیری برای ماورای صØ‌رای افریقا Ø› شرقی برای آسیای جنوبی Ùˆ جنوب شرقی ØŒ دیرین گرمسیری برای ناØ‌یة اتیوپیایی Ùˆ شرقی Ø› مدیترانه ای برای اروپای جنوبی Ùˆ ساØ‌Ù„ شمال افریقا به علاوة شرق مدیترانه Ø› Ùˆ تقسیم بندیهای فرعی گوناگون همگی کمابیش خودْ تبیین اند. گرچه برخی نویسندگان این اصطلاØ‌ات را توصیفی به کار برده اند؛ ولی برای دیگران آنها دلالت بر خاستگاهها دارند. در اینجا صرفاً به صورت توصیفی به کار رفته اند.

ج ) ماهیها. ماهیان بومی آب شیرین ایران مشتمل اند بر 155 گونه در 24 تیره . کد در تØ‌لیل فشردة خود از جغرافیای ماهیان ایران (1366 Ø´ / 1987) نوزده Ø‌وضة آبریز اصلی را مشخص کرده است Ú©Ù‡ تمام آنها به جز چهار Ø‌وضه درون ریزند. ماهیان عمدتاً دیرین شمالگانی اند اما به خصوص در آن Ø‌وضه های اندکی Ú©Ù‡ به خلیج فارس Ù…ÛŒ ریزند، عناصر شرقی

Ùˆ اتیوپیایی هم دارند. Ø‌وضة سیستان نیز شامل گونه های

شرقی و گونه هایی است از هندوکش سرچشمه گرفته اند. سه تیرة کپورماهیان (Cyprinidae) ، سگ ماهیان (Cobitidae) ، و

ماهیان استخوانی (Gobiidae) روی هم 6ر73% از گونه های

ایران را تشکیل Ù…ÛŒ دهند. دریای خزر با پانزده تیره متنوع ترین Ø‌وضة آبریز است ØŒ در Ø‌الی Ú©Ù‡ Ø‌وضة دجله دارای یازده

تیره است . Ø‌وضه های آبریز خلیج فارس هریک پنج تا هفت

تیره دارند، Ùˆ Ø‌وضه های باقی ماندة داخلی چهار یا کمتر.

به گفتة کد، مهم ترین عوامل برای مشخص کردن پراکندگی

کنونی در سطØ‌ گونه ها عبارت اند از: تفکیک برترِ دریای خزر Ú©Ù‡ با جانوران دریای سیاه / مدیترانه عناصر مشترک

دارد؛ زهکشی ناشی از کوهزایی Ùˆ فرسایش ØŒ Ú©Ù‡ Ø‌رکت ماهی

را میان Ø‌وضه های مجاور امکان پذیر Ù…ÛŒ سازد؛ شاهراه های رودخانه ای Ú©Ù‡ در طول زمان زیستگاهها را در ارتفاعات

مختلف به هم متصل کرده است (برای مثال رودخانة هلمند میانِ Ø‌وضة هندوکش Ùˆ سیستان )Ø› نفوذ دریا از یک Ø‌وضه

به Ø‌وضة دیگر در جنوب ایران ØŒ Ú©Ù‡ سبب شده است ماهیان

آب شیرین توانایی زندگی در آب شور را بیابند؛ Ùˆ اØ‌تمالاً دخالت انسان . کد عقیده دارد Ú©Ù‡ به دلیل زمین ناهموار Ùˆ

اقلیم استثنایی ØŒ از Ù„Ø‌اظ تاریخی بخش اعظم جابه جایی ماهیان بومی به دست انسان ØŒ بیش از آن Ú©Ù‡ میانْØ‌وضه ای باشد، درونْØ‌وضه ای بوده است .

تغییرات اقلیمی Ùˆ گیاه زدایی بر تمام جانداران ØŒ اعم از گیاهی Ùˆ جانوری ØŒ تأثیر Ù…ÛŒ گذارد. کد تأثیر چنین تغییرات زیست Ù…Ø‌یطی را بر ماهیان آب شیرین مورد بØ‌Ø« قرار داده است (1980). شتاب Ùˆ تأثیر گیاه زدایی با توسعة جمعیت Ùˆ صنعتی شدن در ایران افزایش یافته است . چراندن بیش از Ø‌د گله های هرچه بزرگ تر چهارپایان اهلی Ùˆ قطع درختان برای سوخت Ùˆ پاکسازی زمین برای کشاورزی ØŒ اقلیم بومی را تغییر داده ØŒ بارش باران Ùˆ نگهداری آبها را کاهش ØŒ Ùˆ نرخ فرسایش Ùˆ مسدود شدن رودها، دریاچه ها Ùˆ ماندابها را افزایش داده است . برنامه های آبیاری پردامنه ØŒ آب را از آبراه های طبیعی منØ‌رف کرده ØŒ در عین Ø‌ال زیستگاههای آبی جدیدی چون قناتها ایجاد کرده است . در Ø‌الی Ú©Ù‡ سدسازی Ù…ÛŒ تواند سلسله تأثیرات زیانباری بر Ø‌یات آبزیان داشته باشد، چاه ها نیز ممکن است سطØ‌ سفره های آب را پایین برده ØŒ Ùˆ بدون ایجاد زیستگاههای تازه برای ماهیان ØŒ منجر به از بین رفتن چشمه ها Ùˆ مردابها شوند. پسابهای کشاورزی Ùˆ صنعتی ØŒ لای Ùˆ لجن Ùˆ موادشیمیایی سمّی را تبدیل به زیستگاههای آبی Ù…ÛŒ کند. شماری از گونه های Ú©Ù… نظیر ماهیان را به منظور پیشگیری از ازدیاد پشه ها Ùˆ نیز جهت صید تجاری Ùˆ









تفریØ‌ÛŒ ماهیان ØŒ به آبراه های ایران هدایت کرده اند؛ چنین انتقالهایی مناسبات زیست Ù…Ø‌یطی را برهم Ù…ÛŒ زند Ùˆ ممکن است پیامدهای پردامنه ای برای گونه های بومی داشته باشد. صید بی قاعده سبب کاهش نسل ماهیان خوراکی از قبیل استورژن خزر ØŒ ماهی سفید خزری ØŒ کُلمه / تاجی خزری ØŒ کپورماهی ØŒ Ùˆ گونة شاه ماهی شده است .

د) دوزیستان . دوزیستان ایران بسیار Ú©Ù… شمارتر از دیگر گروههای مهره داران اند، زیرا Ø‌یات آنها Ù…Ø‌دود به زیستگاههایی است Ú©Ù‡ دست Ú©Ù… از نظر آبِ فصلی برای تخم ریزی تضمین شده باشد Ùˆ بنابراین بیشتر در Ø‌وضه های آبریز کوهستانی شمال Ùˆ غرب موجودند. دو تیره سمندر در ایران وجود دارد: Hynobiidae Ú©Ù‡ پراکنش اش آسیایی معتدل است ØŒ Ùˆ دو نوع از آن از جنس Batrachuperus در شمال ایران وجود دارد، Ùˆ تیرة Salamandridae Ú©Ù‡ پراکنش اش شمالگان است ØŒ Ùˆ دو جنس Salamandra Ùˆ Triturus از یک نوع اروپایی یا اورو Ù€ سیبریایی Ùˆ سه نوع از جنس آناطولی Ù€ ایرانیِ Neurergus از آن وجود دارد. اینها جملگی به چشمه ها، غارها، Ùˆ رودهای دائمی در دامنه های بادگیر رشته کوههای زاگرس ØŒ البرز Ùˆ کپت داغ Ù…Ø‌دودند. قورباغه ها Ùˆ وزغها در شرایط خشکی مقاوم ترند Ùˆ بنابراین پراکنش آنها گسترده تر است . آنها چهار یا پنج جنس در چهار تیره با پراکنشِ گسترده اند. قورباغة درختی نمونة خاورمیانه ای نوع اورو Ù€ سیبریاییِ جنسی است Ú©Ù‡ پراکنش اش اساساً مناطق نوگرمسیری است ØŒ همچنین شماری اندک از این قورباغه از انواع شمالگان اند؛ پراکنش آنها در ایران تقریباً

مطابق با پراکنش سمندرهاست . وزغ بیلپای سوری که زیستگاه آن کرانة جنوبی خزر است ، نمایندة دستة دیرین شمالگانِ غربیِ وزغهای بیلپاست . جنس وزغ ) Bufo ) تقریباً پراکنش جهانی دارد؛ دو نوع یا دستة موجود در ایران متعلق به دیرین شمالگانِ غربی اند: وزغ معمولی اروپایی دارای زیرگونه ای است که به تازگی وارد شمال ایران شده است و وزغ سبز با جمعیتهای متعدد، و انواع مجزای هم خانواده در تمام استانها و وزغ بلوچی و وزغ هندی / مرمری در بلوچستان در شرق ایران یافت می شوند. قورباغه ها در ایران چهار جنس دارند: قورباغة معمولی و قورباغة جنگلی که متعلق به دیرین شمالگان غربی اند؛ قورباغة قفقازی / راه راه که متعلق به آناطولی است ؛ و قورباغة (به گفتة برخی مؤلفان Euphlyctis )





مردابی بلوچی نوعی شرقی که تا سیستان و بلوچستان گسترش یافته است .

Ù‡ ) خزندگان . برای مسافر تیزبین ØŒ خزندگان به ویژه سوسمارها، از جمله آشناترین Ø‌یوانات اند، زیرا بسیاری از آنها روزگردند Ùˆ در Ú©Ù… دماترین ساعتها بسیار فعال اند. برخی گونه های فراگیر بوم شناختی در بیشتر نواØ‌ÛŒ جغرافیایی ایران ØŒ Ú©Ù‡ در آن 113 نوع سوسمار تاکنون شناخته شده است ØŒ یافت Ù…ÛŒ شوند. سوسمارهای بزرگ صخره Ù€ زی آگاما از جنس ) Stellio ( Laudakia در مناطق کوهستانی Ùˆ تپه ها، Ú©Ù‡ شکافهای عمیق ØŒ پناهگاه به وجود Ù…ÛŒ آورد، فراوان اند. انواع Ú©ÙˆÚ†Ú© تر جنس Trapelus از روی زمین به توده های سنگی Ú©ÙˆÚ†Ú© یا شاخه های درختچه ها Ù…ÛŒ روند، تا از آنجا در کمین Ø‌شراتِ در Ø‌ال گذار باشند. در زمینهای هموار فلات مرکزی سوسمارهای کله قورباغه ای phrynocephalus Ù…ÛŒ نشینند Ùˆ منتظر مورچه ها، موریانه ها، Ùˆ دیگر طعمه های Ú©ÙˆÚ†Ú© زمینی Ù…ÛŒ شوند؛ انواع مختلف در جولانگاههای گوناگون یافت Ù…ÛŒ شوند: شن روان ØŒ ماسه ØŒ Ú¯Ù„ Ùˆ لای Ùˆ غیره . در جنوب غربی ایران Ùˆ فلات Ú©Ù‡ خاکهای آبرفتی امکان نقب زدن Ù…ÛŒ دهد سوسمارهای بزرگ گیاهخوارِ خارْدُم گاهی دیده Ù…ÛŒ شوند. بزرگ ترین سوسمارهای ایران ØŒ بزمجه های جنسِ Varanus اند Ú©Ù‡ در بیشتر استانها وجود







دارند؛ آنها شکارگران چیره دستی هستند Ú©Ù‡ دیگر سوسمارها Ùˆ جوندگان ØŒ Ùˆ جانوران اندازة خودشان را صید Ù…ÛŒ کنند. دو سوسمار بدون پای دیرین شمالگان غربی از تیرة انگوئید ها به طور گسترده پراکنده ØŒ Ùˆ تا شمال ایران گسترش یافته اند. کَلْمَره ØŒ شکارگر برلیسک ها Ùˆ Ø‌لزونهای کف جنگلهای جنوب خزر (هیرکانیا )ØŒ Ùˆ لوس مار سوسمار شکارگر فعال تری Ú©Ù‡ تØ‌مل شرایط خشک تر را دارد، در شمال ایران Ùˆ کوهپایه های غربی زاگرس یافت Ù…ÛŒ شود. جویندگان فعال Ø‌شرات ØŒ تقریباً در تمام Ù…Ø‌یط زیست ایران ØŒ سوسمارهای Ú©ÙˆÚ†Ú© Ùˆ تندروی خانوادة لاسرتا (Lacertidae) هستند Ú©Ù‡ غالباً «دوندگان مسابقه » نامیده Ù…ÛŒ شوند. جنسهای متعددی در جولانگاههای گوناگون یافت Ù…ÛŒ شوند، Ùˆ این سوسمارها در بیشتر زیستگاهها یافت Ù…ÛŒ شوند. پراکنشِ جنسِ Lacerta معمولاً اورو Ù€ سیبریایی است Ùˆ انواعی از آن در مناطق شمالی Ùˆ کوهستانی ایران وجود دارد؛ Eremias جنسی است با انواع فراوان در سراسر منطقة ایرانی Ù€ تورانی Ùˆ در دشتها، استپها، Ùˆ کوهپایه های داخلی فلات ایران به وفور یافت Ù…ÛŒ شود، Ø‌ال آنکه تنها یک جنس از Ophisops در فلات ایران وجود دارد. مسالینا Ùˆ سوسمار پاشرابه جنسهای صØ‌رایی Ù€ سندی اند؛ ویژگی بیشتر انواعِ جنس اخیر دویدن بر شن روان است . اسکینک های براق Ú©Ù… شمارترند، ولی در بیشتر زیستگاهها یافت Ù…ÛŒ شوند؛ برخی گونه ها با زیستگاههای صخره ای سازگار شده اند، برخی دیگر با نقب زدن در شن روان . متنوع ترین تیرة سوسمارها در سطØ‌ جنس ØŒ گکوها هستند Ú©Ù‡ انواع بسیاری از آنها با شرایط زیستْمØ‌یطی Ùˆ جولانگاههای اختصاصی شده سازگار شده اند. بیشتر اینها شب گردند، اما برخی پگاه گرد Ùˆ اندکی Ø‌تی روزگردند. آشناترین انواع برای مسافران ØŒ انواعی اند Ú©Ù‡ پیرامون Ùˆ درون خانه ها به سر Ù…ÛŒ برند Ùˆ هر غروب آنها را Ù…ÛŒ توان دید Ú©Ù‡ به دیوارهای Ú¯Ú† اندود چسبیده ØŒ Ùˆ در کمین Ø‌شراتی اند Ú©Ù‡ به سوی نور کشیده Ù…ÛŒ شوند.

اندرسون در پژوهش اش در بارة سوسمارها (1968) دریافت Ú©Ù‡ فقط انواع Ù…Ø‌دودی Ú©Ù‡ قابلیت سازگاری بوم شناختی فراوان دارند در سراسر بخش اعظم مناطق صØ‌رایی Ù€ سندی یا ایرانی Ù€ تورانی گسترش یافته اند. گرچه در هر دو ناØ‌یه انواع خاص ناØ‌یة دیگر نفوذ کرده است ØŒ انواع نسبتاً Ú©Ù…ÛŒ به طور وسیع در هر دو منطقه پراکنده اند. عناصر مرتبط با گونه های اروپایی Ùˆ اساساً گونه هایی با پراکنش مدیترانه ای از شمال غرب





وارد جنوب غرب آسیا و ایران شده اند. انواع بیابان آرالی ـ خزری در شمال ایران در مناطقی یافت می شوند که امتداد جغرافیای طبیعی دشت آسیای میانه است . تعداد بسیار کمی عناصر جانوری شرقی در جنوب شرقی ایران ، بیشتر در بلوچستان ، یافت می شوند.

75 گونه Ùˆ زیرگونة مار در زیای ایران وجود دارد (لطیفی ØŒ 1364 Ø´ ). اگرچه هر استانی از نظر تنوع گونه ها غنی است ØŒ ولی مارها کمتر از سوسمارها به چشم Ù…ÛŒ خورند، تا Ø‌دودی به این دلیل Ú©Ù‡ خود را به خوبی پنهان Ù…ÛŒ کنند Ùˆ در Ø‌ضور جانوران بزرگ غالباً بی Ø‌رکت Ù…ÛŒ مانند. مارها چون در زنجیرة غذایی بیشتر تغذیه Ù…ÛŒ کنند نسبت به سوسمارها بسیار Ú©Ù… تعدادترند. همة آنها شکارگرند، گونه های بزرگ تر به طور عمده از جوندگان ارتزاق Ù…ÛŒ کنند، در Ø‌الی Ú©Ù‡ انواعِ دارای اندازه های متوسط Ùˆ Ú©ÙˆÚ†Ú© از سوسمارها Ùˆ Ú¯Ù‡ گاه از پرندگان ØŒ Ùˆ Ú©ÙˆÚ†Ú© ترین آنها از بندپاییان تغذیه Ù…ÛŒ کنند. تعداد بسیار Ú©Ù…ÛŒ ØŒ مثل مار علفی ( غیرسمّی ) ØŒ ماهی ØŒ دوزیستان ØŒ یا هر دو را Ù…ÛŒ خورند. گرچه بسیاری از انواع آنها را Ù…ÛŒ توان سودمند دانست چون از آفتهای



جونده ای ارتزاق Ù…ÛŒ کنند Ú©Ù‡ به Ù…Ø‌صولات Ùˆ موادغذایی انبارشدة انسانها آسیب Ù…ÛŒ رسانند، شماری اندک برای بشر، خصوصاً اگر پای برهنه یا نیمه برهنه باشند، خطرناک اند. چندین جنس Ùˆ گونه هایی از افعی Ùˆ برخی ØŒ از قبیل افعیان Ú©ÙˆÚ†Ú© جعفری از جنس مار جعفری ( Echis ) کاملاً مهاجم اند، در Ø‌الی Ú©Ù‡ برخی دیگر از قبیل افعیان شاخدار Pseudocerastes Ùˆ افعیِ Vipera lebetina بزرگ اند Ùˆ توانایی واردکردن مقادیری زهر را دارند. افعیان خود را به خوبی استتار Ù…ÛŒ کنند، Ùˆ بنابراین انسانهای بی اØ‌تیاط Ùˆ چهارپایان ممکن است آنها را لگد کنند. کُبرا، کفچه مار ØŒ نوعی شرقی Ú©Ù‡ در شمال شرق ایران یافت Ù…ÛŒ شود، شکارگر ماهری است Ú©Ù‡ به دلیل وجود جوندگان به روستاها کشیده Ù…ÛŒ شود. بیشترین انواع مار به تیرة Colubridae تعلق دارند؛ بسیاری روزگرد Ùˆ فعالانه در جستجوی شکارند؛ شاید به همان تعداد نیز از جمله افعیها، دست Ú©Ù… در گرم ترین فصول بیشتر شب گردند.

آبهای خلیج فارس از Ù„Ø‌اظ انواع مارهای دریایی غنی است ØŒ آنها شکارشان اساساً ماهی است Ø› همگی به Ù†Ø‌Ùˆ خطرناکی سمّی اند Ùˆ ماهیگیرانی Ú©Ù‡ با تور ماهیگیری Ù…ÛŒ کنند در معرض خطر اینگونه مارها هستند. خویشاوندی مارهای ایرانی ØŒ خصوصاً در سطØ‌ جنس ØŒ دیرین شمالگان غربی است ØŒ تعداد بسیار Ú©Ù…ÛŒ از جنسها در پراکنش شمالگانی اند، برای مثال Coluber ØŒ Elaphe Ùˆ Agkistrodon . اما هیچ نوعی شمالگانی نیست . بوا (Eryx) ØŒ مارعلفی (Natrix) ØŒ Malpolon ØŒ سوسن مار (Telescopus) ØŒ افعی ØŒ Ùˆ مار جعفری ØŒ از جنسهای دیرین شمالگان غربی اند، مار کوتوله ) Eirenis ) Ùˆ مار شاخدار پراکنش اصلیشان ایران است . Spalerosophis ØŒ Lytorhynchus ØŒ کبری ' (Walterinnesia) Ùˆ افعی شاخدار (Cerastes) صØ‌رایی Ù€ سندی اند، در Ø‌الی Ú©Ù‡ مارگرگی Lycodon ØŒ Oligodon ØŒ Boiga ØŒ Ùˆ Naja شرقی اند. جنسهای مارهای آبی در طول سواØ‌Ù„ اقیانوس هند به طور گسترده پراکنده اند. در سطØ‌ انواع ØŒ مناسبات بسیار پیچیده تر است .

در ایران تعداد اندکی لاک پشت وجود دارد Ú©Ù‡ شامل دو نوع آبزی هستند: لاک پشت برکه ای اروپایی ) Emys orbicularis ) در شمال غرب ایران ØŒ در طول ساØ‌Ù„ جنوبی دریای خزر، Ùˆ لاک پشت مدیترانه ای با گردن مخطط ) Mauremys caspica ) در نهرهای دائمی ØŒ آبگیرها Ùˆ دریاچه های غرب Ùˆ شمال ایران پراکنده اند. یک نوع آبزی سوم ØŒ یعنی لاک پشت فراتی است Ú©Ù‡ در آبریزهای دجله Ùˆ فرات در رود کارون Ùˆ اØ‌تمالاً برخی دیگر از آبریزهای غرب زاگرس یافت Ù…ÛŒ شود. سنگ پشتهای زمینی علف خوارِ مهمیزدار (نژاد غرب ایران ) Testudo graeca ibera Ùˆ مهمیزدار (نژاد شرق ایران ) (Testudo graeca zarudnyi) Ú©Ù‡ با مناطق Ú©Ù… باران سازگاری یافته اند در سراسر فلات غربی Ùˆ مرکزی ایران پراکنده اند. گونه های ایران Ù€ تورانی لاک پشت آسیایی ) horsfieldii Agrionemys ( Testudo نیز در فلات مرکزی در خراسان پراکنده اند. لاک پشتهای دریایی شایع مناطق گرمسیری ØŒ لاک پشت سرخ ØŒ لاک پشت سبز ØŒ لاک پشت عقابی ØŒ لاک پشت زیتونی ریدلی ØŒ Ùˆ لاک پشت چرمی در خلیج فارس گزارش شده اند یا اØ‌تمال Ù…ÛŒ رود در آنجا یافت شوند (اندرسون ØŒ 1979).

نوع خاصی تمساØ‌ ØŒ تمساØ‌ تالابی یا تمساØ‌ راهزن ØŒ نوعی هندی است Ú©Ù‡ در رودخانة سرباز در جنوب شرق بلوچستان ایران در انزوا زندگی Ù…ÛŒ کند (همانجا).

Ùˆ) پرندگان Ùˆ پستانداران . گونه ها Ùˆ Ø‌تی زیرگونه های بسیار Ú©Ù…ÛŒ از پرندگان Ùˆ پستانداران وجود دارند Ú©Ù‡ به Ù„Ø‌اظ پراکندگی ØŒ Ù…Ø‌دودیتِ مثلاً سوسمارها را داشته باشند. پراکنش تعدادی از جانوران شناخته شده ØŒ شمالگان است . گرگ ØŒ روباه قرمز، سیاهگوش ØŒ خرس قهوه ای ØŒ عقاب طلایی ØŒ عقاب ماهیگیر Ùˆ مرغان دریایی مهاجر گوناگون را به عنوان نمونه Ù…ÛŒ توان ذکر کرد. بسیاری از گونه های دیگر نشانة جنسهای شمالگانی اند.

