responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4384

 

جامع کبیر ، مسجدجامع شهر سامرا که در دورة متوکل عباسی (حک : 232ـ247) ساخته شد. بنای این مسجد در 234 آغاز شد و در 237 پایان پذیرفت (ابن جوزی ، ج 11، ص 252). آن را جامع سامرا و جامع متوکل نیز نامیده اند ( رجوع کنید به همانجا؛ محجوب ، ج 26، ص 356). منارة حلزونی شکل مسجد، معروف به مَلْوِیّه (مارپیچ )، که سبب شهرت این بنا گردیده و نیز بقایای سایر قسمتها، امروزه در حدود یک کیلومتری شمال شهر سامرا قرار دارد. متوکل مسجدی را که معتصم (حک : 218ـ227) نزدیک بازار اصلی سامرا ساخته بود و در آن نماز جمعه خوانده می شد، به دلیل ناکافی بودن گنجایش آن ، خراب کرد و جامع کبیر را در منطقة حَیْر و خارج از منطقة مسکونی و بازار شهر ساخت (یعقوبی ، ص 258،360ـ361؛ نیز رجوع کنید به طاهر مظفر عمید، ص 129). منارة این بنا و نیز برخی ویژگیهای مسجد، از قبیل استفاده از مینا، آجر، چوب و سنگ در قسمتهای مختلف ، همچنین هزینة هنگفتی که صرف ساخت آن گردید و حوض بزرگ فواره دار در صحن مسجد، توجه برخی مورخان و جغرافی دانان را جلب کرده بود (برای نمونه رجوع کنید به بلاذری ، ص 279؛ مقدسی ، ص 122؛ ابن جوزی ، همانجا؛ یاقوت حموی ، ج 3، ص 17ـ 18؛ حمداللّه مستوفی ، ص 44)، از جمله مقدسی (همانجا) این مسجد را از جامع دمشق برتر دانسته است . با این حال ، آنان به هویت معمار یا معماران جامع کبیر اشاره ای نکرده اند.

باستان شناسانی چون ارنست هرتسفلد * در فاصلة 1321 (1282 ش ) تا 1318 ش / 1903ـ1939 و کپل آرچیبالد کرسول * در 1315 ش / 1936 به بررسی این بنا و حفاری در آن پرداختند (برای آگاهی بیشتر در بارة این بررسیها رجوع کنید بهنورتج ، ص 74ـ90). از 1316 ش / 1937 نیز مدیریة الا´ثارالعامة العراقیة (مدیریت آثار عمومی عراق ) حفاظت از مسجد و بازسازی آن را برعهده گرفت و پس از پاکسازی و حفاری محل از 1341 ش / 1962، به مرمت بخشهای مختلف آن ، از جمله دیوارها، پنجره ها، محراب و مناره با گچ و آجر همت گمارد (قیسی ، 1969، ص 149ـ154).

مسجد دارای ابعاد 240 در 156 متر و زیربنایی در حدود 000 ، 38 متر مربع است (کرسول ، ص 359). دیوارهای آن آجری است . در دیوارهای شرقی و غربی هر کدام دوازده و در دیوارهای شمالی و جنوبی هر کدام هشت باستیان (برج یا بدنة پیش آمده از دیوارة بنا) با قطر 6ر3 متر و پیش آمدگی 15ر2 متر قرار دارد. بدین ترتیب ، در مجموع چهل باستیان به فاصلة پانزده متر در دیوار مسجد دیده می شود (همانجا؛ طاهر مظفر عمید،

ص 133). در فاصلة بین باستیانها، اِفْریزهایی است که در درون هریک پنج یا شش مربع با لبة پخ و فرورفتگی نعلبکی شکل به عمق 25 سانتیمتر تعبیه شده است . برخی از قسمتهای این افریزها گچ اندود است (کرسول ، ص 360).

جامع کبیر دارای شانزده ورودی با عرضهای متفاوت بوده که فقط آجرکاری بالای ورودی مرکزِ دیوار شمالی باقی است . آثار به جا مانده حاکی است که پنجره های قوس داری در بالای ورودیها وجود داشته است (همان ، ص 359).