اسکات ( رجوع کنید به د. ایرانیکا ØŒ ذیل "Birds in Iran" ) دریافت Ú©Ù‡ از میان 324 گونه از پرندگانی Ú©Ù‡ در ایران تولید مثل Ù…ÛŒ کنند تنها 24 پرنده دیرین شمالگانی اند، Ú©Ù‡ زیستگاههای Ù…Ø‌دودی در خاورمیانه دارند. ÙˆÛŒ Ù¾ÛŒ برد Ú©Ù‡ 131 گونة ایرانی به طور گسترده در منطقة دیرین شمالگان یافت Ù…ÛŒ شوند؛ به علاوه تعداد 81 گونه به غربِ دیرین شمالگان تعلق دارند Ú©Ù‡ در ایران به شرقی ترین مرزهای خود Ù…ÛŒ رسند. در Ø‌الی Ú©Ù‡ نوزده گونه به طور خاص به دیرین شمالگان شرقی تعلق دارند Ú©Ù‡ در ایران به غربی ترین مرزهای خود Ù…ÛŒ رسند. ÙˆÛŒ 25 گونه را خاص کمربند بیابانی صØ‌رایی Ù€ سندی بازشناخت . ÙˆÛŒ پرندگان جنوب بلوچستان ایران Ùˆ ساØ‌Ù„ جنوبی خلیج فارس را عمدتاً شرقی دانسته ØŒ Ú©Ù‡ 29 گونه زادگیری پراکنش اولیة منطقة شرق ØŒ در ایران به مرزهای شمال غربی گستره شان Ù…ÛŒ رسند، در Ø‌الی Ú©Ù‡ جنوب غرب ایران Ú©Ù…ÛŒ تØ‌ت تأثیر افریقای گرمسیری ØŒ شامل شش گونة زادگیری در اصل افریقایی ØŒ در پراکنش است . نُه گونه پرندة دریا Ùˆ ساØ‌Ù„ Ú©Ù‡ در سراسر اقیانوس هند یافت Ù…ÛŒ شوند در جزایر خلیج فارس Ùˆ تنگة هرمز زادگیری Ù…ÛŒ کنند. جانوران ایران به دلیل قرار داشتن در مسیرهای اصلی مهاجرت سالانة پرندگان ØŒ





بسیار غنی شده است . 86 گونه از مهاجران زمستانی (گونه هایی Ú©Ù‡ به طور مستمر به یک جامعة جانوری تعلق ندارند Ùˆ به صورت موقت به دنبال غذا یا Ù…Ø‌Ù„ÛŒ برای مخفی شدن در آنجا هستند) در شمال Ùˆ مرکز آسیا زادگیری Ù…ÛŒ کنند؛ بسیاری از آنان پرندگان آبزی (از جمله گونه های شکاری مهم ) Ùˆ پرندگان شکاری اند. در بهار Ùˆ پاییز 24 گونه بین Ù…Ø‌لهای زادگیری شمالی Ùˆ Ù…Ø‌لهای زمستانی جنوب غربی یا جنوب شرقی مهاجرت Ù…ÛŒ کنند. 57 گونة دیگر را به عنوان پرندگان آواره Ùˆ جاماندة کمیاب ثبت کرده اند (برای جزئیات Ùˆ نمونه ها رجوع کنید بههمانجا). هلم Ùˆ همکارانش (1988) نقشه های پراکنش زادگیری گونه های خاورمیانه را منتشر کرده اند، Ùˆ هریسن در نقشه هایش از پرندگان دیرین شمالگان غربی ØŒ گستره های تابستانی Ùˆ زمستانی Ùˆ اسکان آنها را درج کرده است . ÙˆÛŒ الگوهای پراکنش گونه های دیرین شمالگان غربی را باتوجه به مناطق آب Ùˆ هوایی Ùˆ پوشش گیاهی بررسی و، تلاش کرده است Ú©Ù‡ آنها را در متن رویدادهای پلئیستوسن تفسیر کند. ÙˆÛŒ همچنین دیرین شمالگان غربی را به مناطق جانوری تقسیم کرده Ú©Ù‡ دو قسمت آن شامل بخشهایی از ایران است : منطقة خزر Ùˆ مدیترانه ØŒ Ú©Ù‡ پناهگاه بالقوه ای برای شماری از گونه ها Ø·ÛŒ تغییرات اقلیمی پلئیستوسن بوده ØŒ Ùˆ خاورمیانه ØŒ Ú©Ù‡ به عقیده او با داشتن پناهگاههای اØ‌تمالی در طول دره های دجله Ùˆ فرات Ùˆ اطراف خلیج فارس ØŒ مرکز گونه زایی برخی پرندگان بوده است .

میزون در مطالعة پستانداران (1968)، جانوران ایران

را مرکّب توصیف کرده است که در آن افراد بومی با افرادی دارای ویژگی دیرین شمالگانیِ عام تر و با افراد افریقایی

و هندی الاصل ، درهم آمیخته اند. وی دریافت که گونه های

بومی در خراسان متمرکز شده ، به بلوچستان و غرب افغانستان (که منطقه ای مرتفع با سازگاریهای نیمه بیابانی است )،

Ùˆ کردستان ØŒ منطقه ای Ù…Ø‌صور با زمستانهای سخت تر، راه یافته اند.

هرینگتن 152 گونه پستانداران ایران را در راسته های زیر فهرست کرده است : Ø‌شره خواران ØŒ 14Ø› خفاشیان ØŒ 38Ø› گوشتخواران ØŒ 28Ø› خوک آبیان ØŒ 1Ø› فرد سُمان ØŒ 1Ø› زوج سُمان ØŒ 13Ø› خرگوشیان ØŒ 2Ø› جوندگان ØŒ 47Ø› Ùˆ آب بازان ØŒ 8. پستانداران بزرگ بیشترین توجه عمومی را به خود جلب کرده اند، زیرا گونه های شکاری Ùˆ نیز شکارگران گونه های شکاری Ùˆ جانوران اهلی را در بر Ù…ÛŒ گیرند. آنها همچنین در برابر تغییر بهره گیری انسان از زمین Ùˆ شکارِ بیش ازØ‌د، آسیب پذیرتر از دیگر

جانوران اند. سازمان Ø‌فاظت Ù…Ø‌یط زیست برای Ø‌فظ زیستگاههای آنها Ùˆ Ø‌فاظت گونه های شکاری Ùˆ غیره ØŒ با ایجاد پارکهای ملی Ùˆ Ø‌فاظت شده تلاشهای گسترده ای صورت داده است . گله های قوچ کوهی Ùˆ بز کوهی ایرانی ØŒ نیای بز اهلی Ø› در زیستگاههای صخره ای به سر Ù…ÛŒ برند. از جنس آهو سه گونه موجود است Ú©Ù‡ در استانهای جنوبی Ùˆ استپهای فلات مرکزی ØŒ شکار مطلوبی اند ( رجوع کنید به د. ایرانیکا ØŒ ذیل .I" ¦hu ¦"A Ùˆ "Chinkara" ). گوزن زرد Ú©ÙˆÚ†Ú© ایرانی ØŒ Ú©Ù‡ روزگاری در سراسر جنوب غرب پراکنده بود، به تدریج به جمعیت Ú©ÙˆÚ†Ú©ÛŒ در طول رود کرخه کاهش یافت ØŒ اما به لطف تلاشهای صورت گرفته برای Ø‌فظ Ùˆ تولید مثل آنها، تا Ø‌دودی افزایش یافته است . گله های مرال (مارال ) در علفزارهای جنگلی منطقة خزر زندگی Ù…ÛŒ کنند، درØ‌الی Ú©Ù‡ شوکا Ú©Ù‡ Ú©ÙˆÚ†Ú© تر Ùˆ منØ‌صر به فردتر است ØŒ در



مناطق جنگلی آذربایجان ، کردستان ، گیلان و مازندران یافت می شود؛ که هردو گونه های اروپایی ـ سیبریایی هستند که

به طور گسترده پراکنده شده اند. گراز (خوکِوØ‌Ø´ÛŒ )ØŒ گونه ای Ú©Ù‡ در سراسر مناطق دیرین شمالگانی Ùˆ خاوری پراکنده است ØŒ در انواع زیستگاهها در ایران ØŒ هر کجا Ú©Ù‡ ذخایر دائمی آب موجود باشد، یافت Ù…ÛŒ شود. گورخر ایرانی Ú©Ù‡ زمانی در بسیاری از استپها Ùˆ مناطق بیابانی یافت Ù…ÛŒ شد، اکنون به طور عمده در پارکهای ملی Ùˆ پناهگاههای Ø‌یات ÙˆØ‌Ø´ در خراسان ØŒ کرمان ØŒ Ùˆ فارس باقی مانده است Ø› این گورخر، گونه ای دیرین شمالگانی است Ú©Ù‡ در دوره های تاریخی از مدیترانه به مغولستان راه

یافته است .

گوشت خواران بزرگ ومتوسط ØŒ گرگ ØŒ شغال ØŒ روباه (سه گونه )ØŒ خرس قهوه ای ØŒ خرس سیاه بلوچستان ØŒ کفتار، گربة Ú©ÙˆÚ†Ú© (چهارگونه )ØŒ سیاهگوش Ùˆ کاراکال را شامل Ù…ÛŒ شود. پلنگ در سراسر ایران ØŒ هر کجا Ú©Ù‡ گونه های بزرگ جانوران شکاری موجود باشد، یافت Ù…ÛŒ شود. یوزپلنگ ØŒ زمانی در سراسر مناطق استپی خشک تر جنوب غرب آسیا فراوان بود اما با کاهش زیستگاهها Ùˆ جمعیت صیدش ØŒ به خصوص آهو، در آستانة انقراض قرار گرفته است . در ایران پس از تعیین مناطق Ø‌فاظت شده Ùˆ افزایش آهو، فقدان این جانور در شمال شرق کشور تا Ø‌دود زیادی جبران شده است . شیر ایرانی در جنگلهای بلوط ØŒ بنا به تاریخ مکتوب ØŒ تا سدة چهاردهم / بیستم وجود داشته ØŒ اما اکنون در تمام زیستگاه اورو Ù€ آسیایی اش منقرض شده است ØŒ جز تعداد اندکی در جنگل جیر در غرب هند. ببر خزر نیز در منطقة خزر مشهور بود اما از 1337 Ø´ / 1958 تقریباً به طور قطع منقرض شده است . دوگونه خدنگ در جنوب ایران یافت Ù…ÛŒ شوند Ú©Ù‡ در پراکنش اصلاً شرقی اند اما به شبه جزیرة عربستان نیز راه یافته اند. از میانِ هفت نوع در خانوادة سمور Ùˆ راسو (Mustelidae) ØŒ شش گونه آرایه های رایج دیرین شمالگانی اند؛ گونة هفتم ØŒ رودک عسل خوار افریقایی Ù€ گرمسیری است Ú©Ù‡ به تعداد زیاد به آسیا راه یافته است .

دبلاس (1980) پراکنش 38 گونه خفاش ایرانی را بررسی کرده است : 27 گونه تقریباً یا به طور کامل به منطقة جانوری دیرین شمالگان منØ‌صر شده است ØŒ یک گونه در تمام چهار منطقة جانوری اصلی نیمکرة شرقی پراکنده است ØŒ دوگونه نیز در مناطق دیرین شمالگانی Ùˆ افریقایی Ù€ گرمسیری به طور گسترده پراکنده اند، Ùˆ گونة سوم بیش از دیرین شمالگان در افریقایی Ù€ گرمسیری پراکنده است ØŒ Ùˆ شش گونه Ú©Ù‡ در اصل دیرین گرمسیری اند، فقط در منطقة جنوب غربی آسیا Ú©Ù‡ با مناطق خاوری Ùˆ افریقایی Ù€ گرمسیری مرتبط Ù…ÛŒ شود، به منطقة دیرین شمالگان گسترش یافته اند. خفاش میوه خوار تنها عضو بزرگ خفاشیان (Megachiroptera) در ایران است Ú©Ù‡ در جنوب شرقی کشور یافت Ù…ÛŒ شود، گرچه تعداد آن زیاد نیست .

پستانداران Ú©ÙˆÚ†Ú© ایران روی هم رفته کمتر توجه سیاØ‌ان را به خود جلب کرده اند، تا Ø‌دودی به این دلیل Ú©Ù‡ بیشتر آنها خوی پنهانکاری دارند Ùˆ بسیاری از آنان شب گردند. در میان Ø‌شره خواران ØŒ چهار گونه خارپشت ØŒ هشت گونه Ø‌شره خوار Ùˆ دو گونه Ø‌فّار وجود دارند. در ایران تنها دو گونه خرگوش











وجود دارد؛ خرگوش موش ØŒ گونه ای متعلق به شرق فلات ایران ØŒ Ùˆ خرگوش صØ‌رایی (خرگوش خاکی )ØŒ Ú©Ù‡ در افریقا، نیز اوراسیا Ùˆ تمام استانهای ایران یافت Ù…ÛŒ شود.

بزرگ ترین گروه پستانداران ایران جوندگان اند که 47 گونه از نُه خانواده را دربرمی گیرند: سنجابها (Sciuridae) ، جوجه تیغیها ، نوتریاها ، دوپاها (Dipodidae) ، سنجابکها (Myoxidae) ، موشها (Muriane) ، هامسترها (Cricetinae) ، جربیلها و جردها (Gerbillina) و ولها (Arvicolinae) . یوخن نیتهامر (1987) فهرستی از تمام جوندگان خاورمیانه که اخیراً مشاهده شده به دست داده و آنها را که به دلیل بزرگ تر بودن جثه شان پراکنش وسیع تری دارند، گونه هایی با اصلهای متفاوت و گونه های بومی را بررسی کرده است .

تنها خوک آبی بومی آبهای ایران ، فُک خزر است . از راستة نهنگها (cetaceans) چند گونه در خلیج فارس به سر می برند، از جمله چهارگونه وال و سه گونه دلفین . همة آنها در پراکنش یا جهانی اند یا از گونه های اقیانوس هند.

ز) بندپایان . بنا به گفتة ماکس واکن Ùˆ کینزلباخ (1987) در ایران دوازده جنس عقرب از دو خانواده وجود دارند. جنسهای Androctonus ØŒ Buthotus ØŒ Compsobuthus ØŒ Orthocirus ØŒ Ùˆ Scorpion در سراسر خاورمیانه یافت Ù…ÛŒ شوند. Mesobuthus به طور عمده در آسیای مرکزی پراکنده است . برخی جنسهای بومی خانوادة Buthidae نیز در ایران یافت Ù…ÛŒ شدند اما بررسی آنها تا 1366 Ø´ / 1987 به پایان نرسیده بود، Ùˆ فقط Kraepelinia Ùˆ Liobuthus توصیف شده بودند. Hemiscopius در جنوب ایران ØŒ شرق Ùˆ جنوب عربستان ØŒ دماغة افریقا Ùˆ جزیرة سوکوترا یافت Ù…ÛŒ شود. مؤلفان دریافتند Ú©Ù‡ عقربهای شمال افریقا Ùˆ خاورمیانه تا رود سند از نظر خانواده Ùˆ جنس تا Ø‌د زیادی همگون هستند؛ با این Ø‌ال در جنوب ØŒ عموماً در طول خطی از داکار تا جیبوتی در افریقا خط تمایز واضØ‌ÛŒ به چشم Ù…ÛŒ خورد. عقربها یک ویژگی اصلی صØ‌رایی Ù€ سندی دارند Ùˆ در طول مرز شمالیِ پراکندگی شان از ویژگیهای مدیترانه ای Ù€ اروپایی تأثیر پذیرفته اند؛ در شمال شرقی گونه های Mesobuthus متعلق به آسیای مرکزی ØŒ جانوران اولیة سندی Ù€ صØ‌رایی را تØ‌ت الشعاع قرار Ù…ÛŒ دهد. تفاوتهای اقلیمی Ùˆ تقسیم بندی گسترده به زیرگونه ها تا Ø‌دودی ناشی از خشکی بی وقفه فزایندة

خاورمیانه و در نتیجه انزوای جمعیتها ( ی جانوری ) است ، ولی الگوی پراکنش جنسها بی تردید ناشی از عوامل دیرین جغرافیایی است .

Ø‌ ) Ø‌شرات . مروری کوتاه بر گروه Ú©ÙˆÚ†Ú© مگسان گردن ماری ( Raphidioptera Ø› اچ . آسپوک ØŒ 1987) نشان Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ تنها چهارگونه از این Ø‌شره در ایران وجود دارد Ú©Ù‡ دوگونة آن بومی اند. از آنجا Ú©Ù‡ آنها منØ‌صراً درختی اند، تنها در مناطق جنگلی البرز یافت Ù…ÛŒ شوند. Raphidioptera ÛŒ خاورمیانه از نظر جنس با جنسهای جنوب شرقی اروپا خویشاوندند، درØ‌الی Ú©Ù‡ جنسهای افغانستان با جنسهای آسیای مرکزی خویشاوندی دارند. راسته به طور Ú©Ù„ÛŒ ØŒ از نظر پراکنش تقریباً منØ‌صراً هام شمالگانی است . 108گونه تاربالیان (Trichoptera) در ایران وجود دارد Ú©Ù‡ بنا به نظر مالیکی



(1987) خویشاوندی آشکاری با گونه های اروپایی دارند، در Ø‌الی Ú©Ù‡ شصت گونة افغانستان با گونه های شبه قارة هند خویشاوندند. تاربالیان هر دو کشور در برخی گونه ها با آسیای مرکزی اشتراک دارند.

لارسن (1987) در تØ‌لیل جغرافیای زیستی پروانه های عربستان Ùˆ خاورمیانه تنها پروانه های جنوب ایران (فارس ØŒ بوشهر، Ùˆ بلوچستان ) را مورد توجه قرار داده است . تنها در این منطقه 113 گونه وجود دارد Ú©Ù‡ نسبت 89 گونه (79%) دیرین شمالگانی است ØŒ گرچه بسیاری از آنها به ارتفاعات بالاتر مجموعة زاگرس منØ‌صرند؛ تنها سه گونة افریقایی Ù€ گرمسیری اند. این وضع در عمان در دیگر سوی خلیج فارس ØŒ دقیقاً معکوس Ù…ÛŒ شود. در آنجا 30% پروانه ها افریقایی Ù€ گرمسیری ØŒ Ùˆ تنها 15% دیرین شمالگانی اند. چهارگونة ایرانی ØŒ شرقی اند، نُه گونه

بیابان زی ، و هفت گونه دیرین ـ گرمسیری اند.

نومان الگوهای پراکنش جنسی منفرد از بید روزگرد، Zygaena ØŒ را در خاورمیانه Ùˆ نزدیک بررسی کرد. این جنس بزرگ دیرین شمالگانی در این منطقه در پنجاه گونه نمود یافته Ùˆ ازاین رو برای بررسی پراکنش مناسب است . تاریخ Ø‌یات گونه ها به پراکندگی گیاهانی بستگی دارد Ú©Ù‡ کرمینه ها از آنها تغذیه Ù…ÛŒ کنند Ùˆ روابط بوم شناختی شان را به سه نوع مهم Ù…ÛŒ توان تقسیم کرد: درختی ØŒ بیابان زی ØŒ Ùˆ کوهی . نمونه هایی از هریک را Ù…ÛŒ توان در ایران یافت : گونه های درختی در البرز Ùˆ زاگرس ØŒ بیابان زی در مناطق استپیِ آرتمیزیا Ù€ گونی ØŒ Ùˆ کوهی در ارتفاعات خشک کوههای البرز Ùˆ شمال غربی زاگرس .

Ø· ) مناطق جانوری . اندرسون (1968) سیزده منطقة جانوری را در ایران ØŒ بر اساس جغرافیای طبیعی ØŒ آب Ùˆ هوا، Ùˆ پراکنش سوسمارها ترسیم کرده است . این طرØ‌ را به طور Ú©Ù„ÛŒ به همة جانوران Ù…ÛŒ توان تعمیم داد، گرچه مؤلفان دیگر ممکن است مناطق را بسته به پراکندگی دیگر گروهها، به گونه ای متفاوت طبقه بندی کنند. برای مثال پراکنش ماهیها Ùˆ دیگر جانداران آبهای شیرین ØŒ بیشتر بنا به نظامهای آبریز ترسیم Ù…ÛŒ شود، در Ø‌الی Ú©Ù‡ Ø‌یوانات دارای آزادی Ø‌رکت بیشتر (به خصوص پرندگان غیرگنجشک )ØŒ برخی Ø‌شرات بالدار، Ùˆ بسیاری از پستانداران به Ù„Ø‌اظ موقعیت طبیعی نسبت به خزندگان ØŒ دوزیستان ØŒ ماهیها، نرم تنان خاک زی Ùˆ بندپایان Ù…Ø‌دودیت کمتری دارند.

فلات مرکزی . Ø‌وضة آبریز داخلی این فلات کاملاً درون مرزهای ایران Ùˆ در Ù…Ø‌اصرة کوهها قرار دارد. گرچه برخی گونه ها کمابیش در سراسر این منطقة داخلی Ø‌رکت Ù…ÛŒ کنند، دیگر گونه ها به زیستگاههای خاصی ØŒ از قبیل شیب کوهها، دشتهای شنی ØŒ دشتها Ùˆ شیبهای ماسه ای ØŒ Ùˆ گودالهای نمک منØ‌صرند یا با انواع خاصی از پوشش یا گونه های گیاهی مرتبط اند.

Ø‌وضة آبریز ارومیه . جانوران کوهستانی آن منطقة فلات ایران Ú©Ù‡ دریاچة ارومیه آن را زهکشی Ù…ÛŒ کند، با جانوران شرق مدیترانه ØŒ ماورای قفقاز، Ùˆ آناطولی شباهت دارند. دیگر گونه ها عموماً جانوران این فلات اند، اما از Ù„Ø‌اظ گونه ها Ùˆ زیرگونه ها متمایزند.

Ø‌وضة آبریز سیستان . با منظور کردن این بخش از Ø‌وضة آبریز هلمند در درون مرزهای ایران ØŒ گونه هایی به جانوران کشور افزوده Ù…ÛŒ شود. جانوران این Ø‌وضه به طور عمده به جانوران فلات ایران شباهت دارند، هرچند Ú©Ù‡ برخی گونه ها با گونه های بیابانهای شرقی Ùˆ منطقة آرال Ù€ خزر مشترک هستند. اندرسون (1968) دریافت Ú©Ù‡ اکثر گونه های سوسمارها به دو گروه پایه تعلق دارند، Ú©Ù‡ گسترة پراکندگیشان تمام فلات ایران است Ú©Ù‡



اساساً در ارتفاعات یافت می شوند، و گونه ای بومی ، سازگار با شن هلمند، که شباهتهایی با انواع موجود در فلات دارد.

منطقة خزری . این منطقه شیبهای شمالی البرز، خصوصاً ارتفاعات پست ترِ پوشیده در جنگلهای جنوب خزر (هیرکانیا)ØŒ Ùˆ منطقة باریک ساØ‌Ù„ÛŒ را در بر Ù…ÛŒ گیرد. جانوران این منطقه با جانوران اروپای مدیترانه ای Ùˆ ماورای قفقاز خویشاوندند، Ùˆ معدودی عناصر آرال Ù€ خزری در امتداد ساØ‌Ù„ غربی شمال رود ارس یافت Ù…ÛŒ شود. خویشاوندی با جانوران آرال Ù€ خزر در اطراف گرگان Ùˆ سفیددژ وجود دارد.

دشت خوزستان Ùˆ ساØ‌Ù„ خلیج فارس . جانوران این منطقه ØŒ Ú©Ù‡ به Ù„Ø‌اظ جغرافیایی امتداد دشت بین النهرین است ØŒ با جانوران زمینهای پست عراق Ùˆ شمال عربستان خویشاوندی نزدیک دارند. با این Ø‌ال به نظر Ù…ÛŒ رسد Ú©Ù‡ Ø‌وضة دجله به عنوان مانعی برای برخی آرایه ها عمل کرده است . جانوران به طور یکنواخت پراکنده نشده اند، برخی از گونه ها فقط در دشتهای مرطوب تر ساØ‌Ù„ÛŒ دیده Ù…ÛŒ شوند. گونه های این منطقه را، به استثنای معدودی ØŒ Ù…ÛŒ توان صØ‌رایی Ù€ سندی نامید.

بلوچستان Ùˆ ساØ‌Ù„ مکران . در جانوران این منطقه دو عنصر اصلی وجود دارد، عنصری ایرانی متشکل از گونه های گستردة فلات ØŒ Ú©Ù‡ بسیاری از آنها در اصل به زمینهای ناهموار Ùˆ چین خوردة بلوچستان منØ‌صر Ù…ÛŒ شوند؛ Ùˆ عنصری صØ‌رایی Ù€ سندی Ú©Ù‡ به طور عمده به منطقة ساØ‌Ù„ÛŒ منØ‌صر Ù…ÛŒ شود. غربی ترین Ø‌دود برای بسیاری از گونه های دستة اخیر، بندر لنگه است . در ایران ØŒ اساساً در بلوچستان Ùˆ مکران است Ú©Ù‡ معدودی عناصر شرقی ØŒ گونه های گسترده با مقاومت بوم شناختی وسیع ØŒ وجود دارند. گودال بزرگ جازموریان ØŒ یک Ø‌وضة آبریز پست داخلی ØŒ در Ù…Ø‌اصرة کوههاست Ùˆ زمین آن دارای رسوبهای گستردة ماسة بادرُفتی است . جانوران این منطقه به طور کامل شناخته نشده اند، اما برخی گونه های بومی در آنجا یافت Ù…ÛŒ شوند.

ترکمن صØ‌را. بخشهای Ú©ÙˆÚ†Ú©ÛŒ از این دشتهای پست در گوشة شمال شرقی ایران ØŒ در سه گوش باریکی در شرق خزر، میان ساØ‌Ù„ Ùˆ کوهها واقع است . اندرسن دریافت Ú©Ù‡ کمتر از نیمی از سوسمارهارا Ù…ÛŒ توان واقعاً آرالی Ù€ خزری شمرد Ùˆ بقیه ØŒ گونه هایی از فلات ایران یا در اصل منØ‌صر به شیب کوهها هستند.

دشت مغان . بخشی از این منطقه که رود ارس آن را زهکشی می کند، در شمالی ترین بخش آذربایجان ایران واقع شده است ، و در آن گونه هایی خویشاوند با گونه های مدیترانه ای و قفقاز و نیز با گونه های فلات ایران یافت می شوند.

زاگرس . این رشته کوه طویل هم مانعی میان فلات ایران Ùˆ زمینهای پست بین النهرین است Ùˆ هم دالانی برای پراکنش عناصر جانوری شمال به سوی جنوب . متأسفانه ØŒ با وجود اینکه Ù…Ø‌دودة جنوبی بسیاری از گونه های شمالی مشخص است اطلاعات جانورشناختی موجود بسیار Ú©Ù„ÛŒ است . تعدادی از گونه ها نیز بومی این کوهها هستند. شناخته شده ترین گونه ها، گونه های گردنه های Ú©Ù… ارتفاع هستند، گونه هایی Ú©Ù‡ به طور گسترده در آسیای جنوب غربی به سر Ù…ÛŒ برند Ùˆ به طور گسترده در ارتفاعات مختلف در زمینهای پست Ùˆ کوهستانها پراکنده اند.

دامنه های غربی زاگرس . این منطقه نیز مورد بررسی نسبتاً اندکی قرار گرفته است . گونه های این منطقه گرچه با گونه های خود زاگرس Ùˆ زمینهای پست بین النهرین اشتراکاتی دارند، ولی گونه های بومی در این منطقه وجود دارند Ú©Ù‡ بدان ویژگی منØ‌صر به فرد Ù…ÛŒ دهند. برخی گونه ها با گونه های ارتفاعات عربستان ØŒ Ùˆ برخی دیگر با گونه های بلوچستان Ùˆ سند نزدیک ترین خویشاوندی را دارند. اندرسن دریافت Ú©Ù‡ در میان سوسمارها، گونه های ایرانی خالص وجود ندارند، Ùˆ از این نظر این منطقه با بلوچستان ØŒ Ú©Ù‡ گونه های صرفاً ایرانی عنصر مهمی در آن هستند، تفاوت بسیار دارد.

البرز. جانوران این Ø‌وزه از دو بخش کاملاً مشخص تشکیل شده است : جانوران دامنه های خشک جنوبی (Ú©Ù‡ در مبØ‌Ø« فلات مرکزی ذکر شد) Ùˆ جانوران دامنه های شمالی بسیار مرطوب تر جنگلی (مذکور در مبØ‌Ø« منطقة خزری ). گونه های اندک شماری بین هر دو منطقه رفت Ùˆ آمد Ù…ÛŒ کنند Ùˆ معدودی در امتداد قله های کوتاه تر به سر Ù…ÛŒ برند. به علاوه معدودی آرایه های بومی از این کوهها وصف شده است .

کُپِت داغ . جانوران چین خوردگیهای کوهستانی خشک تر، در امتداد مرز ایران و ترکمنستان در شرق البرز، در سمت ایران اصلاً مطالعه نشده است . یکی از دلایل این امر آن است که جاده هایی که از مرز عبور می کنند از غرب و شرق کوهها می گذرند. درة نسبتاً پست اترک دو چین خوردگی عمدة کوهها را تقسیم می کند و جانورشناسان به ندرت به آنجا سفر کرده اند. در این منطقه چندین آرایة بومی یافت می شود.

جزایر خلیج فارس . اطلاع از جانوران این جزایر، Ú©Ù‡ بیشتر آنها نزدیک به ساØ‌Ù„ ایران قرار دارند، ناقص است ØŒ اما به نظر Ù…ÛŒ رسد Ú©Ù‡ نشان دهندة گروه صØ‌رایی Ù€ سندی باشد.

انواع زیستگاهها. اندرسون (1968) در تØ‌لیل سوسمارها بر اهمیت جولانگاه برای وجود گونه های خاص تأکید کرده است Ø› او همچنین رابطة میان انواع اقلیم Ùˆ پراکنش سوسمارها را مورد توجه قرار داد. هرینگتن (1977) کتاب > راهنمای پستانداران



ایران < را بر پایة 31 گونه زیستگاه تنظیم کرد. اگرچه طرØ‌ هرینگتن در طبقه بندی تنوع قابل توجه شرایط بوم شناختی ایران مفید است ØŒ بیشتر پستاندارانی Ú©Ù‡ به عنوان نمونه ذکر شده اند، مقاومت بوم شناختی بسیار بیشتری دارند Ùˆ در زیستگاههای بسیار متنوعی یافت Ù…ÛŒ شوند. به علاوه ØŒ تصاویر او Ùˆ نوشته های مربوطه ترکیبی از انواع زیستگاهها Ùˆ مناطق جغرافیایی Ú©Ù„ÛŒ تر شامل چندین زیستگاه را نشان Ù…ÛŒ دهند. Ù„ÛŒ ØŒ در بررسی پستانداران ØŒ مناطق جغرافیایی مورد تØ‌قیق از سوی گروه اکتشافی استریت در 1341Ù€1342 Ø´ /1962Ù€1963 را توصیف ØŒ Ùˆ نسبت به هرینگتن انواع زیستگاهها را دقیق تر وصف کرده است .

اسکات ( رجوع کنید به د. ایرانیکا ØŒ ذیل "Birds in Iran" ) هشت نوع زیستگاه مهم را برای پرندگان در ایران مشخص کرد: بیابانی Ùˆ نیمه بیابانی ØŒ استپهای نیمه خشک Ø‌اشیة کویر Ùˆ تپه ها، کوههای مرتفع ØŒ جنگلها Ùˆ بیشه زارها، زمینهای پست Ùˆ گرم جنوب ØŒ نواØ‌ÛŒ بارانی ØŒ زیستگاههای سواØ‌Ù„ خلیج فارس Ùˆ مکران ØŒ Ùˆ جزایر دور از ساØ‌Ù„ .

منابع : درک ا. اسکات ØŒ Ø‌سین مروج همدانی ØŒ Ùˆ علی ادهمی میرØ‌سینی ØŒ پرندگان ایران ØŒ تهران 1354 Ø´ Ø› استیون اندرسون ØŒ کلید شناسایی مارمولکهای ایران ØŒ ترجمة ÛŒ . سیرانی ØŒ تهران 1356 Ø´ Ø› سایمون جرویس رید، فهرست پیشنهادی اسامی پرندگان ایران ØŒ تهران : دانشگاه تهران ØŒ 1337 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مود لطیفی ØŒ مارهای ایران ØŒ تهران 1364 Ø´ Ø›

M.Abai,"List of Cerambycidae family in Iran", Entomologie et phytopathologie appliquإes (Tehran) 28, 1969, 47-54; B.E. Allus, A bibliography on the vertebrate fauna of Iraq and neighbouring countries , Baghdad 1954-1955; S.C. Anderson, "Amphibians and reptiles from Iran", in Proceedings of the California Academy of Sciences , ser. 4, 31 (12), 1963, 417-498; idem, "Zoogeographic analysis of

the lizard fauna of Iran", in The Cambridge history of Iran , vol. 1, ed. W.B. Fisher, Cambridge 1968, 305-371; idem, "Preliminary key to the turtles, lizards and amphisbaenians of Iran", Fieldiana. zoology , 65 (1974), 27-44; idem, "Synopsis of the turtles, crocodiles, and amphisbaenians of Iran", in Proceedings of the California Academy of Sciences , ser, 4, 41 (22), 1979, 501-528;

N. Annandale, ed., Report on the aquatic fauna of Seistan , Calcutta 1919-1921; N. Annadale and S.L.

Hora, "The fishes of Seistan", in ibid, 151-191; C. Arambourg, "Sur des poissons fossiles de Perse", in

Comptes rendus hebdomadaires des sإances de l , Acadإmie des sciences , 209 (24), 1939, 898-899; idem, "Les poissons oligocةnes de l , Iran", Notes et mإmoires sur le Moyen-Orient , 8 (1967), 9-247; C. Arambourg and U. Aspخck, "Untersuchungen دber die Raphidiopteran- Fauna des Iran", Zeitschrift der Arbeitsgemeinschaft عsterreichischer Entomologen , 22 (1970), 89-95; N.B. Armentrout, "The fishes of Iran: a preliminary checklist", (manuscript) Bandar Enzeli, 1969; idem, "The freshwater fishes of Iran", Ph.D. diss., Oregon State University, Corvallis, 1980; H. Aspخck, "The Raphidioptera of the world. a review of present knowledge", in J. Gepp,

H. Aspخck, and H. Hخlzel, eds., Recent research in neuropterology. Proceedings of the 2nd International Symposium on Neuropterology, Hamburg... , Graz 1986, 15-29; idem, "The Raphidioptera of the Middle East: a review (Insecta: Neuropteroidea)", in F.Krupp, W. Schneider, and R. Kinzelback, eds., Proceedings of the Symposium on the Fauna and Zoogeography of the Middle East , Wiesbaden 1987, 28; U. Aspخck, "Die Raphidiopteran der Erde: Eine zoogeographische Analyse (Insecta: Neuropteroidea), " Mitteilungen der Deutschen Gesellschaft fدr allgemeine und angewandte Entomologie , 3 (1981), 171-173; idem, "The Berothidae (Neuropteroidea: Planipennia) of the Middle East", in F.Krupp, W.Schneider, and R. Kinzelbach, eds., ibid, 1987, 160-173; I. Baran, B. Coad, and M. Kuru, Zoologische Bibliographie der Tدrkei: Pisces, Amphibia, Reptilia , Heidelberg 1986; J.Baraud,"Contribution ب la faune de l , Iran 10. Colإoptةres Scarabaeoidea", Annales de la Sociإtإ entomologique de France , n. s. 4(1966), 915-925; K. H. Batanouny, Natural history of Saudi Arabia: a bibliography , I, Jidda 1978; G. Ya. Be §-Bienko and L. L. Mishchenko, Saranchevye fauny SSSR i sopredel , nykh stran , Moscow 1951; ed. and tr. as Locusts and Grasshoppers of the USSR and adjacent countries , Jerusalem 1963- 1964; D. Benyamini, "The zoogeography of the Butterflies (Lepidoptera, Rhopalocera) of Israel and Nearby

areas", in Y. Yom-Tov and E. Tchernov, eds., The zoogeography of Israel: the distribution and Abundance at a zoogeographical crossroad , Dordrecht 1988, 309-324; L. S. Berg, "Presnovodnye ryby Irana i sopredelnychstran, "Trudy Zoologicheskogo Instituta Akademii Nauk SSSR (Leningrad) 8 (1949), 782-858; tr.as Freshwater fishes of the USSR and adjacent countries , Jerusalem 1948-1949; W. T. Blanford, Eastern Persia: an account of the Journeys of the Persian Boundary Commission, 1870-71- 72, II: The zoology and geology , London 1876; P. Bonadona, "Contribution ب la faune de l , Iran 18. Colإoptةres Anthicidae", Annales de la Sociإtإ entomologique de France , n.s., 6(1970), 379-383; R. Bott, "Potamidae (Crustacea, Decapoda) aus Afghanistan, west Asien und dem Mittelmeerraum (Eine Revision der Untergattung Potamon spp.)", Videnskabelige Meddelelser fra Dansk Naturhistorisk Forening , 130 (1967), 7-43; R. O. Brinkhurst and B. G. M. Jamieson, Aquatic Oligochaeta of the world , Edinburgh 1971; R. L. Burgess, A. Mokhtarzadeh, and L. Cornwallis, A preliminary bibliography of the natural history of Iran , Pahlavi University College of Arts and Sciences, Science Bulletin, 1, 1966; W.Bدttiker, "Zoological survey of Saudi Arabia", in F. Krupp, W. Schneider, and R. Kinzelbach, eds., ibid, 1987, 29-40; W. bدttiker, W. Wittmer, and F. Krupp, eds., Fauna of Saudi Arabia , Basel 1979- ; L. Cernosvitov, "Oligochaeta from various parts of the world: Iran, Egypt, Palestine, Turkestan", in Proceedings of the Zoological Society , ser, B/3 (3-4), 1942, 197-236; B. W. Coad, "A provisional annotated check-list of the freshwater fishes of Iran", Journal of the Bombay Natural History Society , 76 (1979), 86-105; idem, "Environmental change and its impact on the freshwater fishes of Iran", Biological conservation (Barking, U.K.) 19/1 (1980), 51-80; idem, "Zoogeography of the freshwater fishes of Iran", in F. Krupp, W. Schneider, and R. Kinzelbach, eds., ibid, 1987, 213-228; S. Cramp and K. E. L. Simmons, eds., The birds of the western Palearctic , Oxford 1977-1980; G. B. Corbet, The mammals of the Palaearctic region: a taxonomic review , London 1978, suppl., London 1984; J. W. N. Cumming, "Birds of Seistan, being a list of birds shot or seen in Seistan by members of the Seistan Arbitration Mission 1904-1905", Journal of the Bombay Natural History Society, 16 (1905), 68-699; R. Damoiseau, "Contribution ب la faune de l , Iran 13. Colإoptةres Bostrychidae", Annales de la Sociإtإ entomologique de France , n.s.5 (1969), 143-144; A. F. De Blase, The bats of Iran: systematics, distribution, ecology , Fieldiana: Zoology, n.s. 4, Chicago 1980; F. De Filippi, Note di un viaggio in Persia nel 1862, Milan 1865; J.Delةve, "Contribution ب la faune de l , Iran 19. Colإoptةres Dryopoidea", Annales de la Sociإtإ entomologique de France , n.s. 6(1970), 701-703; P. Dispons and A. Villiers, "Contributions ب la faune de l , Iran 2: Hإmiptةres Reduviidae", Annales de la Sociإtإ entomologique , n.s. 3(1967), 1067-1085; J. A. Douglas, Contributions to Persian paleontology , London 1927-1929; W. Eckweiler and P. Hofmann, "Checklist of Iranian butterflies", Nachrichten des entomologischen Vereins Apollo , suppl. 1(1980), 1-28; C. E. von Eichwald, Reise auf dem Caspischen Meere und in den Caucasus, unternommen in den Jahren 1825-1826 , Stuttgart 1834-1837; idem, Fauna Caspio-Caucasica , St. Petersburg 1841; J. Eiselt and

J. F. Schmidtler, "Froschlurche aus dem Iran unter Berدcksichtungen ausseriranischer Populations-gruppen", Annalen des Naturhistorischen Museums in Wien , 82 (1973), 387-422; EIr , s.vv. "A ¦hu ¦. I: the gazelle in Iran to day" (by B. P. O , Regan), "Amphibians" (by S. C. Anderson), "Birds in Iran" (by Derek A. Scott), "Chinkara" (by Khushal Habibi); C. ـrard and R. D. Etchإcopar, Contribution ب l , إtude des oiseaux d , Iran. Rإsultats de la mission Etchإcopar 1967 , Mإmoires du Musإum national d , histoire naturelle, n.s. A66, 1970; H. Field et al ., Bibliography on southwestern Asia , Coral Gables, Fla. 1953- 1962, suppls., Coral Gables, Fla., 1968-1972; L. Fishelson, "Biogeography and ecology of the Acridofauna of Israel and neighboring countries (Acridoidea, Orthoptera)", in F. Krupp, W. Schneider, and R. Kinzelbach, eds., ibid, 1987, 124-147; S. G. Gmelin, Reisedurch Russland zur Untersuchung der drei Natur- Reiche , III: Reise durch das nخrdliche Persien in den Jahren 1770, 1771 bis April 1772 , St. Petersburg, 1774, IV: Reise von Astrachan: ungleichen zweite Persiche Reise in den Jahren 1772 und 1773, bis im Frدhling 1774, Nebst den Leben des Verfassers , ed. P. S. Pallas, St. Petersburg 1784; F. A. Harrington, Jr., A guide to the mammals of Iran , Tehran 1977; C. J. O. Harrison, An atlas of the birds of the western Palearctic , Princeton, N.J., 1982; H. Heinzel, R. Fitter, and J. Parslow, The birds of Britain and Europe with North Africa and the Middle East , London 1972; A. Hoffman, "Contributions ب la faune de l , Iran. 6. Colإoptةres Curculionidae et Bruchidae", Annales de la Sociإtإ entomologique de France , n.s. 4(1968), 145-154; P. A. D. Hollom et al., Birds of the Middle East and North Africa , Vermillion, S.D. (1988); F. Huإ and R. D. Etchإcopar, Les oiseaux du Proche

et du Moyen Orient , Paris 1970; D. Jay, Annotated bibliography on locusts in southwestern Asia , ed. H. Field, Chicago 1970; S. H. Jervis Read, "Ornithology", in Camb. Hist. Iran , ibid, 1968, vol.1, 372-392; Z. Kaszab, "Contribution ب la faune de l , Iran 8. Colإoptةres Meloidae", Annales de la Sociإtإ entomologique de France , n.s. 4(1968), 749-776; P.L.Kramp, "Medusae of the Iranian Gulf", Videnskabelige Meddelelser fra Dansk Naturhistorisk Forening i Kjobenhavn , 118 (1956), 235- 242; F. Krupp, W. Schneider, and R. Kinzelbach, eds., Proceedings of the Symposium on the Fauna and Zoogeography of the Middle East , TAVO Beihefte A28, Wiesbaden 1987; H. Kumerloeve, "Die Sجugetiere (Mammalia) der Tدrkei. Die Sجugetiere (Mammalia) Syriens und des Libanon", Verخffentlichungen der Zoologishen Staatssammlung Mدnchen , 18(1975), 69-225; T.B.Larsen, "Biogeographical aspects of Middle Eastern and Arabian butterflies", in F. Krupp, W. Schneider, and R. Kinzelbach, eds, ibid, 1987, 178-199; P. Lastovka and L. Matile, "Contribution ب la faune de l , Iran 16. Diptةres Mycetophilidae des Provinces Caspiennes 2. Genre Mycetophila", Annales de la Sociإtإ entomologique de France , n.s. 5(1968), 681-686; D. M. Lay, A study of the mammals of Iran , Fieldiana: zoology 54, Chicago 1967; A.E. Leviton et al ., Handbook to Middle East amphibians and reptiles , Oxford 1992; H. Malicky, "Die Kخcherfliegen (Trichoptera) des Iran und Afghanistans", Zeitschrift der Arbeits gemeinschaft عsterreichischer Entomologen , 38 (1986), 1-16; idem, "A survey of the caddisflies (Insecta: Trichoptera) of the Middle East", in F.Krupp, W.Schneider, and R. Kinzelbach, eds., ibid, 1987, 174-177; Z. Matic, "Contributo alla conoscenza dei Lithobiidae dell , Iran (Chilopoda, Lithobiomorpha)", Fragmenta Entomologica , 6 (1968), 87-114; L. Matile, "Contribution ب la faune de l , Iran 14: Diptةres Mycetophilidae des provinces caspiennes", Annales de la Sociإtإ entomologique de France , n.s. 5(1969), 239-250; E. Mإnإtriإs, Catalogue raisonnإ des objets de zoologie recueillis dans un voyage au Caucase et jusqu , aux frontiةres actuelles de la Perse , St. Petersburg 1832; A. Mesghali, "Phlebotominae (Diptera) of Iran 3: Studies on sandflies in the areas of Bandar Abbas and Jask (littoral areas of Hormuz Strait and sea of Oman)", Bulletin de la Sociإtإ pathologie exotique , 58 (1965), 239-276;X.de Misonne, Analyse zoogإographique des mammifةres de l , Iran , Mإmoires de l , Institut royal des sciences naturelles de Belgique 59, 1959, 1-157; idem, "Mammals", in Camb. Hist. Iran , ibid, 1968, vol.1, 294-304; Z. Moubayed, N. Giani, and E. Martinez- Ansemil, "Distribution of aquatic Oligochaeta and Aphanoneura in the Near East", in F.Krupp, W.Schneider, and R. Kinzelbach, eds., ibid, 1987, 80-90; C. M. Naumann, "Distribution patterns of Zyaena moths in the Near and Middle East (Insecta: Lepidoptera, Zygaenidae), in ibid, 200-212; S. Navai, "Ceratopogonidae (Diptera) of Iran V. Culicoides from Mazanderan", Mosquito news (New Brunswick, N. J.), 30/1 (1970), 6-8; J. Niethammer, "Rodent distribution in the Middle East", in F. Krupp, W. Schneider, and R. Kin ¤zelbach, eds., ibid, 1987, 318-329; A. M. Nikol , ski §, "On three new species of reptiles collected by Mr. A. N. Zarudny in eastern Persia in 1901", Annales du Musإe zoologique de l , Acadإmie impإriale de science (St. Petersburg), 8(1903), 95-98 [in Russian(; idem, "Reptiles and amphibians collected by Mr. A. N. Zarudny in Persia in 1903-04", Annales du Musإe zoologique de l , Acadإmie impإriale de science (St.Petersburg), 10(1907), 260-301 )in Russian]; S. I. Ognev, Zveri vostochno  §Evropyiseverno  §Azii , III: Zveri SSSR i prelezhashchikh stran , Moscow 1928; tr. as Mammals of the U. S. S. R. and adjacent countries , Jerusalem 1963; G. A. Olivier, Voyage dans l , Empire Othoman, l , Egypte et la Perse , Paris 1807; P. S. Pallas, Zoographia Ross-Asiatica , St. Petersburg 1811-1842; K. Paludan, "Zur Ornis des Zagrosgebietes, W. Iran, "Journal fدr Ornithologie , 86(1938), 562-638; H. Perrin, "Contribution ب la faune de l , Iran 17. Colإoptةres Curculionidae", Annales de la Sociإtإ entomologique de France , n.s. 6(1970), 359-366; F. Pierre, "Contribution ب la faune de l , Iran 12.ـtude إcologique et biogإographique des Tenebrionides pimeliine s. nov. de rإgions dإsertiques et semi-dإsertiques de l , Iran," Annales de la Sociإtإ entomologique de France , n.s. 4(1968), 997-1036; H. D. Radcliffe, "List of the birds of Baluchistan, part II", Journal of the Bombay Natural History Society , 24 (1916), 156-169; G. Radjabi, "Contribution ب la connaissance de la faune de Buprestides de l , Iran," Entomologie et Phytopathologie appliquإes (Tehran), 27 (1968), 69-79; A. Rafyi, A. A. Nainy, and H. Rak, "Les espةces de mites rencontrإs en Iran", Journal of Veterinary Faculty, University of Tehran , 23 (1967), 38-45; K. H. Rechinger, Flora lranica: Flora des iranischen Hochlandes und der umrahmenden Gebirge. Persien, Afghanistan, Teile von West- Pakistan, Nord-Iraq. Azerbeidjan, Turkmenistan , Graz 1964- ; W. Richter and E. Shدz, "ZoArbeiten des Stuttgarter Museums دber Iran (Bibliographie)," Stuttgarter Beitrجge zur Naturkunde , 22 (1959), 1-8; E. Rivalier, "Contribution ب la faune de I , Iran 5. Colإoptةres Cicindelidae," Annales de la Sociإtإ entomologique de France , n. s. 3 (1967), 1099-1102; G. Roth, "Data on the distribution and faunal history of the genus Theodoxus in the Middle East (Gastropoda: Neritidae)", in F. Krupp, W. Schneider, and R. Kinzelbach, eds., ibid, 1987, 73-79; M.A.G.Saadati, "Taxonomy and distribution of the freshwater fishes of Iran", M. S. thesis, Colorado State University, Fort Collins 1977; F.Schmid, "Trichoptةres d , Iran," Beitrage zur Entomologie , 9 (1959), 200- 219, 376- 412,683-698,760-799;W.Schneider,"The genus Pseudagrion Selys,1876 in the Middle East-A zoogeographic outline (Insects. Odonata. Coenagrionidae)", in F. Krupp, W. Schneider, and R.Kinzelbach, eds., ibid, 1987, 114-123;

E. Schدz, Die Vogelwelt des sدdkaspischen Tieflandes , Stuttgart 1959; F. Starmدller, "Ein weiteres Beitrag

zur Wassermollusken des Iran", Sb. عsterreichischer Akademie der Wissenschaften , Math.-nat. Kl., Abt. 1/7, 1965, 171-184; J.Thإrond, "Contribution ب la faune de l , Iran 4: Colإoptةres Histeridae," Annales de la Sociإtإ entomologique , n. s. 3 (1967), 1093-1097; C. B. Ticehurst, et al., "Birds of the Persian Gulf islands", Journal of the Bombay Natural History Society , 39 (1925), 725-733; M. Vachon, "Liste des scorpions connus en ـgypte, Arabie, Israel, Liban, Syrie, Jordanie, Turquie, Irak, Iran", Toxicon , 4 (1966), 209-218; M.Vachon and R.Kinzelbach, "On the taxonomy and distribution of the scorpions of the Middle East", in F. Krupp, W. Schneider, and R. Kinzelbach, eds, ibid, 1987, 91-103; C. Vaurie, The birds of the Palearctic fauna. a systematic reference , London 1959-1965; A. Villiers, "Contribution ب la faune de l , Iran I. Colإoptةres Cerambycidae," Annales de la Sociإtإ entomoloqique de France , n.s. 3(1967), 327-379; E.Wagner, "Contribution ب la faune de l , Iran 7.Hإmiptةres(pro parte)", ibid, n.s. 4(1968), 437-453; H. Weidner, "Die Termiten von Afghanistan, Iran und Irak (Isoptera)", in Abhandlungen und verhandlungen des Naturwissenschaftliche Vereins in Hamburg , 4, 1959, 43-70; F.Werner,"Reptilien und Gliedertiere aus Persien", in Festschrift zum 60. Geburtstage von Professor Dr. Embrik Strand , II, Riga 1936, 193- 204; W. Wittmer, "Contribution ب la faune de l , Iran 3: Colإoptةres Malachiidae," Annales de la Sociإtإ entomologique , n.s. 3 (1967), 1087-1091; N. A. Zarudny, "Verzeichnis der Vخgel Persiens," Journal fدr Ornithologie , 59 (1911), 185-241; M. Zohary, on the geobotanical structure of Iran , Bulletin of the Resource Council of Israel 11 D Suppl., 1963 (with map); idem, Geobotanical foundations of the Middle East ,Stuttgart1973.