صحن مسجد 130 در 110 متر است و در جنوب آن شبستان و در سه طرف دیگر رواقهایی قرار دارد (کوبان ، ص 92؛ طاهر مظفر عمید، ص 143ـ144). شبستان دارای 25 فرش انداز بوده است که با 24 ردیف نُه ستونیِ عمود بر دیوار قبله از یکدیگر مجزا می شده اند. رواقهای شرقی و غربی هر کدام 23 فرش انداز با 22 ردیفِ چهار ستونیِ موازی با دیوار قبله و رواق شمالی 25 فرش انداز با 24 ردیف چهار ستونی داشته اند. در مجموع ، این مسجد دارای 464 ستون بوده است (کرسول ، ص 360ـ361).

آثار باقی مانده نشان می دهد که ستونهای مسجد هشت گوش و آجری بوده و بر ته ستونهایی مربع شکل به ضلع 07ر2 متر قرار داشته اند. سطح ستونها برای اینکه مرمرین به نظر آیند، گچ اندود و رنگ شده بود. در چهار گوشة این ستونها و چسبیده به آنها، ستونهای مرمری و نازکی قرار داشته که هر یک ، از سه بخش دو متری تشکیل گردیده و با میخهای فلزی به یکدیگر



متصل شده بودند. برخی از این ستونهای مرمری مدور و برخی دیگر هشت ضلعی بوده اند. ارتفاع ستونهای آجری (متشکل از پایه ، ستون و سرستون ) 35ر10 متر برآورد شده است . ساخت ستون به این شیوه ، در مساجد جامع کوفه و واسط تقلید شد (همان ، ص 361؛ طاهر مظفر عمید، ص 145ـ147). سقف مسطح و چوبی مسجد، بدون واسطة هیچ قوسی ، بر روی ستونها واقع بوده است (هوگ ، ص 39). در بخش فوقانی دیوار قبله ، زیر افریزها و روبه روی فرش اندازهای شبستان ، 24 پنجره تعبیه شده است و تنها فرش انداز روبه روی محراب پنجره ندارد. در هر طرف محراب نیز دو پنجره هست . بدین ترتیب ، نور شبستان از طریق 28 پنجره تأمین می شده است . پنجره ها از بیرون به شکل مستطیل باریکی شبیه پیکان و از داخل دارای قوسی با پنج دالبر در داخل یک مستطیل کم عمق بوده اند (طاهر مظفر عمید، ص 140ـ141؛ کرسول ، ص 360). محراب به شکل مستطیل قوس داری با عرض 59ر2 و عمق 75ر1 متر است و در هر طرف آن دو جفت ستون مرمر سرخ رنگ قرار دارد که همگی در قالب مستطیل شکلی جا گرفته اند. در پُشتْبغلهای قوس محراب آثار موزاییکهای طلایی رنگ و نیز تزئینات گچی دیده می شود (کرسول ، ص 361؛ طاهر مظفر عمید، ص 151ـ153).

در وسط صحن ، حوض بزرگی قرار داشته است . یعقوبی (ص 365) و حمداللّه مستوفی (ص 44) از این حوض یاد کرده اند. به گفتة حمداللّه مستوفی (همانجا) این حوض را که از سنگی یکپارچه ساخته شده بود، کاسة فرعون می خواندند. این حوض که دارای ده ستون مرمرین در اطراف و سقفی چوبی بوده و بقایای آن در صحن مسجد باقی است ، در 653 به بغداد منتقل و در موزة دارالا´ثارالعربیه در عراق نگهداری شد (طاهر مظفر عمید، ص 154ـ 155). به گفتة طاهر مظفر عمید (ص 154)، محیط تقریبی حوض 23 متر، ارتفاع آن هفت متر و ضخامتش حدود نیم متر است .