/ استیون اندرسون ( د. ایرانیکا ) /

ÛŒ ) جانوران انقراض یافته Ùˆ در معرض انقراض ایران . در یک قرن گذشته ØŒ جانوران ایران همچون بسیاری از کشورهای دیگر در معرض انقراض بوده اند. این وضع تا Ø‌د زیادی ناشی از شکار زیاد آنها بوده است اما چرای بی رویه Ùˆ از بین بردن جنگلها Ùˆ بیشه ها Ùˆ در نتیجه تخریب زیستگاهها Ùˆ طبیعت ØŒ ویران کننده تر Ùˆ در بیشتر اوقات جبران ناپذیرتر بوده است . این عوامل در انقراض Ùˆ یا آسیب پذیر شدن مهره داران Ùˆ بی مهرگان ØŒ هر دو، دخیل بوده است اما مهره داران هم به دلیل ساختار خاص فیزیکی آنها Ùˆ هم به دلیل اینکه شناخت تأثیر آنها در زندگی بشر قدیمی تر است ØŒ بیشتر Ù…Ø‌لّ توجه بوده اند.

یک ) جانوران انقراض یافته . از مهم ترین جانوارن انقراض یافتة ایران Ù…ÛŒ توان از شیر ایرانی نام برد Ú©Ù‡ در قرن گذشته از بین النهرین تا قسمت غربی استان فارس دیده Ù…ÛŒ شد. به نوشتة فیروز (ص 359Ù€360) بیشترین جمعیت آن در بیشه هاو جنگلهای خوزستان (مخصوصاً در سواØ‌Ù„ رودهایی مانند کارون ) Ùˆ در قسمتهای جنگلی فارس ØŒ نظیر دشت ارژن بوده است . لیارد در بیش از صد Ùˆ پنجاه سال پیش از شیرهای فراوان در ناØ‌یة رامهرمز Ùˆ کنار رود کارون یاد Ù…ÛŒ کند ( رجوع کنید بهفیروز، ص 360). نزدیک به چهار دهه پس از این تاریخ ØŒ ظل السلطان ØŒ فرزند ناصرالدین شاه قاجار ــ Ú©Ù‡ قطعاً نقش مهمی در آسیب رساندن به جانوران ایران داشته است ــ در خاطراتش (تاریخ تنظیم : 1323) نوشته است : «در دشت ارژن به قریب ده هزار جمعیت از اطراف جمع کرده به جرگه شکار شیر رفتیم . آنچه سعی Ùˆ زØ‌مت بود کشیدیم . جز یک شیر ماده Ùˆ دو بچه اش Ùˆ یک شیر نر بزرگی Ú©Ù‡ طایفة کشکولیها زدند، به قرب چهل پنجاه گراز





شکار شد. دیگر چیزی شکار نشد. من به هیچ وجه یک تفنگ هم خالی نکردم . خیلی افسرده شدم از این سفر ( Ú©Ù‡ ) به کازرون رفتم » (ج 1ØŒ ص 313Ù€314). به نوشتة فیروز (ص 361) طبق گزارشی در 1295 Ø´ ØŒ «ده سال است یا بیشتر Ú©Ù‡ شیر در این قسمت دنیا دیده نشده »، ولی در 1309 Ø´ ØŒ گروهی از مهندسان امریکایی وجود شیر را در ارتفاعات بالای دزفول گزارش کردند. سرانجام آخرین گزارش از مشاهدة شیر ایرانی در اول خرداد 1321ØŒ از یک نقشه بردار هندی قشون انگلیس Ùˆ در 65 کیلومتری شمال غربی دزفول بوده است . از دیگر جانوران انقراض یافتة ایران Ù…ÛŒ توان به ببر ایران موسوم به ببر خزر یا ببر مازندران یا ببر هیرکانی اشاره کرد Ú©Ù‡ در گذشته از قفقاز، سواØ‌Ù„ دریای خزر Ùˆ خراسان تا شمال افغانستان به بخشهای جنگلی رود جیØ‌ون Ùˆ سواØ‌Ù„ دریاچه های آرال Ùˆ بالخاش در آسیای مرکزی پراکنش داشت ( رجوع کنید به همان ØŒ ص 362). در منابع تاریخی آمده است Ú©Ù‡ از ببر هیرکانی در نمایشهای روم باستان برای مبارزات پهلوانان استفاده Ù…ÛŒ شده است (برای نمونه رجوع کنید بهپلینیوس ØŒ ج 3ØŒ کتاب 8ØŒ ص 49Ù€51). ظل السلطان از یکی از شکارهای بزرگش در میان کاله از شکار کردن 35 ببر، 18 پلنگ ØŒ 63 گاو Ùˆ گاومیش ØŒ 150 مرال (مارال ) Ùˆ شش هزار قرقاول یاد کرده است ( رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 142). براساس اطلاعات موجود، ظاهراً آخرین بار ببر ایران در 1332 Ø´ در نزدیکی منطقة میان کاله دیده Ùˆ شکار شد. مهم ترین علل انقراض این پستاندار ارزشمند، شکار بی رویة آن Ùˆ سپس از بین رفتن زیستگاههای آن بوده است ( رجوع کنید به فیروز، ص 371Ù€374). جمعیت زیاد ببرها در Ø‌دود یک قرن پیش ــ تا Ø‌دی Ú©Ù‡ در یک شکار، آن هم فقط در یک منطقه ØŒ 35 قلاده از آنها کشته Ù…ÛŒ شده است ــ Ùˆ از طرفی انقراض آنها به فاصلة زمانی کمتر از یک قرن ØŒ سرعت فزایندة انقراض جانوران Ùˆ تخریب طبیعت ایران را نشان Ù…ÛŒ دهد.

دو) جانورانِ در معرض خطر انقراض Ùˆ آسیب پذیر. بر اساس آمار سرشماری Ø‌یات ÙˆØ‌Ø´ ØŒ در فاصلة دو سرشماری سالهای 1356 Ø´ Ùˆ 1380 Ø´ ØŒ Ø‌دود 90% از شمار Ø‌یات ÙˆØ‌Ø´ در ایران کاسته شده است . این آمار تکان دهنده Ø‌کایت از آن دارد Ú©Ù‡ روند رو به رشد اضمØ‌لال طبیعت در ایران Ú©Ù‡ از ابتدای قرن Ø‌اضر آغاز شده است Ø·ÛŒ سه دهة گذشته نه تنها کاهش نیافته بلکه ابعاد گسترده تری نیز پیدا کرده است ( رجوع کنید بهکرمی ØŒ ص 16). در > «فهرست سرخِ گونه های در معرض تهدید اتØ‌ادیة جهانی Ø‌فاظت طبیعت Ùˆ منابع طبیعی » < در 1383 Ø´ / 2004ØŒ از 151 گونة در معرض تهدید در ایران نام برده شده است . از مهم ترین این جانوران در ردة پستانداران عبارت اند از: Ø‌شره خور شوش ØŒ Ø‌فّار ایرانی (قویاً در معرض انقراض )ØŒ چندگونه از خفاشها، شاه روباه ØŒ روباه شنی ØŒ یوزپلنگ (زیرگونة ایرانی )ØŒ گربة شنی ØŒ سیاه گوش ØŒ گربة پالاس ØŒ پلنگ (زیرگونة ایران ØŒ افغانستان Ùˆ ترکمنستان )ØŒ کفتار ØŒ شنگ معمولی ØŒ خرس سیاه (زیرگونة ایرانی )ØŒ برخی از دلفینها ØŒ پُرپُز بی باله ØŒ گورخر ایرانی ØŒ گوزن زرد ØŒ آهو ØŒ پازن ØŒ قوچ ÙˆØ‌Ø´ÛŒ ØŒ فُک خزر ØŒ دوپای فیروز (قویاً در معرض انقراض )ØŒ وُل کرمان (بلوچستان Ø› رجوع کنید بهماسیکوت ØŒ 2004Ø› اتØ‌ادیة جهانی Ø‌فاظت طبیعت Ùˆ منابع طبیعی ØŒ 2004Ø› فیروز، جاهای متعدد). شاید هم اکنون پستاندارانی Ú©Ù‡ بیش از همه Ù…Ø‌لّ توجه باشند، یوزپلنگ Ùˆ گورخر ایرانی اند. از 1326 Ø´ / 1947 به بعد، با از بین رفتن سه یوزپلنگ به دست Ø‌اکم ایالت کوروای هندوستان ØŒ سرعت انقراض این Ø‌یوان بیشتر شد Ùˆ سرانجام در سرزمین هند منقرض گردید. اکنون

بیش از بیست سال است که ایران آخرین پناهگاه یوزپلنگ آسیایی در دنیا به شمار می رود و از این رو این گونه را با

نام یوزپلنگ ایرانی می شناسند. تعداد یوزپلنگها در ایران

تا پیش از جنگ جهانی دوم در Ø‌دود چهارصد قلاده بوده

است ، از آن پس با ورود جیپ و تسهیل شکار آهو ــ طعمة

مورد علاقة یوزپلنگ ــ و کاهش جدّی آهوان ، جمعیت یوزها کاهش یافت . اما در 1335 ش و 1338 ش به ترتیب آهو و

یوز تØ‌ت Ø‌فاظت قرار گرفتند. در اواسط دهة 1350 Ø´ ØŒ

تعداد یوزها بین دویست تا سیصد قلاده تخمین زده شد.

از آن پس با تخریب زیستگاهها و شکار بی رویة آهوها، جمعیت

یوز سیر نزولی پیدا کرد. در سال 1383 ش جمعیت این

Ø‌یوان ØŒ Ø‌دود پنجاه قلاده تخمین زده شد Ú©Ù‡ به بیابانهای

دشت کویر در نیمة شرقی کشور Ù…Ø‌دود گردیده است ( رجوع کنید بهفرهادی نیا، ص 18).

جمعیت گور ایرانی نیز در سالهای اخیر بسیار کاهش یافته و در معرض خطر انقراض قرار دارد. از زمان تشکیل کانون شکار







Ùˆ سازمان Ø‌فاظت Ù…Ø‌یط زیست ØŒ یعنی در دهة 1350 Ø´ ØŒ جمعیت گور ایرانی رو به فزونی رفت . در سرشماری 1349 Ø´ در منطقة توران (در استان سمنان )ØŒ جمعیت گورخر، ششصد تا هفتصد رأس تخمین زده شد Ùˆ تا اواسط دهة 1350 Ø´ این رقم به دو هزار رأس افزایش یافت ØŒ اما پس از آن به علت عدم توجه به Ø‌فاظت این گونه ØŒ جمعیت آن به تدریج کمتر شده است . از زیستگاههای فعلی گور ایرانی ØŒ منطقة Ø‌فاظت شدة توران Ùˆ منطقة بهرام گور (در استان فارس ) است (درودیان ØŒ ص 18). با اقدامات ادارة Ø‌فاظت Ù…Ø‌یط زیست ØŒ جمعیت این گونه رو به افزایش است Ùˆ برای نمونه ØŒ جمعیت آن در مناطق Ø‌فاظت شدة شاهرود با 8% افزایش به 304 رأس رسیده است ( رجوع کنید به«سرشماری زمستانة ÙˆØ‌وش »، ص 18).

از پرندگانِ در معرض خطر انقراض Ùˆ یا آسیب پذیر پلیکان پاخاکستری ØŒ فلامینگوی Ú©ÙˆÚ†Ú© ØŒ اردک بلوطی ØŒ دال پشت سفید ØŒ عقاب تالابی ØŒ عقاب شاهی ØŒ دلیجة Ú©ÙˆÚ†Ú© ØŒ بالابان ØŒ سیاه خروس ØŒ درنای سیبری ØŒ هوبره ØŒ گلاریول بال سیاه Ùˆ برخی دیگر از گونه ها قابل ذکرند ( رجوع کنید به اتØ‌ادیة جهانی Ø‌فاظت طبیعت Ùˆ منابع طبیعی ØŒ 2004). درنای سیبری (درنای سفید) از مهم ترین پرندگان در معرض خطر انقراض است . این پرندة مهاجر در جذب گردشگران علاقه مند به Ø‌یات ÙˆØ‌Ø´ ایران نقش مهمی دارد Ùˆ اگر از خطر انقراض نجات یابد Ù…ÛŒ تواند سالیانه تعداد زیادی جهانگرد پرنده دوست را به ایران بکشاند ( رجوع کنید به بختیاری ØŒ ص 18).

از خزندگانِ در معرض خطر انقراض در ایران ØŒ لاک پشت سبز ØŒ لاک پشت عقابی ØŒ لاک پشت مهمیزدار ØŒ لاک پشت آسیایی Ùˆ همچنین لاک پشت فراتی به عنوان تنها گونة خانوادة لاک پشتهای سه چنگالی در خور ذکرند. همچنین تمساØ‌ تالابی (کروکودیل تالابی )ØŒ Ú©Ù‡ خوشبختانه به دلیل اعتقادات بومی های سیستان Ùˆ بلوچستان ØŒ علی رغم پوست ارزشمندش ØŒ از خطر انقراض رسته است . گونه هایی از راستة سوسمارها Ùˆ برخی از مارها از قبیل افعی لطیفی ØŒ افعی البرزی Ùˆ افعی خالدار نیز در معرض آسیب هستند ( رجوع کنید به فیروز، ص 138Ù€ 139Ø› اتØ‌ادیة جهانی Ø‌فاظت طبیعت Ùˆ منابع طبیعی ØŒ 2004).

از دوزیستان نیز سمندر غارزی ØŒ سمندر ایرانی Ùˆ گونه های سمندر کوهستانی در معرض تهدیدند Ùˆ برخی از ماهیان نیز نظیر کوسة دجله ØŒ تاس ماهی روس ØŒ شیپ دریای خزر ØŒ تاس ماهی ایران ØŒ ازون برون ØŒ فیل ماهی دریای خزر (بِلوگا)ØŒ سگ ماهی غارزی (منØ‌صر به یک غار در لرستان ) Ùˆ برخی دیگر از گونه ها به علت صید بی رویه Ùˆ تخریب Ùˆ آلودگی زیستگاهها، در معرض خطر انقراض هستند (اتØ‌ادیة جهانی Ø‌فاظت طبیعت Ùˆ منابع طبیعی ØŒ 2004).

منابع : پرویز بختیاری ØŒ «درنای سیبری » ØŒ همشهری ØŒ سال 13ØŒ Ø´ 3651ØŒ 13 اسفند 1383Ø› آناهیتا درودیان ØŒ «گورخر ایرانی : دشواریهای زندگی بعد از دهة پنجاه »، همشهری ØŒ همان Ø› «سرشماری زمستانة ÙˆØ‌وش »، همشهری ØŒ سال 13ØŒ Ø´ 3604ØŒ 17 دی 1383Ø› مسعود میرزا بن ناصر ظل السلطان ØŒ خاطرات ظل السلطان ØŒ چاپ Ø‌سین خدیوجم ØŒ تهران 1368 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدصادق فرهادی نیا، «آخرین بازمانده های یوزپلنگ در ایران »، همشهری ØŒ سال 13ØŒ Ø´ 3651ØŒ 13 اسفند 1383Ø› اسکندر فیروز، Ø‌یات ÙˆØ‌Ø´ ایران : مهره داران ØŒ تهران 1378 Ø´ Ø› ناصر کرمی ØŒ «بدرود مرغزارهای ایران ویج »، همشهری ØŒ همان Ø›

International Union for the Conservation of Nature and Natural Resources (IUCN), "The IUCN red list of threatened species", in IUCN red list , 2004. [Online(. Available: http://www. redlist. org/search/search-basic. html)21 Jun2005]; Paul Massicot,"Animal Info-information

on endangered mammals", 5 May 2004. [Online(.Available: http://www.animalinfo.org/countind.htm )20Jun2005(;Pliny )the Elder], Natural history , with an English translation, vol.3, ed. & tr. H. Rackham, Cambridge, Mass. 1967.

/ شمامه Ù…Ø‌مدی فر/

4) جانوران سرزمینهای اسلامی . این بخش شامل این قسمتهاست :

الف ) جنوب و جنوب شرق آسیا

ب ) آسیای میانه و قزاقستان

ج ) قفقاز

د) جنوب غربی آسیا (به جز ایران )

ه ) شمال افریقا

و) شرق و مرکز افریقا

تنوع ØŒ تراکم وپراکنش جانوران با وضع اقلیمی هر منطقه رابطة مستقیم دارد. در این بخش از مقاله ØŒ برای مطالعة پراکنش جانوران در سرزمینهای اسلامی (با تأکید بیشتر بر مهره داران : Chordata )ØŒ Ø‌وزة جهان اسلام به این نواØ‌ÛŒ تقسیم شده است : جنوب Ùˆ جنوب شرق آسیا، جنوب غرب آسیا، آسیای میانه Ùˆ قزاقستان ØŒ قفقاز، شمال افریقاوشرق ومرکزافریقا. سپس وضع جانوران هر ناØ‌یة جغرافیایی Ú©Ù‡ متأثر از آب Ùˆ هوای خاص آن ناØ‌یه است بررسی شده است .

الف ) جنوب Ùˆ جنوب شرق آسیا. این ناØ‌یه شامل کشورهای بنگلادش ØŒ مجمع الجزایر مالدیو، مالزی ØŒ اندونزی Ùˆ برونئی دارالسلام است . در کشور هندوستان نیز Ú©Ù‡ جزء این ناØ‌یه Ùˆ مذهب رسمی آنها هندوست بیش از 000 ØŒ 000 ØŒ 180 مسلمان زندگی Ù…ÛŒ کنند. این منطقه در استوا Ùˆ مدار رأس السرطان (جنب استوا) واقع Ùˆ بالتَبَع دارای اقلیم گرم Ùˆ مرطوب است ( رجوع کنید بهمستوفی الممالکی ØŒ ص 56 Ù€57). در این منطقه ØŒ تنوع گونه های جانوری ØŒ همچنانکه تنوع گیاهان ØŒ بسیار زیاد است . شاید مهم ترین پستاندار این خطه ببر بنگال باشد. فیلهای آسیایی Ú©Ù‡ به مرور زمان اهلی شده اند، نیز از دیرباز نقش مهمی در زندگی مردم این سامان داشته اند. در ماندابها Ùˆ لش آبهای مناطق جنوبی ØŒ تمساØ‌ها، اسبهای آبی Ùˆ بسیاری از Ø‌یوانات دوزیست Ùˆ آبزی نشو Ùˆ نما Ù…ÛŒ کنند. همچنین انواع گوناگونی از خزندگان ØŒ خاصه مار در این ناØ‌یه وجود دارد ( رجوع کنید بهمشیری ØŒ ص 36).

کشور بنگلادش دارای اقلیم گرمسیری با تابستانهای گرم Ùˆ بارانی Ùˆ زمستانهای خشک است . گونه هایی از جانوران این کشور در دنیا شهرت دارند. بر اساس برخی آمارها این کشور دارای 109 گونه پستاندار (Mammals) ØŒ 684 گونه پرنده (Aves) ØŒ 119 خزنده (Reptiles) ØŒ 19 دوزیست (Amphibians) Ùˆ 200 نوع از ماهیان آبهای شیرین Ùˆ دریایی است . از پستانداران این کشور Ù…ÛŒ توان این موارد را ذکر کرد: ببر شاهی بنگال به عنوان Ø‌یوان ملی این کشور، گوزن خالدار (چیتال ) Ú©Ù‡ از زیباترین گوزنهاست Ùˆ گونه های دیگر از قبیل گوزن بارکینگ (Barking deer) ØŒ فیل آسیایی ØŒ نخستی ها (پستانداران عالی : Primates ) شامل گونه های مختلف ژیبون ØŒ لانگور Ùˆ میمونهای گوناگون ØŒ گراز ÙˆØ‌Ø´ÛŒ ØŒ گربه های مختلف از قبیل گربة جنگلی Ùˆ گربة ماهیخوار ØŒ خدنگ ØŒ شغال ØŒ روباه بنگال Ùˆ برخی پستانداران آبزی از قبیل پُرپُز بی باله (از راستة نهنگها) Ùˆ دیگر گونه های پستانداران . تنوع پرندگان این کشور فوق العاده است Ú©Ù‡ از آن میان Ù…ÛŒ توان به گونه های مینا از قبیل مینای معمولی Ùˆ مینای سخنگو ØŒ عقاب ماهیگیر ØŒ گونه های مختلف از خانواده های ماهی خورکها (Alcedinidae) ØŒ دارکوبها (Picidae) Ùˆ طوطیها (Psittacidae) Ùˆ شمار فراوانی از پرندگان آبچر اشاره کرد. از خزندگان فراوان این کشور Ù…ÛŒ توان به گونه ای کروکودیل با نام Crocodylus porosus ØŒ گونه ای کبرا با نام علمی Ophiophagus hannah ØŒ پیتون صخره ای ØŒ بزمجة آبی ØŒ گونه هایی از لاک پشتهای دریایی از قبیل لاک پشت

زیتونی ریدرلی Ùˆ دیگر خزندگان خشکی زی Ùˆ آبزی اشاره کرد. مجاورت بنگلادش با اقیانوس هند، تنوع خاصی به دوزیستان ØŒ ماهیان Ùˆ دیگر آبزیان این کشور بخشیده است ( رجوع کنید به> « , پایگاه گونه ها ØŒ ÛŒ برنامة Ù…Ø‌یط زیست سازمان ملل متØ‌د Ù€ مرکز جهانی مراقبت Ùˆ Ø‌فاظت » < ØŒ ذیل "Bangladesh" Ø› > «جغرافیای بنگلادش » < ØŒ ذیل "Flora and fauna" ).