در تزئینات مسجد از گچ بری و نیز کنده کاری روی چوب ــ که تا آن زمان بیشتر در ساخت خانه ها به کار می رفت ــ استفاده شده است . گچ بریها اغلب در تزئین محراب و نمای بیرونی به کار رفته است (کوبان ، همانجا).این مسجد از چهار جهت با دیواری محصور بوده ، به طوری که میان این دیوار و مسجد، فضای بسته ای به نام «زیاده » به طول 444 و عرض 376 متر قرار داشته است . بنابراین ، مساحت مسجد و زیاده ، روی هم 944 ، 167 متر مربع و نزدیک به هفده هکتار می شده که تقریباً با مساحت شهری کوچک برابر بوده است (شریف یوسف ، ص 329؛ مونس ، ص 201). در دیوار زیاده ، طاقگانهایی کم عمق و 68 باستیان وجود داشته است که باستیانهای گوشة دیوار از بقیه بزرگ تر بوده اند (شریف یوسف ، همانجا).

به نظر می رسد این مسجد، که به دژی نظامی نیز شبیه است ، تحت تأثیر ویژگیهای نظامی شهر سامرا بدین شکل بنا شده است ( رجوع کنید به قیسی ، 1970، ص 277؛ مونس ، همانجا؛ کونل ، ص 31). در بنایی با این وسعت ، با گنجایش حدود یکصد هزار نفر، امکان رعایت تناسبهای ثابتی چون سه بر دو نسبت به اندازه های اجزای مسجد وجود داشته است (هیلن برند ، ص 74ـ76).

سالم ترین و مهم ترین بخش جامع کبیر که به صورت بنایی مستقل ساخته شده ، منار حلزونی شکل آن است . این منار در محوطة زیاده و در فاصلة 25ر27 متری از دیوار شمالی و در امتداد محور وسط مسجد واقع است (کرسول ، ص 362). پایة منار شامل دو بخش زیرین با عرض 3ر31 و ارتفاع 5ر2 متر و فوقانی با عرض 1ر30 و ارتفاع 6ر1 متر است که بدین ترتیب ارتفاع کل آن 1ر4 متر می شود. بخش زیرین پایه با 33 طاقچه (شش طاقچه در روبه روی دیوار شمالی و در هر یک از اضلاع دیگر نُه طاقچه ) تزئین شده است . راهی شیب دار، به طول 25 و عرض 12 متر از بالای پایه تا سطح زمین تعبیه شده بوده که فاصلة انتهای آن تا دیوار شمالی مسجد 25ر2 متر بوده است . منار حلزونی با شیبه ای (شیبه یا تُنده ، گذرگاه شیبدار برای مرتبط کردن سطوح پست و بلند به یکدیگر) از پایین به بالا خلاف جهت حرکت عقربه های ساعت ، با عرض 3ر2 متر بر روی این پایه ساخته شده است (همانجا؛ شریف یوسف ،





ص 330). در هر چرخشِ شیبه ، یک طبقه و در مجموع پنج طبقه ایجاد شده است . ارتفاع طبقة اول که از جانب جنوبی پایه و مقابل دیوار شمالی مسجد آغاز گردیده ، 2ر10 و بلندیِ طبقات دیگر به ترتیب 12ر8، 83ر8، 10ر8 و 94ر5 متر است و بر روی طبقة فوقانی بخش استوانه ای شکل به ارتفاع 4ر5 متر قرار گرفته است (قیسی ، 1970، ص 280). بدین ترتیب ، ارتفاع منار از پایه تا روی این بخش استوانه بیش از پنجاه متر است . با افزایش ارتفاع بر شیب منار نیز افزوده می شود به طوری که ارتفاع هر طبقه تقریباً ثابت می ماند و همانطور که محیط هر طبقه با کم شدن قطر کاهش می یابد، شیب زیاد می شود تا هر چرخش به دیگری تقدم داشته باشد (کرسول ، همانجا).

عنصر استوانه ای بالای منار دارای هشت قوس تیزه دار است که در قابی کم عمق جا گرفته اند. هر قاب نیز بر روی یک جفت ستون آجری قرار دارد. در بخش جنوبی این استوانه ، در درون یک فرونشستگی ، مدخلی تعبیه شده است و شیب منار در این نقطه به پایان می رسد. این ورودی به پلکانی راه دارد که ابتدا مستقیم و سپس مارپیچی شده به سکویی هدایت می شود. بر روی این سکو که تا پایة منار پنجاه متر فاصله دارد، هشت سوراخ دیده می شود که به عقیدة هرتسفلد احتمالاً پایه های یک

کلاه فرنگی یا آلاچیق بوده است (همانجا؛ نیز رجوع کنید به قیسی ، 1970، ص 283). پلکانِ منار که در داخل طبقات قرار دارد دارای 399 پله در اندازه های 5ر2 در 57ر0 تا 9ر1 در 65ر0 متر است (قیسی ،1970، ص 281).