در میان کشورهای جنوب و جنوب شرق آسیا، مجمع الجزایر اندونزی ، اقلیم و طبیعت بسیار جالب توجهی دارد. این مجمع الجزایر پلی بین دو قارة بزرگ آسیا و استرالیاست که طبق نظریة اشتقاق قاره ها زمانی این دو قاره به یکدیگر متصل بوده اند











Ùˆ به همین سبب اولاً بخش غربی آن از Ù„Ø‌اظ پوشش گیاهی Ùˆ تنوع جانوری شبیه آسیا Ùˆ جنوب شرق آن شبیه استرالیا است Ø› دوم اینکه جزایر میانی بین دو قسمت غربی Ùˆ شرقی نشان دهندة مرØ‌له ای انتقالی بین دو قارة مزبور است Ú©Ù‡ از Ù„Ø‌اظ طبیعی اختلاف زیادی با یکدیگر دارند ( رجوع کنید به ولک ØŒ ص 22). در قسمت شرقی نیز بقایای قاره ای مشاهده Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ زمانی گینة نو Ùˆ استرالیا را به یکدیگر متصل Ù…ÛŒ کرده است . شگفت آور نیست Ú©Ù‡ دو سرزمین یاد شده در روزگار ما نیز به ویژه در زمینة زندگی جانوری ØŒ





تشابهات فراوانی دارند. برای نمونه ، هر دو سرزمین زیستگاه جانوران کیسه دار هستند که فقط در این منطقه از جهان یافت می شوند. گذشته از شگفت آوربودن شکل جغرافیایی جزایر مزبور، زندگی گیاهی و جانوری آنها نیز بیش از آن عجیب و غریب است . از بسیاری جهات ، این جزایر جهانی مخصوص به خود و متمایز از انواع آسیایی و استرالیایی به وجود آورده اند (همان ، ص 25).

در اندونزی برخی گوشتخواران بزرگ از قبیل ببر، پلنگ ابری Ùˆ پلنگ سیاه ØŒ Ùˆ علفخوارانی از قبیل دوگونه کرگدن به نام کرگدن جاوه Ùˆ کرگدن سوماترا (کرگدن دو شاخ آسیایی )ØŒ گوزن تیمُر ØŒ گراز ÙˆØ‌Ø´ÛŒ ØŒ اسبهای ÙˆØ‌Ø´ÛŒ ØŒ بوفالوی آبی ÙˆØ‌Ø´ÛŒ ØŒ گاو ÙˆØ‌Ø´ÛŒ Ùˆ گاو بانتنگ ØŒ همچنین برخی از نخستی ها از قبیل چند گونه تاریسیه (Ú©ÙˆÚ†Ú© ترین گونة میمون ) Ùˆ چند گونه Ù…ÙŽÚ©ÙŽÚ© Ùˆ دیگر گونه های پستانداران دیده Ù…ÛŒ شود. 17% از Ú©Ù„ پرندگان دنیا، مشتمل بر 500 ØŒ 1 گونه شناخته شده ØŒ در جزایر اندونزی هستند. پرندگان اندونزی مخلوطی از گونه های آسیایی Ùˆ استرالیایی اند. برخی از این پرندگان عبارت اند از: Ø‌واصیل خاکستری ØŒ Ø‌واصیل شب ØŒ شاهین ØŒ سلیم طلایی خاوری ØŒ چلچله ØŒ گونه های مختلف ماهی خورک Ùˆ گونه های فراوانی از پرندگان آبچر Ùˆ مهاجر.

به علت جزیره ای بودن اندونزی ØŒ خزندگان این کشور منØ‌صر به فردند. این کشور زیستگاه بزرگ ترین گونة سوسمار















دنیا، با نام علمیِ Varanus Komodensis است . گونه های لاسرتاها (دوشاخ زبانان ) (Lacertidae) ØŒ مارها (Serpentes) ØŒ سقنقورها (Scincidae) Ùˆ دیگر خزندگان در این کشور وجود دارند. کشور اندونزی از Ù„Ø‌اظ تنوع Ùˆ تعداد دوزیستان در دنیا مقام اول را دارد. این دوزیستان از راستة بی پاها (Apoda) ØŒ Ùˆ قورباغه ها Ùˆ وزغها (Anura) تشکیل شده اند. راستة اخیر دارای هشت خانواده از قبیل وزغها (Bufonidae) ØŒ قورباغه ها (Ranidae) ØŒ قورباغه های درختی آسیا (Rhacophoridae) ØŒ قورباغه های درختی (Hylidae) Ùˆ قورباغه های جنوبی (Myobatrachidae) است ( رجوع کنید به > «بالی : جزیرة بهشت » < ØŒ ذیل "Flora and fauna" Ø› > «پرنده شناسی در اندونزی » < ØŒ ذیل "Birding on Java" Ùˆ "Birding on Bali" Ø› > « , پایگاه اطلاعاتی گونه ØŒ های ...» < ØŒ ذیل "Indonesia" ).

کشور مالزی نیز دارای تنوع فراوانی از Ø‌یات ÙˆØ‌Ø´ است . ببر شاهی هنوز مهم ترین جانور آن خطه است . پلنگ ابری ØŒ فیل آسیایی ØŒ گاور (گاو ÙˆØ‌Ø´ÛŒ هندی Ø› بزرگ ترین گونة گاو در جهان )ØŒ تاپیر (تنها گونة آسیایی از خانوادة تاپیریده : Tapiridae Ø› پستانداران خوکسان )ØŒ کرگدن دو شاخ سوماترا، اورانگ اوتان ØŒ اونگکا (ژیبون دست سفید؛ نوعی میمون دراز دست بی دم )ØŒ واک Ù€ واک (ژیبون چالاک )ØŒ میمونهای پوزه دار، لوریس آهسته کار (از نخستیان میمون مانند شب کار درختی )ØŒ تاریسیه Ùˆ همچنین گونه هایی از گوزنها، سنجابها، پرندگان فراوانی از طاووسها، منقارپهنها، قرقاولها (Phasianidae) ØŒ ماهی خورکها، مرغابیها Ùˆ بسیاری پرندگان Ùˆ گونه هایی از خزندگان در این کشور زندگی Ù…ÛŒ کنند ( رجوع کنید به> مالزی در یک نگاه < ØŒ ص 4Ù€6). جزایر برونئی نیز نمونة در خور توجهی از تنوع جانوری جنوب شرق آسیا هستند. این جزایر، هر چند Ú©ÙˆÚ†Ú© اند، ولی Ù…Ø‌Ù„ مناسبی برای تربیت Ø‌یوانات غیر بومی Ùˆ به ویژه Ù…Ø‌یط زیست بکری برای جانوران کمیاب Ùˆ رو به اضمØ‌لال اند. در چند جزیرة شنی ØŒ لاک پشتهای سبز زندگی Ù…ÛŒ کنند. در جزایر برونئو خانواده هایی از میمونها زندگی Ù…ÛŒ کنند اما نسل آنها در خطر انقراض قرار دارد. در این جزایر، انواعی از موشها Ùˆ خفاشها (مخصوصاً روباههای پرنده ) Ùˆ پرندگان مختلف زندگی Ù…ÛŒ کنند ( رجوع کنید به شهریاری ØŒ ص 3).

برای مطالعة بیشتر، علاوه بر منابع مندرج در پایان مقاله رجوع کنید بهH. -U. Bernard and M. Brooke, Southeast Asia wildlife , London 1991; J. A. S. Bucknill and F. N. Chasen, Birds of Singapore and southeast Asia , Singapore 2001; M. J. Cox , A photographic guide to snakes and other reptiles of Thiland and Southeast Asia , Bangkok 1998; G. G. -H. Cranbrook, Mammals of Southeast Asia , New York 1991; idem, The wild mammals of Malaya ) peninsular Malaysia ) and Singapore ,2n ed., Oxford 1983; G. B. Jones and D. B. Jones, A bibliography of the land mammals of Southeast Asia : 1699-1969, Hawaii 1976; K. Kazmierczak, A field guide to the birds of the Indian Subcontinent , New Haven 2000; C. Robson, A guide to the birds of Southeast Asia: Thiland, peninsular Malaysia, Singapore, Myanmar, Laos, Vietnam, Cambodia, Princeton 2000.

ب ) آسیای میانه و قزاقستان . آسیای میانه عمدتاً به

ناØ‌یه ای اطلاق Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ از غرب به دریای خزر، از شمال به روسیه ØŒ از شرق به چین Ùˆ از جنوب به ایران Ùˆ افغانستان Ù…Ø‌دود Ù…ÛŒ شود. این ناØ‌یه شامل چهار کشور ترکمنستان ØŒ تاجیکستان ØŒ ازبکستان Ùˆ قرقیزستان است . در

برخی منابع ØŒ کشور قزاقستان نیز جزء این ناØ‌یه به Ø‌ساب Ù…ÛŒ آید. عوامل طبیعی در برگیرندة این منطقه از قبیل وجود

دو کویر بزرگ در غرب ، استپهای وسیع قزاقستان در شمال

و مناطق کوهستانی جنوب و جنوب شرق ، همچنین دوری

از دریاهای آزاد، Ø‌داقل بارندگی Ùˆ اختلاف دمای زیاد

در سراسر منطقه موجب تنوع اقلیمی این منطقه شده است

( رجوع کنید بهکشورهای مستقل مشترک المنافع و جمهوریهای

بالتیک ØŒ ص 49). تنوع جانوری این منطقه به Ø‌وزة جانوری Ù€ جغرافیایی ایرانی Ù€ تورانی وابسته است . برخی از مهره داران بزرگ جثة این منطقه از قبیل ببر تورانی Ùˆ یوزپلنگ انقراض یافته اند. اجتماعات Ú©Ù… تعدادی از جانوران مثل برخی از پلنگها،

گوزن تایگا ، غزالها از جمله غزال شنی ، بزهای کوهی از قبیل بز کوهی هیرکانی و بز کوهی سیبری و گوسفندهای کوهی













هنوز باقی اند. برخی جانوران مخصوصاً شمار زیادی از پستانداران هنوز از تعداد زیادی برخوردارند از این جانوران Ù…ÛŒ توان از گرگ ØŒ روباه ها نظیر روباه معمولی ØŒ زردبر (از خانوادة سمور Ùˆ راسو: Mustelidae )ØŒ Ùˆ نیز بسیاری از جوندگان از جمله سنجاب زمینی ØŒ گونه هایی از جربیلها (زیرخانوادة Gerbillinae ) Ùˆ دو پاها (Dipodidae) نام برد. پرندگان آسیای میانه تنوع فوق العاده ای دارند. این رده از جانوران اگر Ú†Ù‡ در مناطق بیابانی از گونه های غیر وابسته ای تشکیل شده اند اما گونه های شاخصی نیز نظیر زاغ کویری ØŒ سسک جنبان ØŒ گنجشک سینه سیاه Ùˆ برخی از گونه های جنس Ú†Ú©Ú†Ú© در این منطقه وجود دارد. در کوهها اشکال متمایزی از پرندگان هستند Ú©Ù‡ به گونه های ارتفاعات اروپایی ØŒ مدیترانه ای ØŒ هیمالیایی ØŒ چینی (مثل سهرة سیاه ) Ùˆ اوراسیایی (مثل زاغ نوک زرد ) وابسته اند. خزندگان مخصوصاً سوسمارها Ùˆ مارها در این منطقه فراوان اند. در میان سوسمارها، برخی از گکوها (Gekkonidae) نظیر Ú¯Ú©ÙˆÛŒ دُم پخ ترکستان در مناطق بیابانی Ùˆ برخی نظیر گونه های دو جنس Alsophylax Ùˆ Cyrtopodion در خاکهای آبادیها Ùˆ تپه ماهورها زندگی Ù…ÛŒ کنند. از خانوادة آگاماها (Agamidae) گونه هایی مثل Trapelus sanguinolentus در بیابانهای شنی Ùˆ گونه های جنس Phrynocephalus در خاکها Ùˆ گونه های جنس Laudakia در کوهها زندگی Ù…ÛŒ کنند. مارها در این منطقه فراوان اند. گونه های جنس Eryx (انواع بوآ) Ùˆ Coluber در بیابانها وجود دارند. گونه هایی از Lytorhynchus ØŒ Eirenis Ùˆ Boiga مخصوصاً در ترکمنستان زندگی Ù…ÛŒ کنند. گونه های سمّی Ùˆ خطرناک از قبیل کفچه مار (کبرا)ØŒ مار جعفری آسیایی Ùˆ افعی Vipera lebetina در این ناØ‌یه پراکنده اند. لاک پشتها کمیاب اند Ùˆ فقط گونة لاک پشت آسیایی در برخی مناطق وجود دارد. از میان دوزیستان فقط قورباغة معمولی Ùˆ دو گونه از وزغها به فراوانی Ùˆ گونه ای سمندر با نام علمی Ranodon sibiricus در جنوب شرق قزاقستان وجود دارد. از میان آبزیان ØŒ برخی از ماهیها از قبیل گونه های متعلق به جنس Pseudoscaphirhynchus در آمودریا Ùˆ سیردریا Ùˆ برخی از گونه های کپور (Cyprinidae) در رودخانه های کوههای کپه داغ تا تبت Ùˆ هیمالیا پراکنده اند. در دریاچة آرال نیز گونه هایی از قبیل Aralensis Salmo trutta زندگی Ù…ÛŒ کنند. بندپایان این ناØ‌یه همچون سایر نواØ‌ÛŒ دنیا از تنوع فوق العاده ای برخوردارند ( رجوع کنید بهد. ایرانیکا ØŒ ذیل "Fauna.III" ).

تنوع اقلیمی منطقه آسیای میانه سبب تنوع چشمگیر جانوران این منطقه شده است مثلاً در کشور تاجیکستان Ù…ÛŒ توان هم زمان عناصر «شمالی » از قبیل خرس قهوه ای ØŒ خرگوش ØŒ گورکن ØŒ گوفر (جونده ای نقب زن به اندازة موش صØ‌رایی Ú©Ù‡ گونه های کیسه مانند دارد)ØŒ بز ÙˆØ‌Ø´ÛŒ سیبریایی ØŒ عناصر «آسیای مرکزی Ùˆ هندی Ù€ تبتی » مثل پلنگ آسیایی ØŒ اولار هیمالیایی (= مرغ هلال Ø› رجوع کنید به د. تاجیکی ØŒ ج 4ØŒ ص 378)ØŒ گرگ تبتی ØŒ عناصر «هندی » مثل خارپشت ایرانی ØŒ گونه های مختلف خانوادة پرستو (Hirundinidae) ØŒ عناصر «افغانی » از قبیل قوچ موفلون (گوسفند ÙˆØ‌Ø´ÛŒ آسیایی )ØŒ مار کبرا، لاسرتای خاکستری Ùˆ موریانه ها را دید ( رجوع کنید به Ù…Ø‌بت اف ØŒ ص 38Ù€42). با پیشروی به سمت شمال بر تعداد Ùˆ تنوع عناصر شمالی افزوده Ù…ÛŒ شود. در قزاقستان خرس قهوه ای ØŒ گراز ÙˆØ‌Ø´ÛŒ ØŒ گونه های گوزن مثل گوزن تایگا Ùˆ همچنین سیاه گوش (وشق ) بیشتر وجود دارد. درختان دره های تنگ Ùˆ عمیق Ùˆ دره های نواØ‌ÛŒ استپی Ùˆ کوهستانی ØŒ مسکن Ùˆ Ù…Ø‌Ù„ بزها Ùˆ گوسفندهای کوهی ØŒ گوزنها Ùˆ گربه های ÙˆØ‌Ø´ÛŒ برفی اند. وجود رودها Ùˆ دریاچه ها نیز منجر به تنوع جانوران آبزی این منطقه شده است ( رجوع کنید بهآشنایی با جمهوریهای مستقل آسیای میانه Ùˆ قفقاز ØŒ ص 72Ù€73ØŒ 87).

برای مطالعة بیشتر، علاوه بر منابع مندرج در پایان مقاله رجوع کنید بهA. V. Afanasev, Zoogeografia Kazakhstana: no osnove rasprostraneiia mlekopitaiushchikh (Zoogeography of Kazakhstan: the distribution of mammals), Alma-Ata 1960; D. A. Azimov, Nasekomye Uzbekistan (Insects of Uzbekistan), Tashkent 1993; A. B. Bekenov, I. A. Grachev, and I.S. Lobachev, Ekologiia i povedenie mlekopitaiushchikh kazakhstana (Ecology and behavior of mammals of Kazakhstan), Alma-Ata 1988; E. I. Gan, Animal ecology and biology in Uzbekistan, Tashken 1969 (in Russian); E. V. Gvozdev, Animals of Kazakhstan: results and prospects of study, proceedings of the Institute of Zoology of S. S. R ., Alma-Ata 1984; V. G. Heptner, Fauna pozvonochnykh zhivotnykh Badkhyza (Vertebrate fauna of Badghyz Southern Turkmenistan) ) iuzhnyi Turkmenistan ),







Ashkhabad 1956; R.N.Meklenburtsev etal., Ptitsy Uzbekistan (Birds of Uzbekistan), Tashkent 1987; N.T. Nechaeva, Vegetation and wildlife of the western Kopetdagh, Ashkhabad 1985 (in Russian); A.K.Rustamov, The birds of Turkmenistan , Ashkhabad 1958 (in Russian); S. M. Shammakov, Presmykayushcheesya ravninnogo Turkmenistana (Reptiles of lowland Turkmenia), Ashkhabad 1981; idem, The reptiles of plain Turkmenistan , Ashkhabad 1981 (in Russian); O. A. Starkov, Founa and animal ecology of Tajikistan: a collection of papers , Dushanbe 1978 (in Russian); A. O. Tashliev et al., Fauna resources of Turkmenistan and the problems of their rational use , Ashkhabad 1988 (in Russian); V. V. Tshikolovets, The butterflies of Turkmenistan , Bratislava 1998; I. D. Yakovelva, Identification book of Kirgizia , s reptiles , Frunze 1961 (in Russian).

ج ) قفقاز. قفقاز شامل دو بخش شمالی Ùˆ جنوبی است . قفقاز شمالی در بر گیرندة جمهوریهای داغستان ØŒ Ú†Ú†Ù† ØŒ اینگوش ØŒ اوسِتیای شمالی ØŒ کاباراـ بالکار، آدیگه Ùˆ قاراچای Ù€ چرکس است . قفقاز جنوبی شامل جمهوریهای آذربایجان ØŒ ارمنستان Ùˆ گرجستان است . قفقاز در Ø‌دفاصل بین اقلیم معتدل مداری Ùˆ جنب مداری قرار دارد. کوههای قفقاز چون سدی از نفوذ تودة هوای سرد کوهستانی از شمال به ماورای قفقاز (قفقاز جنوبی ) Ùˆ تودة هوای گرم از جنوب به قفقاز شمالی جلوگیری Ù…ÛŒ کنند ( رجوع کنید بهامیر اØ‌مدیان ØŒ 1376 Ø´ ØŒ ص 10Ù€13ØŒ 18). مناطق Ø‌فاظت شدة قفقاز دارای چهل گونه پستاندار، 120 گونه

پرنده ، سیزده جور از خزندگان ، چهار جور از دوزیستان

Ùˆ بیش از 300 ØŒ 1 جور Ø‌شره است . در پایکوههای غرب Ùˆ

مرکز قفقاز، پستانداران بیابان زی نظیر گرگ قفقازی ØŒ روباه ØŒ خرگوش Ùˆ موش صØ‌رایی Ùˆ در اراضی پست تِزِک Ù€ کوما،

چاله کُروارس میانی ØŒ جانوران نیمه صØ‌رایی نظیر جیران

(غزال شنی Ø› غزال دُرکاس )ØŒ تشی (خارپشت تیرانداز)ØŒ خرگوش صØ‌رایی ØŒ گونه های زیر خانوادة موشها، گراز ÙˆØ‌Ø´ÛŒ Ùˆ گربة ÙˆØ‌Ø´ÛŒ پراکنده اند. در کوههای قفقاز خانواده های بزرگ Ùˆ Ú©ÙˆÚ†Ú© Ùˆ گاه در فلات ارمنستان ØŒ Ø‌یوانات کوههای بلند Ùˆ جنگلی از قبیل بز کوهی داغستان ØŒ گوسفند کوهی ØŒ گونه هایی از گوزن ØŒ گونه های مختلف خانواده سنجاب (Sciuridae) ØŒ

خرس قهوه ای و گربة جنگلی زندگی می کنند.

در نواØ‌ÛŒ خشک آذربایجان خزندگانی چون گونه های مختلف خانواده افعی (Viperidae) دیده Ù…ÛŒ شود. تعدادی از جانوران غیر بومی از قبیل گوزن خالدار نیز با در نظر گرفتن اقلیم قفقاز در این منطقه سازگار شده اند ( رجوع کنید به همان ØŒ ص 21Ù€22Ø› اسدی کیا، ص 10Ù€11). گاه نیز فعالیتهای اقتصادی ØŒ جغرافیای جانوری این منطقه را تغییر داده است . ماهی گامبوزیا از

ایتالیا، سگ آبی امریکای جنوبی ، گوزن قطبی از شرق دور، مینک و سگ راکون از تایگاهای اوسوری به گرجستان

آورده Ùˆ به خوبی سازگار شده اند (امیر اØ‌مدیان ØŒ 1381 Ø´ ØŒ ص 265Ù€ 266).

پرندگان قفقاز نیز به دلیل تنوع قلمروهای زیستی از گوناگونی زیادی بر خور دارند. در کوههای قفقاز بزرگ و

Ú©ÙˆÚ†Ú© Ùˆ فلات ارمنستان ØŒ کبک دری قفقاز Ùˆ قره خروس فراوان اند. از پرندگان نواØ‌ÛŒ جنگلی گرجستان Ù…ÛŒ توان

به این موارد اشاره کرد: گونه های مختلف خانوادة ماکیانیان (Phasianidae) ، کبک دری ، الیکایی ، دارکوب سبز و

دارکوب سیاه . از پرندگان بیشه ها و بوته زارها می توان

از لاشخور، کرکس سیاه ، شاهین ، از پرندگان جنگلهای اراضی پست از قرقاول و در استپها از چکاوکها (Alaudidae) و عقاب استپ نام برد. گونه های خانوادة دلفین (Delphinidae)

و ماهیهای گوناگون از قبیل استروژن ، سالمون ، شاه ماهی ،

ماهی پهن ، ماهی دراز و سفره ماهی نیز در آبهای این مناطق وجود دارند ( رجوع کنید بههمو، 1376 ش ؛ همو، 1381 ش ؛ اسدی کیا، همانجاها).

برای مطالعة بیشتر، علاوه بر منابع مندرج در پایان مقاله رجوع کنید بهK. M. Alekperov, Mlekopitaiushchie iugo-zapadnogo Azerbaidzhana (Mammals of southwestern Azerbaijan), Baku 1966 (in Russian); Animal life of Azerbaijan , ed. A. N. Alizade et al ., Baku 1951 (in Russian); L. V. Chopikashvili, Fauna and animal ecology of the Caucasus: a collection of scientific papers, Ordzhonikidze 1987 (in Russian); V. I. Naniev, Animal ecology of the northern slopes of central caucasus: an interdisciplinary collection of paper , Orj ¨onikidze 1978.













د) جنوب غرب آسیا (به جز ایران ). با توجه به قرارگیری این ناØ‌یه در عرضهای جغرافیایی پایین ( 15 تا Ù’45 عرض شمالی ) Ùˆ دور بودن از اقیانوسها Ùˆ مناطق مرطوب ØŒ آب Ùˆ هوای گرم Ùˆ خشک به طور عمومی در این ناØ‌یه Ø‌اکم است . این ناØ‌یه شامل شانزده کشور افغانستان ØŒ پاکستان (بخش غربی )ØŒ ایران ØŒ ترکیه ØŒ عراق ØŒ سوریه ØŒ لبنان ØŒ فلسطین ØŒ اردن ØŒ یمن ØŒ عربستان سعودی ØŒ عمان ØŒ امارات متØ‌دة عربی ØŒ بØ‌رین ØŒ قطر Ùˆ کویت است . به استثنای برخی مناطق کوهستانی Ùˆ پر آب در ایران

Ùˆ عراق Ùˆ ترکیه Ùˆ سواØ‌Ù„ مدیترانه Ùˆ بخشی از پاکستان ØŒ

در سایر مناطق این ناØ‌یه به علت نبود ناهمواریهای مرتفع

و دوری از دریاهای بزرگ و نبود رطوبت کافی در هوا، اقلیم

گرم Ùˆ خشک Ùˆ نامساعد Ø‌اکمیت دارد Ùˆ علاوه بر تبخیر

شدید آبهای سطØ‌ÛŒ ØŒ خاکهای آن نیز نامساعد Ùˆ شور بوده

Ùˆ از Ù„Ø‌اظ منابع غذایی بسیار فقیر است . از این رو پوشش

گیاهی متراکم و جنگل در این مناطق دیده نمی شود و گیاهان ، شورپسند و دور از هم اند ( رجوع کنید بهمستوفی الممالکی ، ص 22ـ 25، 31ـ32).

جغرافیای پیچیدة افغانستان ، شرایط وجود جانورگان متنوعی را فراهم کرده است . کوههای هندوکش ، سدی در

برابر پراکنش و نفوذ بیشتر عناصر خطة جانورگان هندی

به سوی مغرب بوده است ، و در نتیجه بیشتر جانوران افغانستان نوعاً دیرین شمالگان (= مربوط به منطقة جغرافیایی شامل اروپا، و مناطق آسیایی واقع در شمال کوهستان هیمالیا)

هستند. تداخل دو خطة عمدة زیا جغرافیایی را وجود

پنج منطقة زیستبومی عمده در این کشور باز هم پیچیده تر Ù…ÛŒ کند: ارتفاعات مرکزی ØŒ جلگه ها، نواØ‌ÛŒ نیمه کویری

جنوبی ØŒ جنگلها Ùˆ بارانهای موسمی ØŒ Ùˆ Ø‌وضة میان کوهی شرقی . در میان پستانداران (به جز انسان )ØŒ بوزینة هندی رِزوس تنها پستاندار عالی این کشور است . در میان گوشتخواران ØŒ نسل یوز (تازی پلنگ ) Ùˆ ببر خزری از بین

رفته است . نسل پلنگ برفی روبه نابودی و نسل سایر

پلنگها و سیاهگوشها ، و گونه های کوچک تر گربه سانان

از قبیل گربة کوهی Ùˆ گربة صØ‌رایی روبه کاهش است . ظاهراً روباه شنی (روباه دشتی ) Ùˆ شاه روباه (روباه خاکی )

نیز بسیار کمیاب شده اند. گرگ ، روباه سرخ (روباه معمولی )، شغال ، نَمْس و خرس سیاه آسیایی نیز وجود دارند. خرس قهوه ای ظاهراً منقرض شده است . از خانوادة سمور و راسو (Mustelidae) نیز هشت گونه از قبیل سمورسنگی ، راسو ، شنگ (سگ آبی ) و کفتار دیده می شود. پنج گونه از سُمداران مثل قوچ اوریال (آهوی قشقار)، بز کوهی سیبریایی ، اوریال بدخشان (آهوی سرخ )، بزکوهی (آهوی رنگ )، پازن ، بز مارخور ، گوزن باختری (گوزن تایگا) و گراز در قسمتهای مختلف افغانستان وجود دارند. آهوی مشک (آهوی خُتن ) نیز منقرض شده است .

از پستانداران Ø‌شره خوار (Insectivora) شمار نه چندان زیادی از خارپشتها (Erinaceidae) همچنین تَبَرغان ØŒ

سنجابها (Sciuridae) و جمعیت زیادی از سایر جوندگان (Rodentia) ، گونه هایی از خرگوشیان (Lagomopha) و 32

گونه خفاش (Chiroptera) نیز در افغانستان تشخیص داده

شده است .

تقریباً 450 گونه پرنده در افغانستان شناسایی شده است . در نواØ‌ÛŒ استپی ØŒ درنای سفید سیبریایی ØŒ اردک ÙˆØ‌Ø´ÛŒ ØŒ چوب پا ØŒ پرستوهای دریایی ØŒ کاکاییها (Laridae) ØŒ فلامینگو ÛŒ بزرگ ØŒ در دریاچه ها چنگر (قَشْقِل اصلی )ØŒ غاز خاکستری ØŒ کله سبز ØŒ گیلار ØŒ فیلوش ØŒ اردک سرØ‌نایی Ùˆ Ø‌واصیل خاکستری Ùˆ شمار زیادی از درازپاها زندگی Ù…ÛŒ کنند. در کوههای مرکزی ØŒ Ù„Ú© لکها (Ciconiidae) ØŒ سار (Sturnidae) ØŒ کبک Ùˆ انواع کلاغ (Corvidae) ØŒ در جنگلها قرقاول هیمالیایی ØŒ بلبل کله سفید Ùˆ طوطی (Psittacidae) ØŒ در نواØ‌ÛŒ نیمه کویری Ùˆ اراضی پست ØŒ خانواده های چکاوکها (Alaudidae) ØŒ سِسْکها (Sylviidae) ØŒ پرستوها (Hirundin: dae)

و گنجشکها (Passeridae) وجود دارند. دوزیستان شامل

وزغ سبز ، قورباغه و یک گونه سمندر با نام علمی

Batra chuperus musteri هستند. خزندگان شامل 34 گونه

از آگاماها (Agamidae) ، پانزده گونه از گکوها (مارمولکهای





















خانگی : Gekkonidae )، دوازده گونه دو شاخ زبان (Lacertidae) ، دو گونه بزمجه (Varanidae) و 27 گونه مار (راستة Serpentes )اند. کوهستان هندوکش ماهیهای کشور را به

دو مجموعة قزل آلاها (آزاد ماهیان : Salmonidae ) و کپورها (Cyprinidae) که شامل ماهی آزاد و کپور و است

تقسیم کرده است ( رجوع کنید بهد. ایرانیکا ØŒ ذیل "Afghanistan. III" Ø› دریØ‌ ØŒ ص 5).

Ø‌یات ÙˆØ‌Ø´ پاکستان در کوههای شمالی ØŒ تنوع زیادی دارد Ùˆ Ø‌یواناتی از قبیل خرس قهوه ای ØŒ خرس سیاه هیمالیایی ØŒ پلنگ ØŒ پلنگ برفی ØŒ بزکوهی سیبریایی Ùˆ انواعی از گوسفندهای ÙˆØ‌Ø´ÛŒ Ùˆ گورخر در این منطقه وجود دارد. آهو ØŒ جبیر ØŒ گراز ÙˆØ‌Ø´ÛŒ ØŒ شغال ØŒ گونه های مختلف روباه Ùˆ گربه Ùˆ تعداد زیادی از جوندگان از خانواده های مختلف سنجابها، دوپاها، موشها، سنجابکها (Myoxidae) Ùˆ تشیها (Hystricidae) در این کشور دیده Ù…ÛŒ شوند. از خزندگان فراوان Ù…ÛŒ توان به این گونه ها به عنوان چند نمونه از 21 خانوادة مختلف این رده اشاره کرد: لاک پشت سبز، لاک پشت آسیایی ØŒ تمساØ‌ تالابی ØŒ آگامای بدخشان ØŒ Ú¯Ú©ÙˆÛŒ دُم کُند ØŒ سوسمار پاشرابة بلانفورد ØŒ بزمجه (وارانوس ) هندی ØŒ بوآی تاتاری ØŒ مار دریایی نوک دار Ùˆ مار جعفری سندی . خیل پرندگان پاکستان در 79 خانواده جای گرفته اند؛ از متنوع ترین خانواده ها Ù…ÛŒ توان به این نامها اشاره کرد: سهره (Fringillidae) ØŒ مگس گیر (Muscicapidae) ØŒ دم جنبانک (Matacillidae) ØŒ پرستو، چکاوک ØŒ دارکوب (Picidae) ØŒ جغد (Strigidae) ØŒ کبوتر (Columbidae) ØŒ کاکایی ØŒ آبچلیک (Scolopacidae) Ùˆ خانوادة باز Ùˆ عقاب Ùˆ لاشخور (Accipitridae) ( رجوع کنید بهد. بریتانیکا ØŒ 1985ØŒ ماکروپدیا ØŒ ج 25ØŒ ص 382Ø› > « , پایگاه اطلاعاتی گونه ØŒ های ...» < ØŒ ذیل Pakistan" " ).

جانوران عراق شامل انواعی از آنتلوپها (گروهی از پستانداران زوج سم : Artiodactyla )ØŒ خفاشها، سیاهگوش ØŒ شیر، یوزپلنگ ØŒ کفتار، گونه های مختلف غزال ØŒ شغال ØŒ شنگ معمولی ØŒ موشهای دوپا، گرگ ØŒ گورخر Ùˆ گراز ÙˆØ‌Ø´ÛŒ است . شماری از گونه های در معرض خطر انقراض عبارت اند از: گربة جنگلی ØŒ گربة ÙˆØ‌Ø´ÛŒ ØŒ گربة شنی ØŒ خرس قهوه ای ØŒ پازن (زیرگونة ایرانی )ØŒ Ù„Ú© Ù„Ú© سفید ØŒ کفچه نوک سفید ØŒ فلامینگوی بزرگ ØŒ عقاب ماهیگیر Ùˆ عقاب استپ . همچنین از خزندگان در معرض خطر، سوسمار خاردم مصری ØŒ آفتاب پرست ØŒ بوآی شنی قفقاز Ùˆ لاک پشت مهمیزدار قابل ذکر است . نهنگ آبی (بزرگ ) Ùˆ نهنگ گوژپشت نیز از پستانداران آبزی در معرض این

کشورند ( رجوع کنید بهماسیکوت ؛ > « , پایگاه اطلاعاتی گونه ، های ...» < ، ذیل "Iraq" ).

گوناگونی آب Ùˆ هوا در ترکیه موجب تنوع در Ø‌یات ÙˆØ‌Ø´ این کشور شده است . از طرفی چون ترکیه ناØ‌یه ای انتقالی بین اوراسیا Ùˆ افریقاست ØŒ جانوران آن تنوع فوق العاده ای دارند. پستاندارانی همچون گوزن ØŒ غزال ØŒ میش ÙˆØ‌Ø´ÛŒ ØŒ مارال ØŒ بزکوهی ØŒ خرس ØŒ گرگ ØŒ روباه ØŒ یوزپلنگ ØŒ سیاهگوش ØŒ خرگوش صØ‌رایی ØŒ راسو، گراز ÙˆØ‌Ø´ÛŒ ØŒ کفتار، شتر، گاومیش Ùˆ نیز در Ø‌دود چهارصد گونه پرنده از جمله قرقاول ØŒ کبک ØŒ بلدرچین ØŒ مرغابی ØŒ قو، کبوتر، هوبره ØŒ طاووس ØŒ فلامینگو، پلیکان Ùˆ Ù„Ú© Ù„Ú© در این کشور وجود دارد ( رجوع کنید بهقاسمی ØŒ ص 7Ù€ 8Ø› ترکیه * : بخش 1).

Ø‌یوانات ÙˆØ‌Ø´ÛŒ استپهای سوریه عبارت اند از چندین گونه غزال ØŒ روباه معمولی ØŒ شغال Ùˆ گاهی هم کفتار Ùˆ در کوهستانهای شمالی بزهای ÙˆØ‌Ø´ÛŒ ØŒ Ùˆ ندرتاً شوکا . از Ø‌یوانات Ú©ÙˆÚ†Ú© تر انواعی از قبیل خرگوش ØŒ خارپشتها (Eriniceidae) ØŒ سمور سنگی Ùˆ راسو دیده Ù…ÛŒ شود.

سوریه از Ù„Ø‌اظ تنوع پرندگان فوق العاده غنی است ØŒ زیرا آنجا سرزمین میزبان پرندگان مهاجر از شمال Ùˆ جنوب است . انواع پرندگان آوازخوان ØŒ مرغابیها Ùˆ قوها (Anatidae) از آبان تا فروردین /نوامبر تا آوریل ولک لکها شامل Ù„Ú© Ù„Ú© سیاه

Ùˆ Ù„Ú© Ù„Ú© سفید Ùˆ درناها در فصل بهار، در این سرزمین فراوان اند. گونه هایی از بلدرچین ØŒ کبوترها، کبک Ùˆ هوبره پرندگان بومی این کشورند. شترمرغ ÙˆØ‌Ø´ÛŒ در سوریه منقرض















شده است . از پرندگان شکاری ØŒ انواع لاشخورها، از قبیل کرکس Ú©ÙˆÚ†Ú© ØŒ کرکس Ùˆ طرلان یافت Ù…ÛŒ شوند. در استپها عقرب فراوان است . همچنین برخی افعیها از جمله افعی شاخدار ایرانی Ùˆ انواع سوسمارها وجود دارند. رودها Ùˆ دریاچه های این سرزمین پر از ماهی است . Ø‌شرات این کشور نیز چون

هر منطقه ای بسیار فراوان و متنوع اند ( رجوع کنید به > سوریه < ، ص 34ـ35).

کشور لبنان ØŒ نقطة تلاقی سه قارة اروپا، افریقا Ùˆ آسیاست . قرارگرفتن این کشور در شرق مدیترانه نیز این امتیاز را تقویت کرده است . این شرایط اقلیمی Ùˆ در نتیجه رویشهای گیاهی خاص Ùˆ گوناگون ØŒ تنوع خاصی به جانورگان این کشور بخشیده است ØŒ اما برخی از این جانوران به علت فعالیتهای بشر، منقرض شده اند. از مهم ترین Ø‌یوانات انقراض یافتة لبنان Ù…ÛŒ توان به خرس قهوه ای سوریه ای ØŒ پلنگ افریقایی ØŒ سیاهگوش ایرانی ØŒ گوزن ØŒ غزال عربی Ùˆ هامستر طلایی اشاره کرد. فسیلِ گونه هایی از قبیل شیر Ùˆ فیل Ùˆ کرگدن در این کشور قابل توجه است . پستانداران لبنان شامل چند راسته اند: راستة Ø‌شره خواران شامل دو جنس با دو گونه خارپشت Ùˆ سه گونه Ø‌شره خوار؛ راستة خفاشان شامل پانزده گونه Ø‌شره خوار Ùˆ یک گونة میوه خوار؛ سگسانان از راستة گوشتخواران ØŒ شامل گونه های شغال Ùˆ گرگ Ùˆ سگ Ùˆ روباه معمولی است . از خانوادة سمور Ùˆ راسو پنج گونه شامل شنگ معمولی ØŒ راسو، سمور سنگی ØŒ گورکن Ùˆ زردبر وجود دارند. این خانواده شامل یک گونه راسوی مصری بوده است Ú©Ù‡ به نظر Ù…ÛŒ رسد اخیراً منقرض شده است . کفتارها با یک گونه ØŒ گربه سانان با گونة گربة ÙˆØ‌Ø´ÛŒ Ùˆ خرگوشهای کوهی با یک گونه هنوز وجود دارند. از زوج سُمان Ù…ÛŒ توان به گراز ÙˆØ‌Ø´ÛŒ اشاره کرد. خرگوشیان نیز دارای یک گونه خرگوش با نام علمی Lepus europaeus است . از راستة جوندگان Ù…ÛŒ توان به سنجاب ایرانی ØŒ تشی ØŒ سنجابکها، موشهای صØ‌رایی ØŒ موش خانگی Ùˆ هامستر خاکستری اشاره کرد. دوزیستان لبنان شامل پنج گونه از قورباغه Ùˆ وزغ (چهار گونه ) Ùˆ سمندر (یک گونه ) است . خزندگان دارای 43 گونه اند. از این رده Ù…ÛŒ توان به لاک پشتهای خشکی ØŒ لاک پشتهای

دریایی ، لاک پشتهای آبی ، سوسمارها و مارهای سمّی و غیرسمّی اشاره کرد. در میان 337 گونه پرندة شناخته شده در لبنان ، 65 گونة بدون آشیانه ، صد گونة آشیانه دار و 170 گونة مهاجر قابل تشخیص است . لبنان دارای 44 گونه پرندة شکارچی است که برخی از آنها از قبیل دلیجه ، سارگپه پابلند ، کرکس و شاهین آشیانه دار هستند. گونه هایی از قبیل بلبل خرما ، سسک دم پهن و الیکایی نیز در لبنان و کشورهای همسایه وجود دارند (برای تفصیل بیشتر رجوع کنید به سوری ، 2004).

فلسطین از تنوع فوق العادة جانوران برخوردار است . به نظر Ù…ÛŒ رسد تنوع گیاهی آن (600 ØŒ 2 گونه )ØŒ عاملی در جهت افزایش تنوع Ø‌یات جانوری این منطقه شده است . بیش از پانصد گونة مختلف پرنده در آنجا شناسایی شده است . برخی از آنها شامل







بلبل معمولی بومی اند Ùˆ برخی مثل چنگرها Ùˆ سارها در زمستانها برای تأمین غذا به Ø‌وضچه های ماهی Ùˆ مزارع کشاورزی پناه Ù…ÛŒ آورند. میلیونها پرندة مهاجر، هر سال

دوبار بر فراز این کشور پرواز می کنند. سارگپه جنگلی ،

پلیکانها و دیگر پرندگان بزرگ و کوچک در ماههای اسفند و مهر/ مارس و اکتبر آسمان را پر می کنند. چندین گونة شکاری از قبیل عقابها، شاهینها ، قرقیها (Hawks) و برخی پرندگان آوازخوان مثل سِسْک جنگلی و تاج طلایی در این کشور آشیانه دارند. غزالهای کوهی ، روباه ها، گربه های جنگلی

Ùˆ دیگر پستانداران در مناطق کوهستانی Ùˆ جنگلی زندگی Ù…ÛŒ کنند. بز کوهی نوبِیایی از دیگر پستانداران مناطق بیابانی فلسطین است . آفتاب پرستها، مارها Ùˆ سوسمارها از جملة صد گونه خزندة بومی این کشورند. در Ø‌ال Ø‌اضر جانورانی از قبیل غزال ØŒ بزکوهی ØŒ پلنگ Ùˆ کرکس از جانوران تØ‌ت Ø‌فاظت اند ( رجوع کنید به الیمان ØŒ 2004).

Ø‌یات ÙˆØ‌Ø´ اردن شامل پستاندارانی از قبیل شماری از راسته های Ø‌شره خواران ØŒ خفاشها، جوندگان ØŒ برخی گوشتخواران مانند شغال ØŒ گرگ ØŒ خرس قهوه ای ØŒ چندگونه از خانوادة سمور Ùˆ راسو، پلنگ ØŒ گربه ØŒ گرازوØ‌Ø´ÛŒ Ùˆ برخی زوج سُمان از جمله غزالها است . از پستاندارانِ در معرض خطر انقراض Ùˆ آسیب پذیر اردن Ù…ÛŒ توان از گاوآهو ØŒ بزکوهی نوبیایی ØŒ غزال دُرکاس ØŒ داگونگ ØŒ شنگ معمولی Ùˆ برخی خفاشها نام برد. بیابانهای این کشور منزلگاهی برای برخی جانوران مثل شتر ØŒ روباه بیابانی ØŒ خرگوش Ùˆ دوپاها (شامل دوپای فرات Ùˆ دوپای مصری ) است . از شمار زیاد پرندگان وخزندگان Ù…ÛŒ توان شترمرغ ØŒ غواص گلوسرخ ØŒ خانوادة کبوترهای دریایی (Procellariidae) ØŒ پلیکانها (Pelecanidae) ØŒ فلامینگوی بزرگ Ùˆ دهها پرندة دیگر Ùˆ همچنین سه گونه لاک پشت ØŒ گکوها، آگاماها، بوآی شنی Ùˆ شماری از مارهای خانوادة Colubridae را ذکر کرد. دوزیستان این کشور از گونة وزغ سبز فراتر نیست ( رجوع کنید بهماسیکوت Ø› > « , پایگاه اطلاعاتی گونه ØŒ های ...» < ØŒ ذیل "Jordan" ).

کشورهای Ø‌وزة خلیج فارس Ùˆ منطقة یمن ØŒ به علت بیابانی بودن Ùˆ مجاورت با دریاهای آزاد Ùˆ اقیانوس تقریباً از اقلیم Ùˆ پوشش گیاهی Ùˆ در نتیجه تنوع جانوری نسبتاً مشابهی برخوردارند Ú©Ù‡ بررسی گونه های عربستان شاید بتواند شاخص خوبی برای جانوران این منطقه باشد.

گونه های جانوری عربستان با گونه های آسیا، اروپا و افریقا خویشاوندی دارند که این امر به سبب اتصال قاره ها پیش از وقوع اشتقاق آنها بوده است . بر این اساس ، برخی جانوران از قبیل کفتار مخطط ، پلنگ عربی ، شیر و یوزپلنگ از عناصر مشترک آسیایی و اروپایی و افریقایی هستند. برخی مثل گاوآهو، بابون زرد و زَلَم (از خرگوشهای سم دار کوهی ) از انواع افریقایی اند، اما بزکوهی دارای اصالت اروپایی است . نقوش سنگی به وجود گونه های انقراض یافته ای از قبیل شترمرغ و گاوهای نر اشاره دارد. از نخستیان عربستان می توان به میمونهای بابون اشاره کرد. بابون عربی با نوع افریقایی فرق دارد زیرا جثة آن کوچک تر است . از گوشتخواران می توان از گرگ عربی ، شغال ، روباه قرمز، روباه شنی (دشتی )، شاه روباه و روباه







فنک نام برد. گرگ عربی از گرگ آسیایی بزرگ تر است . روباه قرمز نیز بزرگ ترین جثه را بین انواع روباهها دارد. کفتار مخطط در مناطق کوهستانی دیده Ù…ÛŒ شود. از گربه سانان ØŒ گربة بیابانی ØŒ گربة شنی ØŒ ÙˆÙŽØ´ÙŽÙ‚ (نوعی سیاهگوش ) Ùˆ پلنگ عربی در غرب ØŒ جنوب Ùˆ شمال این کشور دیده Ù…ÛŒ شود. از سم داران Ù…ÛŒ توان به بزهای کوهی در ارتفاعات اشاره کرد. گاوآهوی عربی نیز Ú©Ù‡ Ø‌یوان شاخص شبه جزیرة عربستان است در Ø‌ال انقراض است . چندگونه غزال در این کشور وجود دارد. از دیگر پستانداران Ù…ÛŒ توان به خارپشتان ØŒ خفاشها، خرگوشها، جوندگان Ùˆ انواع آبزی از قبیل ماهیهای کتودون (Chaetodonidae) ØŒ دلفینها Ùˆ والها اشاره کرد. پرندگان عربستان از انواع آسیایی Ùˆ افریقایی اند. در شبه جزیرة عربستان در موسم مهاجرت بیش از 220 گونه پرنده در این کشور وجود دارد Ú©Ù‡ برخی مقیم Ùˆ برخی مهاجرند. شترمرغ انقراض یافته است اما انقراض برخی از کرکسها، دراجها، مرغ Ø‌بشی ØŒ مرغهای سنگخوار Ùˆ هوبره ها مشکوک است (ابوزناده ØŒ ص 695 Ù€697ØŒ 727Ù€733Ø› > « , پایگاه اطلاعاتی گونه ØŒ های ...» < ØŒ ذیل "Saudi Arabia" ).

در عربستان بیش از صد گونه خزنده وجود دارد؛ 67 گونه جزو راستة سوسمارها، سی گونه از راستة مارها، دوگونه لاک پشت آب شیرین Ùˆ پنج گونه لاک پشت دریایی Ú©Ù‡ در دریای اØ‌مر Ùˆ خلیج فارس زندگی Ù…ÛŒ کنند. صید خزندگان عربستان به خاطر روند فزایندة شکار آنها ممنوع شده است . از معروف ترین خزندگان عربستان ØŒ لاک پشت سبز Ùˆ لاک پشت منقاردار (عقابی ) است Ú©Ù‡ دلیل صید آنها استفاده از گوشت ØŒ تخم Ùˆ لاک آنهاست . همچنین سوسمار خاردُم مصری از جمله خزندگانی است Ú©Ù‡ با صید بی رویه مواجه است . ماهیها، دوزیستان Ùˆ Ø‌شرات عربستان نیز از تنوع خوبی برخوردارند ( رجوع کنید بهابوزناده ØŒ همانجاها).

در غرب شبه جزیرة عربستان مثلاً در جزایر اطراف یمن ØŒ برخی از عناصر افریقایی وجود دارند ( رجوع کنید بهکریملو، ص 10). از جانوران افریقایی یمن Ù…ÛŒ توان از بابون زرد (بابون گینه )ØŒ گاوآهو Ùˆ برخی پستانداران نام برد. پستانداران شاخص این کشور شامل یوزپلنگ ØŒ کاراکال ØŒ پلنگ ØŒ گربة شنی ØŒ گربة ÙˆØ‌Ø´ÛŒ ØŒ چندگونة غزال Ùˆ از گونه های در معرض خطر انقراض ØŒ بزکوهی نوبیایی ØŒ غزال دُرکاس Ùˆ داگونگ است . متنوع ترین خانواده های پرندگان یمن شامل خانواده های توکا (Turdidae) ØŒ سسک (Sylviidae) ØŒ کبوتر، کاکایی ØŒ آبچلیک (Scolopacidae) Ùˆ خانوادة باز، عقاب Ùˆ لاشخور (Accipitridae) است . از خزندگان یمن Ù…ÛŒ توان از چهارگونه لاک پشت ØŒ شمار فراوانی از افراد راستة سوسمارها، دوگونه از راستة کرم سوسمارها (Amphisbaenia) Ùˆ چندین گونه از مارها نام برد ( رجوع کنید بهماسیکوت Ø› > « , پایگاه اطلاعاتی گونه ØŒ های ...» < ØŒ ذیل "Yemen" ).

در کشورهای Ú©ÙˆÚ†Ú© Ø‌وزة خلیج فارس ØŒ جانورگان کمابیش همان تنوع عربستان سعودی را دارد، چنانکه در کویت

پرندگان نادر و مهاجری که از مناطق گرم به روسیه و آسیای صغیر می روند وجود دارند. از پرندگانی که معمولاً در کویت دیده می شوند می توان به هدهد ، عقابها، غازها و پرستوهای

دریایی (از خانواده Laridae : کاکایی ) اشاره کرد. پستاندارانی چون شتر، روباه ، جَربیل ، موش دوپا و خرگوشهای بیابانی

Ùˆ بندپایان فراوانی مثل انواع Ø‌شرات Ùˆ عنکبوتیان ØŒ همچنین خزندگانی از قبیل سوسمارهای گوناگون ØŒ مارمولکهای خانگی

Ùˆ مار نیز در این کشور دیده Ù…ÛŒ شوند ( رجوع کنید به Ø‌سن سلیمان Ù…Ø‌مود، ص 34Ù€ 35Ø› > « , پایگاه اطلاعاتی گونه ØŒ های ...» < ØŒ

ذیل "Kuwait" ). از میان پنجاه گونه پستاندار موجود در شبه جزیرة عربستان ØŒ بØ‌رین به تنهایی Ø‌دود سیزده گونه

را در جزایرش دارد. از مهم ترین پستانداران بØ‌رین Ù…ÛŒ توان

غزال ریم عربی (آهوی سفید)ØŒ دوپاها Ùˆ داگونگ را نام برد. تعیین دقیق تعداد گونه های خزندگان Ùˆ دوزیستان این کشور بسیار دشوار است اما تاکنون Ø‌دود 25 گونه خزنده Ùˆ دوازده گونه دوزیست شناخته شده است . از خزندگان معروف Ù…ÛŒ توان گونه هایی از لاک پشتها مانند لاک پشت سبز، عقابی ØŒ پشت چرمی Ùˆ جنگجو Ùˆ (سرخ ) را نام برد. دیگر خزندگان شامل سوسمارهای خاردم ) Uromastix sp. ) Ùˆ چندین گونه گِکو ازقبیل Stenodactylus sp. است . فقط 26 گونه پرندة هوایی واقعاً در مجمع الجزایر زاد Ùˆ ولد دارند اما وجود بیش از 265 گونه در سالهای اخیر گزارش شده است . این برای جزیره ای به Ú©ÙˆÚ†Ú©ÛŒ بØ‌رین ØŒ رقم بالایی است Ùˆ نشان دهندة جذابیت زیستگاهها برای پرندگان مهاجر است . از طرفی این رقم بالای پرندگان مهاجر از آنجاست Ú©Ù‡ سالانه بین اوراسیای مرکزی Ùˆ افریقا، در Ø‌دود دو تا سه میلیارد پرندة مهاجر از روی خلیج فارس Ù…ÛŒ گذرند. از مهم ترین پرندگان مهاجر بØ‌رین Ù…ÛŒ توان به بیش از 45 گونه مرغ

دریایی اشاره کرد ( رجوع کنید به > «راهنمای باتلاقهای خاورمیانه » < ØŒ ذیل "Bahrain" Ø› بØ‌رین . وزارت مسکن ØŒ شهرداریها Ùˆ Ù…Ø‌یط زیست ØŒ 1997).

اقلیم بیابانی قطر و آب و هوای گرم آن تنوع زیستی

این کشور را رقم زده است . زیستْ بومهای آبی و خشکی این کشور دارای گونه های شناخته شده ای شامل 111 گونه ماهی ، سیزده گونه مرجان ، چهار گونه خزنده ، 102 گونه

پرنده ØŒ 170 گونه از بندپایان Ùˆ نُه گونه پستاندار است . بیشترین تعداد پرندگان قطر از نوع مرغان دریایی Ùˆ پرندگان مقیم سواØ‌Ù„ اند. از مهم ترین این پرندگان Ù…ÛŒ توان به کفچه نوک ØŒ فلامینگوی بزرگ ØŒ باکلان گلوسیاه (قره غاز سوکوترا)ØŒ کشیم Ú©ÙˆÚ†Ú© ØŒ پرستوهای دریایی Ùˆ بسیاری از انوع دیگر اشاره

کرد. از پستانداران شاخص این کشور باید از گاوآهو و غزال

نام برد. از خزندگان معروف هم گونه هایی از لاک پشتهای

دریایی قابل ذکرند ( رجوع کنید به> «تنوع زیستی خشکی » < ، ذیل "Survey of entomo fauna in Qatar" ؛ > «راهنمای باتلاقهای خاورمیانه » < ؛ > «کنوانسیون تنوع زیستی در قطر» < ، ذیل "Qatar" ).

جزایر امارات متØ‌دة عربی در برگیرندة انواعی از جانوران است . از پستاندارانی Ú©Ù‡ در این منطقه گزارش شده است Ù…ÛŒ توان از گرگ عربی ØŒ کاراکال ØŒ غزال عربی ØŒ پلنگ عربی Ùˆ اØ‌تمالاً بزکوهی Ùˆ بزوØ‌Ø´ÛŒ نام برد. غزال دُرکاس ØŒ روباه قرمز، داگونگ ØŒ همچنین دلفین بینی بطری Ùˆ دلفین گوژپشت در آبهای اطراف این کشور، از دیگر پستانداران این منطقه اند. از خزندگان ØŒ لاک پشتهای دریایی از قبیل لاک پشت سبز، لاک پشت منقاردار، لاک پشت پشت چرمی Ùˆ بزمجة (وارانوس ) خاکستری Ùˆ همچنین انواعی از مارهای دریای از قبیل مار دریایی Ø´Ú©Ù… زرد ØŒ مار دریایی خلیج فارس ØŒ مار دریایی آراسته ØŒ مار دریایی کوتاه Ùˆ دیگر گونه ها در اطراف جزایر وجود دارند. از دوزیستان این کشور Ù…ÛŒ توان گونه هایی از وزغ را ذکر کرد.

آنچه در میان جانوران امارات عربی از توجه بیشتری برخوردار است تنوع چشمگیر پرندگان این کشور است . پرستوهای دریایی ØŒ مرغابیها، کاکایی ØŒ عقابهای ماهیگیر Ùˆ صدها پرندة دیگر به وفور در این کشور دیده Ù…ÛŒ شوند. این کشور Ú©ÙˆÚ†Ú© به تنهایی 25% از افراد جمعیتهای پرستوی دریایی کاکلی بزرگ ØŒ 40% از پرستوی دریایی کاکلی Ú©ÙˆÚ†Ú© ØŒ 30% از افراد جمعیتهای پرستوی دریایی پشت تیره Ùˆ 5% از افراد جمعیت پرستوی دریایی گونه سفید را به خود اختصاص داده است . از جمعیتهای بزرگ پرندگان امارات باید از باکلان گلوسیاه ØŒ انبوه عقابهای ماهیگیر در جزایر غرب ابوظبی ØŒ ماهی خورک سفید Ùˆ سسک درختی Ú©ÙˆÚ†Ú© در مانگروهای امارات متØ‌ده Ùˆ صدها پرندة دیگر نام برد ( رجوع کنید به> «راهنمای باتلاقهای خاورمیانه » < ØŒ ذیل "United Arab Emirates" ).

آب Ùˆ هوای کشور عمان به سبب تأثیرات رطوبتی ناشی از وزش بادهای موسمی معتدل است . Ø‌یات ÙˆØ‌Ø´ خشکی زی بØ‌رین شامل انواع گوناگونی از پستانداران ØŒ خزندگان Ùˆ پرندگان است . در Ø‌دود 75 نوع پستاندار خشکی زی در این کشور زندگی Ù…ÛŒ کنند Ú©Ù‡ از مهم ترین آنها Ù…ÛŒ توان از گرگ ØŒ گونه های مختلف روباه دشتی Ùˆ روباه قرمز، رودک عسل خوار ØŒ کفتار مخطط ØŒ گربة ÙˆØ‌Ø´ÛŒ ØŒ گربة شنی ØŒ کاراکال ØŒ پلنگ ØŒ خرگوشهای سم دار کوهی ØŒ غزال معمولی ØŒ غزال سعودی ØŒ غزال شنی ØŒ گاوآهوی عربی ØŒ بز عربی (طهر عربی )ØŒ بزکوهی ØŒ گورکن ØŒ شیر، یوزپلنگ ØŒ سمور Ùˆ خارپشت ایرانی (برانت ) نام برد. چهارده نوع معروف از جوندگان از قبیل یربوع (دوپای مصری )ØŒ جربیل Ùˆ تعداد زیادی از خفاشها نیز در این کشور وجود دارند. 104 گونه پرنده در عمان شناخته شده Ú©Ù‡ 77 گونه از آنها بومی Ùˆ 27 گونه مهاجرند. عمان از نظر خزندگانی چون انواع افعیها، مارهای بزرگ آبی (خانوادة Hydrophridae ) لاک پشتها، آفتاب پرست Ùˆ مارهای خشکی غنی است . خزندگان عمان در Ø‌دود 74 گونه اند. دو گونه قورباغه ØŒ دوزیستان این کشور را تشکیل Ù…ÛŒ دهند. سی گونه پروانه ØŒ سی گونه از Ø‌شرات تیرة درمستیده (Dermestidae) ØŒ دوگونه عنکبوت Ùˆ انواعی از عقربها Ùˆ زنبورها نیز در این کشور وجود دارند ( رجوع کنید به واین ØŒ ص 144ØŒ 146ØŒ 175Ù€211).

خلیج فارس Ú©Ù‡ در Ù…Ø‌دودة Ù’24 تا Ù’30 عرض شمالی واقع است ØŒ وضع نیمه بسته ای دارد Ú©Ù‡ فقط در بخش جنوب شرقی خود از طریق تنگة هرمز به دریای عمان Ùˆ اقیانوس هند متصل Ù…ÛŒ شود. خلیج فارس Ùˆ دریای عمان تنوع خاصی به کشورهای Ø‌وزة خودشان بخشیده اند. در این آبها تیره های فراوانی از ماهیان ØŒ Ùˆ سایر مهره داران آبزی ØŒ همچنین انبوهی از بی مهرگان از









جمله نرم تنان زندگی می کنند. به منظور شناسایی ماهیان خلیج فارس ، تاکنون گزارشها، مقالات و کتبی تهیه شده است که اولین گام جدّی و اساسی در این زمینه توسط بلگواد و لوپنتین در کتاب ماهیان خلیج فارس با معرفی 214 گونه متعلق به هفتاد خانواده برداشته شد ( رجوع کنید به اطلس ماهیان خلیج فارس و دریای عمان ، مقدمه ). از مهم ترین بی مهرگان خلیج می توان از نرم تنان خوراکی و مروارید آن یاد کرد ( رجوع کنید بهتجلی پور، جاهای متعدد).

برای مطالعة بیشتر، علاوه برمنابع مندرج در پایان مقاله رجوع کنید بهه . بلگواد و ب . لوپنتین ، ماهیان خلیج فارس ، ترجمة اسماعیل معتمد و بابامخیر، تهران 1359 ش ؛ امین اللّه دیانی ، پرندگان خاورمیانه و خاور نزدیک ، ج 1، تهران 1367 ش ؛

S. I. Atallah, "The small mammals of the eastern Mediterranean region: their ecology, systematic and zoogeographical relationships", Saugetierkundliche Mitteilungen , vol. 25 (1977), vol. 26 (1978); A. Ben-Tvvia, Fish collections from the eastern Mediterranean, the Red Sea and Inland Waters of Israel , Jerusalem 1976; P. M. Brignoli, Zoogeographical observations of the caves spiders of the Middle East , Olomouc 1973; M. I. Evans, Important bird areas of the Middle East , Cambridge 1994; C. Gross, Mammals of the Southern Gulf , Dubai 1987; Handbook to Middle East amphibians and reptiles , by A. E. Leviton et al ., Ohio 1992; D. L. Harrison, The mammals of Arabia, London 1964-1972; D. L. Harrison and P. J. J. Bates, The mammals of Arabia , Sevenoaks 1991; J. D. Hassinger, "A Survey of the mammals of Afghanistan", Fieldiana zoology , vol.60 (1973); P. A. D. Hollom, R. Porter, and S. Christensen, Birds of the Middle East and North Africa: a companion guide , Calton 1988; M. Jennings, Birds of the Arabian Gulf , London 1981; N. A. Khalaf, "A list of the birds of Palestine", Gazelle , no.8 (1986); J. Kingdon, Arabian mammals: a natural history , London 1991; T. B. Larsen, The butterflies of Egypt , Cairo 1989; A. E. Leviton and S. C. Anderson, "The amphibians and reptiles of Afghanistan", in Proceedings of the California Academy of Sciences , 38, 1970, 163-206; R. Porter and D. Cottridge, Photographic guide to birds of Egypt and the Middle East, London 2001; K. Relyea, Inshore fishes of the Arabian Gulf , London 1981; T. J. Roberts, The mammals of Pakistan , London 1977; D. P. Sharabati, Saudi Arabian seashells , Netherland 1981; United States Defense Intelligence Agency, Venomous snakes of the Middle East : identification guide , Washington D. C., 1991; B. A. L. Vincett, Animal life in Saudi Arabia , Roma 1982; Y. Yom - Tov, E. Tchernov, eds., The zoogeography of Israel: the distribution and abundance at a zoological crossroad , Boston 198

Ù‡ ) شمال افریقا. این ناØ‌یه بین عرضهای جغرافیایی Ù’15 تا Ù’35 شمالی یعنی تقریباً بین ساØ‌Ù„ جنوبی مدیترانه تا منطقة Ø‌ارة شمالی در قارة افریقا قرار دارد. این سرزمین خشک Ùˆ بیابانی وسیع با مساØ‌ت Ø‌دود ده میلیون کیلومترمربع ØŒ از Ù„Ø‌اظ اقلیمی Ùˆ شرایط طبیعی شباهت زیادی به جنوب غرب آسیا به ویژه عربستان دارد Ùˆ تنها از سمت شمال Ùˆ در باریکة ساØ‌Ù„ÛŒ آن اقلیم مدیترانه ای به بهبود وضعیت اقلیمی منطقه Ú©Ù…Ú© کرده است . در این ناØ‌یه یازده کشور اسلامی معادل 5ر22% تعداد کشورهای اسلامی قرار دارد Ú©Ù‡ عبارت اند از: مصر، لیبی ØŒ الجزایر، تونس ØŒ مراکش ØŒ سودان ØŒ موریتانی ØŒ مالی ØŒ نیجر، چاد Ùˆ جمهوری عربی صØ‌را (مستوفی الممالکی ØŒ ص 38Ù€39). شاید در بارة هیچ یک از جنبه های افریقا به قدر Ø‌یوانات ÙˆØ‌Ø´ÛŒ آن تبلیغ نشده باشد. فیلمهای بیشمار، سخنرانیهای توأم با تصویر یا کتب عامه پسند Ùˆ مقالاتی Ú©Ù‡ به قلم مکتشفان ØŒ طبیعت شناسان Ùˆ صیادان سیاØ‌ Ùˆ راهنمایان آنان انتشار یافته است افریقا را اغلب مانند باغ ÙˆØ‌Ø´ بسیار وسیعی در افکار مجسم Ù…ÛŒ کنند Ú©Ù‡ عدة کثیری از فیلان ØŒ شیران ØŒ زرافه ها، گورخران ØŒ اسبان آبی ØŒ کرگدنها، میمونها، تمساØ‌ها، مارهای عظیم الجثه Ùˆ سایر جانوران شگفت انگیز Ùˆ خطرناک در آن است . این تصور تا Ø‌دی صØ‌ÛŒØ‌ است زیرا هیچ ناØ‌یة بزرگی دارای این اندازه از Ø‌یوانات فراوان Ùˆ متنوع نیست . مع هذا در Ø‌ال Ø‌اضر هنگام صØ‌بت در بارة فراوانی Ùˆ اهمیت Ø‌یوانات افریقا مبالغه Ù…ÛŒ شود. در Ø‌الی Ú©Ù‡ خزندگان ØŒ میمونها Ùˆ پرندگان استوایی هنوز نسبتاً فراوان هستند، اغلب Ø‌یوانات بزرگ رو به زوال نهاده اند. این زوال تا Ø‌دی









نتیجة شکار نامØ‌دود صیادان Ø‌رفه ای سفیدپوست ØŒ ورزش دوستان Ùˆ بومیان Ùˆ تاØ‌دی نیز نتیجة تجاوز رو به افزایش به عرصة Ø‌یات ÙˆØ‌Ø´ بوده است ( رجوع کنید بهمشیری ØŒ ص 213).

جانوران مصر شامل پستانداران معروفی از قبیل شتر (معروف به کشتی بیابان Ø› معروف ترین پستاندار این کشور)ØŒ برخی میمونها (مثل بابون )ØŒ اسب Ùˆ گاو است . بیابانها دارای غزال دُرکاس ØŒ بزکوهی ØŒ کفتار، گاوآهو، شغال ØŒ روباه قرمز Ùˆ شنی ØŒ خرگوش Ùˆ سیاهگوش است . در Ø‌دود دویست گونه پرنده از قبیل عقاب طلایی ØŒ عقاب شاهی ØŒ نوک قاشقی

(کفچه نوک ) و دیگر پرنده ها در این کشور وجود دارد. انواع آبزیان در دریای سرخ ، آبهای مدیترانه و رود نیل زندگی می کنند که از آن جمله می توان به بیش از 190 گونه ماهی از قبیل فیل ماهی و ماهی خاردار اشاره کرد. خزندگان مصر نیز بسیارند. از خزندگان معروف ، کبرای مصر (به عنوان سمبل سلطنتی توتانخامن ) و گونه ای دیگر از کبراها (Elapidae) با نام علمیِ Naja nigrocollis ، افعی شاخدار ، بوآی شنی مصر و کبرای سیاه بیابان قابل ذکر است ( رجوع کنید بهد. آمریکانا ، ذیل "Egypt.1" ؛ > «شرم الشیخ » < ، ذیل "Fauna" ).

شتر یک کوهانه در لیبی و شمال افریقا نشو و نما دارد. از دیگر پستانداران لیبی می توان از آداکس (از خانوادة

گاوها: Bovidae )ØŒ کفتار، روباه ØŒ شغال ØŒ راسو ( ÛŒ مخطط صØ‌رایی ) ØŒ غزالها، گربة ÙˆØ‌Ø´ÛŒ Ùˆ برخی جوندگان بیابانی

از قبیل دوپاها و خرگوشهای بیابانی اشاره کرد. خزندگان مخصوصاً سوسمارها، آفتاب پرست ، مارهای سمّی و غیرسمّی نیز در بیابانها وجود دارند. پرندگان مهاجر در فصل سرما

از اروپا به این منطقه پرواز می کنند و به انواع بومی از قبیل چکاوک ، کبک ، باقرقره (کوکر شکم سیاه )، عقاب طلایی ، قوش و لاشخور می پیوندند ( د. آمریکانا ؛ د. بریتانیکا ، 1973، ذیل "Libya" ).

بین شمال Ùˆ جنوب تونس تفاوت فاØ‌Ø´ÛŒ از نظر اقلیم وجود دارد. اقلیم شمال تونس ØŒ مدیترانه ای با تابستانهای گرم خشک Ùˆ زمستانهای مرطوب معتدل است . در جنوب به دلیل نزدیکی به صØ‌را، خشکی هوا بیشتر است . گربة ÙˆØ‌Ø´ÛŒ ØŒ Ù„Ú© Ù„Ú© سیاه ØŒ کفچه نوک سفید، فلامینگوی بزرگ ØŒ عقاب ماهیگیر، عقاب تالابی ØŒ عقاب جنگلی ØŒ سارگپه ØŒ دال معمولی ØŒ Ùˆ دیگر پرندگان شکاری ØŒ همچنین خزندگانی مثل

آفتاب پرست ØŒ بوآی شنی Ùˆ لاک پشت مهمیزدار از جانورانی هستند Ú©Ù‡ به علت تجارت آنها، در معرض خطرند. از پستانداران مشهور این کشور گونه هایی از راستة نهنگها (Cetacea) از قبیل نهنگ خاکستری ØŒ دلفین معمولی ØŒ دلفین بینی بطری ØŒ شنگ معمولی ØŒ شغال ØŒ یوزپلنگ ØŒ کاراکال ØŒ گربة ÙˆØ‌Ø´ÛŒ ØŒ شیر، پلنگ ØŒ کفتار، فکِ مدیترانه ای ØŒ گراز، مرال ØŒ آداکس ØŒ آنتلوپ بزرگ افریقا با نام علمیِ Alcelaphus buselaphus Ùˆ گونه هایی از غزال است ( رجوع کنید به > « , پایگاه اطلاعاتی گونه ØŒ های ...» < ØŒ ذیل "Tuniss" ).

در شمال الجزایر، Ø‌یات ÙˆØ‌Ø´ از نوع Ø‌یات ÙˆØ‌Ø´ مناطق مدیترانه ای است ØŒ با جانورانی از جمله گوزن قرمز Ùˆ گراز. Ø‌یات ÙˆØ‌Ø´ بیابان از تنوع بیشتری برخوردار است Ùˆ شامل جانورانی از قبیل پلنگ ØŒ یوزپلنگ ØŒ شیر، گونه های مختلف غزال ØŒ کفتار، شغال Ùˆ آنتلوپها است . خزندگان بیابانی شامل انواع





مارها، افعیها Ùˆ بزمجه ها است . از گونه های در Ø‌ال انقراض Ùˆ یا در معرض آسیب الجزایر، آداکس ØŒ غزال داما ØŒ غزال درکاس ØŒ سگ ÙˆØ‌Ø´ÛŒ ØŒ Ù…Ú©Ú© بربری ØŒ گوسفند بربری ØŒ یوزپلنگ ØŒ شنگ معمولی Ùˆ برخی گونه های خفاش است . از پرندگان معروف الجزایر، شترمرغ ØŒ کشیمها (podicipedidae) ØŒ غواصها (Gaviidae) ØŒ شماری از Ø‌واصیل (Ardeidae) ØŒ انبوهی از گونه های خانوادة مرغابی (Anatidae) Ùˆ دیگر پرندگان است ( رجوع کنید به> «الجزایر» < ØŒ ذیل "Flora and fauna" Ø› ماسیکوت Ø› > « , پایگاه اطلاعاتی گونه ØŒ های ...» < ØŒ ذیل "Algeria" ).

Ø‌یات ÙˆØ‌Ø´ در مراکش ترکیبی از گونه های اروپایی Ùˆ افریقایی است . از عناصر اروپایی Ù…ÛŒ توان به روباه ØŒ خرگوش ØŒ سمورها (Mustelidae) Ùˆ سنجاب Ùˆ از عناصر غالب افریقایی Ù…ÛŒ توان به غزال ØŒ گراز، پلنگ ØŒ بابون ØŒ بز ÙˆØ‌Ø´ÛŒ Ùˆ مار شاخدار اشاره کرد. از گونه های در معرض خطر Ùˆ یا آسیب مراکش Ù…ÛŒ توان از آداکس ØŒ گونه هایی از جربیل ØŒ یوزپلنگ ØŒ نهنگِ Eubalaena glacialis ØŒ Ù…Ú©Ú© بربری Ùˆ گوسفند بربری Ùˆ برخی گونه های دیگر نام برد ( رجوع کنید بهماسیکوت ØŒ ذیل "Morocco" Ø› > «مراکش » < ØŒ ذیل Fauna" " ).

Ø‌یات ÙˆØ‌Ø´ سودان شامل آداکس ØŒ شیر، پلنگ ØŒ یوزپلنگ ØŒ فیل افریقایی ØŒ زرافه ØŒ گورخر، الاغ ÙˆØ‌Ø´ÛŒ افریقایی ØŒ کرگدن Ùˆ ØŒ بوفالو، اسب آبی ØŒ بزکوهی ØŒ گوسفند ÙˆØ‌Ø´ÛŒ بربری ØŒ انواع فراوانی از آنتلوپها، شامپانزه ØŒ بابون ØŒ میمون گریوت (میمون سبز) Ùˆ میمون بی شست است . پرندگان معروف سودان شامل هوبره ØŒ هما ØŒ Ù„Ú© Ù„Ú© سیاه ØŒ پلیکان ØŒ سنگ چشمها (Laniidae) ØŒ پیغو ØŒ قرقی ØŒ عقاب تالابی

و هزاران پرندة دریایی و مهاجر از شمال است . خزندگان

سودان شامل کروکودیلها، سوسمارها و تعدادی مارهای

سمّی است . Ø‌شرات نیز تنوع زیادی دارند Ú©Ù‡ در این میان

مگس تسه تسه از اهمیت فراوانی برخوردار است ( رجوع کنید بهد. بریتانیکا ، 1985؛ ماکروپدیا ، ج 28، ص 264؛ > « , پایگاه اطلاعاتی گونه ، های ...» < ، ذیل "Sudan" ؛ > «سودان » < ، ذیل

"Flora and fauna" ).

تعداد گونه های خشکی زی چاد بالغ بر 627 گونه است Ú©Ù‡ 22 گونه از آنها در معرض انقراض اند. بدون Ø´Ú© تعداد واقعی گونه های در Ø‌ال انقراض از این هم فراتر است . در چاد مهم ترین گونه های جانوران خشکی زی Ùˆ بعضاً در معرض خطر انقراض بر اساس اطلاعات وزارت جهانگردی Ùˆ Ù…Ø‌یط زیست Ùˆ مراکز تØ‌قیقاتی دیگر عبارت اند از: آداکس ØŒ فیل ØŒ شیر، پلنگ ØŒ کرگدن سیاه ØŒ میمونهای بزرگ ØŒ گورخر افریقایی ØŒ گوسفند آبی غرب افریقا (Manatee) ØŒ اسبهای ÙˆØ‌Ø´ÛŒ ØŒ گراز، Ùˆ زرافه پرندگان مهم Ùˆ تاØ‌دی در معرض خطر انقراض چاد عبارت اند از کشیم بزرگ ØŒ دلیجه ØŒ گلاریون بال سرخ ØŒ مرغ Ø‌Ù‚ ØŒ بوف افریقایی ØŒ سارگپه جنگلی Ùˆ کرکس افریقایی ( رجوع کنید به أصم ØŒ ص 162Ø› ماسیکوت ØŒ ذیل "Chad" ).

Ø‌یات ÙˆØ‌Ø´ در نیجر همچون سایر کشورهای افریقایی شامل گونه های متنوعی از رده های مختلف جانوری است . از















پستانداران شاخص Ù…ÛŒ توان از دو خانوادة Cercopithecidae (میمونهای دنیای قدیم ) Ùˆ Galagonidae از راستة نخستیها، گونه هایی از گرگ Ùˆ روباه ØŒ گونه های یوزپلنگ ØŒ کاراکال ØŒ Ùˆ گربه های شنی Ùˆ ÙˆØ‌Ø´ÛŒ متعلق به گوشتخواران ØŒ فیل افریقایی ØŒ زرافه ØŒ آداکس ØŒ گونه هایی از غزال ØŒ گاوآهو Ùˆ سایر گونه های خانوادة گاو نام برد. از خزندگان Ù…ÛŒ توان از چندگونه لاک پشت ØŒ کروکودیل نیل ØŒ شش خانواده از سوسمارها Ùˆ هشت خانواده از مارها با گونه های بسیار معروفی همچون بوآ نام برد. دیگر رده های مهم عبارت اند از: ردة دوزیستان با گونه هایی Ù…Ø‌دود Ùˆ ماهیان استخوانی Ùˆ بی مهرگان متعدد ( رجوع کنید به > « , پایگاه اطلاعاتی گونه ها ØŒ ÛŒ ...» < ØŒ ذیل "Niger" ).

در مالی از پستانداران عالی ، سه خانوادة Galagonidae

با گونة شاخص گالاگوی سنگالی Ùˆ گالاگوی کوتوله ØŒ Cercopithecidae با گونه های میمون گریوت ØŒ میمون پاتاس ØŒ چند زیرگونه از بابون گینه Ùˆ Hominidae (انسان نماها) با شامپانزه وجود دارد. از گونه های در Ø‌ال انقراض ØŒ آداکس ØŒ از گونه های در معرض خطر انقراض Ùˆ آسیب پذیر، شامپانزه ØŒ

سگ ÙˆØ‌Ø´ÛŒ ØŒ گونه هایی از غزال ØŒ فیل افریقایی ØŒ پوزپلنگ ØŒ گوسفند بربری ØŒ شیر، گوسفند آبی غرب افریقا Ùˆ شنگ گردن

راه راه قابل ذکر است ( رجوع کنید به ماسیکوت ؛ > « , پایگاه اطلاعاتی گونه ها ، ی ...» < ، ذیل "Mali" ).





برای مطالعة بیشتر علاوه بر منابع مندرج در پایان مقاله رجوع کنید بهB. Bruun, Common birds of Egypt , Cairo 1985; E. Hufnagl, Libyan mammals , Cambridge 1972; K. Kowalski and B. Rzebik-Kowalska, Mammals of Algeria, Warsaw 1991; A. T. Mahi, Fauna, ecology and socio-economic conditions in the Khartoum Nile environment , Bergen 1982; D. J. Osborn and I. Helmy, The contemporary land mammals of Egypt ) including Sinai ), 1980, 1-579; H.- H. Schleich, W. Kجstle and K. Kabisch, Amphibians and reptiles of North Africa: biology, systematics, field guide, Koenigstein 1996.

Ùˆ) شرق Ùˆ مرکز افریقا. این ناØ‌یه در منطقة گرم Ùˆ مرطوب استوا Ùˆ جنب استوا تقریباً از Ù’15 شمالی تا Ù’15 جنوبی Ùˆ متقارن نسبت به استوا قرار دارد. کشورهای مسلمان واقع در شرق این ناØ‌یه عبارت انداز: سومالی ØŒ جیبوتی ØŒ مجمع الجزایر کومور (= جَزَر القُمُر، واقع در اقیانوس هند). به سمت غرب این ناØ‌یه یعنی Ø‌وضة خلیج گینه Ùˆ اقیانوس اطلس نیز کشورهایی نظیر نیجریه ØŒ گینه ØŒ گامبیا Ùˆ سنگال قرار دارند Ú©Ù‡ جمعیتی بیش از 50% مسلمان در خود جای داده اند ( رجوع کنید به مستوفی الممالکی ØŒ ص 41).

Ø‌یات ÙˆØ‌Ø´ سومالی همچون برخی دیگر از کشورهای افریقایی شامل گونه های متنوعی از پستانداران مهم از قبیل زرافه ØŒ پلنگ ØŒ شیر Ùˆ گورخر است . گونه های فراوانی از مارهای سمّی نیز در این کشور وجود دارند. پرندگان سومالی از دید پرنده شناسان ØŒ در شمار زیباترین پرندگان افریقا هستند. از انواع آنها Ù…ÛŒ توان به شترمرغها Ùˆ ØŒ خانوادة هوبره (Ohididae) ØŒ مرغ شاخدار، کبک ØŒ خانوادة کبوتر Ùˆ Ø‌واصیل اشاره کرد. از پستانداران معروف ØŒ گونه های متعلق به دو خانوادة Galagonidae Ùˆ Cercopithecidae از راستة نخستیها، خانوادة دلفینها، از راستة گوشتخواران گونه های گرگ ØŒ روباه ØŒ کفتار، کاراکال ØŒ شیر، پلنگ ØŒ یوزپلنگ ØŒ از راستة فردسُمان گونه هایی مثل غزالها Ùˆ گاوآهو Ùˆ تعداد فراوانی از دیگر افراد خانوادة

گاو قابل ذکرند. از خزندگان فراوان این کشور می توان گونه هایی از لاک پشتها، گونه های فراوانی از گکوها، آگاماها، دو شاخ زبانها، افعیها و سایر خانواده های متعلق به راستة مارها

را ذکر کرد. دوزیستان این کشور با داشتن هفت خانواده از

تنوع خوبی بر خور دارند. دریاهای اطراف سومالی غنی از

انواع ماهیان است . ماهی تون و کوسه از فراوان ترینِ آنهاست ( رجوع کنید به د. آمریکانا ؛ > « , پایگاه اطلاعاتی گونه ها ، ی ...» < ، ذیل "Somalia" ).

طبیعت صخره ای کشور جیبوتی انواعی از جانوران از قبیل کاراکال ØŒ آنتلوپها، غزالها، شغال ØŒ کفتار، فیل افریقایی ØŒ داگونگ ØŒ گونه هایی از میمونها، گورخر افریقایی Ùˆ شمار انبوهی از پرندگان مانند شترمرغ ØŒ انواع Ø‌واصیل ØŒ عقاب ماهیگیر Ùˆ نیز تعداد زیادی از خزندگان را در خود جای داده است ( د. بریتانیکا ØŒ 1985ØŒ میکروپدیا Ø› > « , پایگاه اطلاعاتی گونه ها ØŒ ÛŒ ...» < ØŒ ذیل "Djibouti" ).

چهار جزیرة تشکیل دهندة جزایر کومور در اندازه ، شکل و وضع پستی و بلندیها متمایزند و انواع گوناگونی از زیستگاهها را در خود جای داده اند. غنای گونه های جانوری در این جزایر نسبتاً پایین است ، اگرچه به دلیل مجاورت آن با ماداگاسکار و قارة افریقا، غنای آن از سایر جزایر اقیانوس هند بیشتر است . تنها





گونه های بازمانده از پستانداران خشکی زی شامل سه گونه خفاش میوه خوار، سه گونه خفاش Ø‌شره خوار Ùˆ دو گونه لمور است . 25 گونه خزندة خشکی زی Ùˆ دو گونه لاک پشت دریایی در آبهای اطراف جزایر دیده Ù…ÛŒ شود. تنوع گونه ای پرندگان Ùˆ دوزیستان نیز نسبتاً اندک است ( رجوع کنید به شیپر ØŒ 2001).

تنوع Ø‌یات ÙˆØ‌Ø´ در نیجریه شامل گونه های فراوانی از نخستیان از جمله شامپانزه Ùˆ گوریل ØŒ سگ ÙˆØ‌Ø´ÛŒ افریقایی ØŒ پلنگ ØŒ فیل ØŒ زرافه ØŒ غزالها، شیر، گرگ ØŒ کروکودیل نیل (افریقایی ) Ùˆ بسیاری از گونه های مار Ùˆ تعداد فراوانی از ردة پرندگان است ( رجوع کنید به لطفی ØŒ ج 13ØŒ ص 297Ø› د. بریتانیکا ØŒ 1985ØŒ میکروپدیا ØŒ ذیل "Nigeria" ).

در گینه تیره های Ø‌یواناتی نظیر شیر، فیل ØŒ پلنگ Ùˆ کفتار یا منقرض شده اند Ùˆ یا به صورت Ù…Ø‌دود در برخی مناطق زندگی Ù…ÛŒ کنند. در Ø‌الی Ú©Ù‡ برخی انواع دیگر نظیر میمونها، پرندگان ØŒ خزندگان ØŒ Ø‌شرات Ùˆ غیره به وفور یافت Ù…ÛŒ شوند. منطقة کوههای نیمبا Ú©Ù‡ از 1981 منطقة Ø‌فاظت شده نام گرفت ØŒ تنها نمونة منØ‌صر به فرد در جهان است Ú©Ù‡ در آن ترکیبی نادر از سوسماران Ùˆ پرندگان ملاØ‌ظه Ù…ÛŒ شود. این منطقه مورد توجه جامعة بین المللی Ùˆ Ù…Ø‌Ù„ مطالعة زیست شناسان قرار گرفته است ( رجوع کنید به مسائلی ØŒ ص 13). نوارهای باریکی از جنگلهای رودخانه ای پناهگاهی برای پرندگان است اما جانوران بزرگ از قبیل پلنگ ØŒ شامپانزه ØŒ گوسفند آبی غرب افریقا، گوزن بزرگ غرب افریقا، دو گونه کروکودیل در رودخانه ها، در کنار رودخانه ها Ùˆ یا در ساوان یافت Ù…ÛŒ شوند ( د. بریتانیکا ØŒ 1985ØŒ میکروپدیا ØŒ ذیل "Gambia" Ø› > « , پایگاه اطلاعاتی گونه ها ØŒ ÛŒ ...» < ØŒ ذیل "Guinea" ). چندین گونه میمون Ùˆ آنتلوپ ØŒ گراز افریقایی ØŒ شیر، پلنگ ØŒ کفتار Ùˆ سگ شکارچی ÙˆØ‌Ø´ÛŒ در سنگال وجود دارند. کروکودیل ØŒ اسب آبی Ùˆ لاک پشت نیز در رودخانه ها یافت Ù…ÛŒ شوند ( د. بریتانیکا ØŒ

1985، میکروپدیا ، ذیل "Senegal" ؛ برای تفضیل بیشتر رجوع کنید به> « , پایگاه اطلاعاتی گونه ها ، ی ...» < ، ذیل "Senegal" ).

برای مطالعة بیشتر، علاوه بر منابع مندرج در پایان مقاله رجوع کنید بهC. Barlow and T. Wacher, A field guide to birds of the Gambia and Senegal , New Haven 1997; E. Edberg, A naturalist , s guide to the Gambia , Channel Islands 1982; D. C. D. Happold, The mammals of Nigeria , Oxford 1987; N. G. Hedges, Reptiles and amphibians of east Africa, Nairobi 1983; J. Kingdon, East African mammals: an atlas of evolution in Africa , Chicago 1984; A. Mckay and J. Mckay, Poisonous snakes of east Africa: and the treatment of their bites, Nairobi 1985; D. Richards, A photographic guide to birds of east Africa, Cape town, 2000; S. N. Stuart, R. J. Adams, and M. D. Jenkis, "Biodiversity in Sub- Saharan Africa and its islands: conservation, management and sustainable use", Occasional papers, no.6 (1990); J. G. Williams, Birds of east Africa , London 1995.

منابع : آشنایی با جمهوریهای مستقل آسیای میانه Ùˆ قفقاز ØŒ تهران : وزارت فرهنگ Ùˆ ارشاد اسلامی ØŒ معاونت امور فرهنگی ØŒ ?( 1371 Ø´ ) Ø› عبدالعزیزبن Ø‌امد ابوزناده ØŒ «الØ‌یاة الفطریة »، در الموسوعة الجغرافیة للعالم الاسلامی ØŒ ریاض : جامعة الامام Ù…Ø‌مدبن سعود الاسلامیة ØŒ ج 3ØŒ قسم 1ØŒ 1419/ 1999Ø› بهناز اسدی کیا، جمهوری آذربایجان ØŒ تهران : وزارت امور خارجه ØŒ دفتر مطالعات سیاسی Ùˆ بین المللی ØŒ 1374 Ø´ Ø› أصم عبدالØ‌افظ اØ‌مد أصم ØŒ «تشاد»، در الموسوعة الجغرافیة للعالم الاسلامی ØŒ همان ØŒ ج 11Ø› اطلس ماهیان خلیج فارس Ùˆ دریای عمان ØŒ تدوین هدایت اسدی Ùˆ رضا دهقانی پشترودی ØŒ عکاس : Ù…Ø‌مد جهانبخش ØŒ تهران : سازمان تØ‌قیقات Ùˆ شیلات ایران ØŒ 1375 Ø´ Ø› بهرام امیراØ‌مدیان ØŒ جغرافیای قفقاز ØŒ تهران 1376 Ø´ Ø› همو، جغرافیای کامل قفقاز ØŒ تهران 1381 Ø´ Ø› مهدی تجلی پور، نرم تنان مرواریدساز خلیج فارس ØŒ تهران 1362 Ø´ Ø› Ø‌سن سلیمان Ù…Ø‌مود، الکویت : مافیها Ùˆ Ø‌اضرها ØŒ ( بغداد ) 1387/ 1968Ø› امین اللّه دریØ‌ ØŒ افغانستان در قرن بیستم ØŒ پیشاور 1379 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدمهدی شهریاری ØŒ برونئی ØŒ تهران : وزارت امورخارجه ØŒ دفتر مطالعات سیاسی Ùˆ بین المللی ØŒ 1378 Ø´ Ø› صابر قاسمی ØŒ ترکیه ØŒ تهران : وزارت امور خارجه ØŒ دفتر مطالعات سیاسی Ùˆ بین المللی ØŒ 1374 Ø´ Ø› داوود کریملو، جمهوری یمن ØŒ تهران : وزارت امور خارجه ØŒ دفتر مطالعات سیاسی Ùˆ بین المللی ØŒ1374Ø´ Ø› کشورهای مستقل مشترک المنافع وجمهوریهای بالتیک ØŒ تهران : گیتاشناسی ØŒ 1378 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدکمال لطفی ØŒ «نیجریا»، در الموسوعة الجغرافیة للعالم الاسلامی ØŒ همان ØŒ ج 13Ø› Ù…Ø‌مود مسائلی ØŒ جمهوری گینه ØŒ تهران : وزارت امور خارجه ØŒ دفتر مطالعات سیاسی Ùˆ بین المللی ØŒ 1374 Ø´ Ø› رضا مستوفی الممالکی ØŒ جغرافیای کشورها Ùˆ نواØ‌ÛŒ اسلامی ØŒ یزد 1382 Ø´ Ø› رØ‌یم مشیری ØŒ کلیات قاره ها ØŒ تهران 1371 Ø´ Ø› پیتر واین ØŒ تراث عمان ØŒ لندن 1995Ø› برنارد ولک ØŒ تاریخ اندونزی ØŒ ترجمة ابوالفضل علیزادة طباطبائی ØŒ تهران 1374 Ø´ Ø›

"Algeria", 2002. [Online(. Availabe: http://www. arab.net/ algeria/ index.html )12 June 2005(; Bahrain. Ministry of Housing, Municipalities and Environment, "Bahrain: country profile, information provided by the government of Bahrian to the United Nations Commission on Sustainable Development", 1997. )Online(. Available: http://www.un.org )11 June 2005(; "Bali: the island of paradise", 2002. )Online(. Available: http://www. balinetwork. com )12 June 2005(; "Birding in Indonesia", ed. R. Oliver, 2005. )Online(. Available: http://www. indo.com/birding )12 June 2005(; "The Convention on Biological Diversity in Qatar", in Convention on Biological Diversity , 2005. )Online(. Available: http:// www.biodiv. org/ world/ map.asp? lg=0& ctr=qa )11 June 2005(; "A Directory of wetlands in the Middle East", compiled by Derek A. Scott, in Wetlands International . )Online(. Available: http:// www. wetlands. org/inventory &/ Middle East Dir/ Title 1.htm )11 June 2005(; Wendy Elliman, "Flora and fauna in Israel", Israel Ministry of Foreign Affairs , 2004. )Online(. Available: http://www.mfa.gov.il/ MFA)9 June 2005(; Encyclopaedia Britannica , Chicago 1973, s.v. "Libya" (by William Bayne Fisher); EIr . s.vv. "Afghanistan. III: fauna" (by K. Habibi), "Fauna. III: fauna of Central Asia" (by O. L. Kryzhanovski § ); Encyclopedia Americana , Danbury 1984, s.vv. "Egypt" (by Robert L. Tignor), "Libya" (by Stuart Schaar), "Somalia"; Ensiklopediya ¦yi Sa ¦vetii Tajik , Dushanbe 1978-1988; "Geography of Bangladesh", 2 Dec. 2003. )Online(. Available: http:// www.infobd. com )12 June 2005(; Malaysia in brief , KualaLumpur: Ministry of Foreign Affairs (Malaysia), )1997 ?(; Paul Massicot, "Animal infor-information on endangered mammals", April 2005. )Online(. Available: http://www.animal info. org/countind. htm )9 June 2005(; Kha ¦lnazar Mohabatov, Tajikistan , Paris 1999; "Morocco", 2002. )Online(. Available: http://www.arab.net/morrocco/index. html )13 June 2005(; The New Encyclopaedia Britannica , Chicago 1985; Jan Schipper, "Terrestrial ecoregions-Comoros forests", 2001. )Online(. Available: http://www.world wildlife.org/ wildworld/profiles/terrestrial/at 0105-full. html )12 June 2005(; "Sharmel Sheikh", 2002. )Online(. Available: http://www.Sharmelsheik. com )12 June 2005(; Mirna Souri, "Birds and animals of Lebanon", 4 May 2004. )Online(. Available: http://csrd.lau.edu.lb/ Publications/ Student Reports )12 June 2005(; "Sudan", 2002. )Online(. Available: http://www.arab.net/sudan/ index. html )12 June 2005(; Syrien: Nخrdlicher Landesteil der vereinigten arabischen Republik , Bonn: Kurt Schroeder, 1961; "Terrestrial biodiversity", )Online(. Available: http://www.total.com/fondation )13 June 2005(; "UNEP- WCMC species database", 12 July 2005. )Online(. Available: http://www.unep-wcmc.org )12 June 2005].

/ شمامه Ù…Ø‌مدی فر /

تصاویر این مدخل:
ماهیان ایران منبع: اطلس ماهیان خلیج فارس و دریای عمان، تدوین هدایت اسدی و رضا دهقانی پشترودی، عکاس: محمد جهان بخش، تهران: سازمان تحقیقات و شیلات ایران، 1375ش، اسکندر فیروز، حیات وحش ایران: مهره داران، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1378ش
دوزیستان ایران منبع: آرشیو عکس واحد تجهیز تصویری بنیاد دایره المعارف اسلامی
خزندگان ایران منبع: آرشیو عکس واحد تجهیز تصویری بنیاد دایره المعارف اسلامی
پرندگان ایران منبع: آرشیو عکس واحد تجهیز تصویری بنیاد دایره المعارف اسلامی
پستانداران ایران منبع: آرشیو عکس واحد تجهیز تصویری بنیاد دایره المعارف اسلامی
ببر هیرکانی، آخرین ببر ایران منبع: http://www.moloss.com/breeds/stuvx/s002
خزندگان پراکنده در سرزمین های اسلامی منبع: آرشیو عکس واحد تجهیز تصویری بنیاد دایره المعارف اسلامی
دوزیستان پراکنده در سرزمین های اسلامی منبع: آرشیو عکس واحد تجهیز تصویری بنیاد دایره المعارف اسلامی
پرندگان پراکنده در سرزمین های اسلامی منبع: آرشیو عکس واحد تجهیز تصویری بنیاد دایره المعارف اسلامی
پستانداران پراکنده در سرزمین های اسلامی منبع: آرشیو عکس واحد تجهیز تصویری بنیاد دایره المعارف اسلامی