برخی ویژگیهای منار جامع کبیر (چون مارپیچی بودن ، ارتفاع زیاد و بنای آن در مکانی جدا از مسجد) باعث شده که در بارة منشأ آن نظریات متفاوتی بیان گردد. گروهی این بنا را متأثر از زیگوراتهای بین النهرین می دانسته اند که نمونه هایی از آن ، چون زیگورات بابل ، تا قرن اول هجری باقی بود و به آن هیکل می گفتند ( رجوع کنید به همان ، ص 277ـ 278؛ هوگ ، ص 39؛ نیز رجوع کنید به هیلن برند، ص 144ـ 145). عده ای دیگر تأثیر برجهای ایرانی ، از قبیل برج شیبه دار فیروزآباد فارس ، را که برای روشن کردن آتش و نگهبانی ساخته می شد، در بنای این منار بیشتر دانسته اند ( رجوع کنید به گرابار ، ص 119؛ هیلن برند، ص 145). طرح این مسجد و به ویژه منارة آن ، در بنای جامع ابودُلَف در سامرا در دورة متوکل دوباره تکرار شد. همچنین جامع ابن طولون (ساخته شده به دستور احمدبن طولون ، حک : 254ـ292) در قاهره با داشتن منار حلزونی شکل ، درهای متعدد، جرزهای پوشیده شده از گچ ، تقلیدی آشکار از جامع سامرا بود ( رجوع کنید به هیلن برند، همانجا؛ هوگ ، ص 39).


منابع :
(1) ابن جوزی ، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم ، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت 1412/1992؛
(2) بلاذری (بیروت )؛
(3) حمداللّه مستوفی ، نزهة القلوب ؛
(4) شریف یوسف ، تاریخ فن العمارة العراقیة فی مختلف العصور ، ( بغداد ) 1982؛
(5) طاهر مظفر عمید، العمارة العباسیة فی سامراء فی عهدی المعتصم و المتوکل ، بغداد 1396/1976؛
(6) ربیع قیسی ، «جامع الجمعة فی سامراء: تخطیطه وصیانته »، سومر ، ج 25، ش 1 و 2 (1969)؛
(7) همو، «الملویة : منارة المسجد الجامع فی سامراء»، سومر ، ج 26، ش 1 و 2 (1970)؛
(8) ارنست کونل ، هنراسلامی ، ترجمة هوشنگ طاهری ، تهران 1355 ش ؛
(9) فاطمه محمد محجوب ، الموسوعة الذهبیة للعلوم الاسلامیة ، ج 26، قاهره : دارالغد العربی ، ( بی تا. ) ؛
(10) مقدسی ؛
(11) حسین مونس ، المساجد ، کویت 1401/1981؛
(12) جان هوگ ، هنر معماری در سرزمینهای اسلامی ، در سبک شناسی هنر معماری در سرزمینهای اسلامی ، ترجمة پرویز ورجاوند، تهران : شرکت انتشارات علمی و فرهنگی ، 1368 ش ؛
(13) یاقوت حموی ؛
(14) یعقوبی ، البلدان ؛


(15) Keppel Archibald Camerson Creswell, A short account of early Muslim architecture , revised and supplemented by James W. Allen, Aldershot, Engl., 1989;
(16) Oleg Grabar, The formation of Islamic art , New Haven 1973;
Robert Hillenbrand, Islamic architecture: form, Function and

(17) meaning , Edinburgh 1994;
(18) Dog §an Kuban, "The central Arab lands", in The Mosque: history, architectural development & regional diversity , ed. Martin Frishman and Hasan Uddin Khan, London: Thames and Hudson, 1997;
(19) Alastair Northedge, "Creswell, Herzfeld, and Samarra", Muqarnas , vol 8 (1991).

/ اکرم ارجح /



تصاویر این مدخل:
جامع کبیر منبع: The mosque, ed. M. Frishman & Hasan-Uddin Khan, London 1994,p.81
جامع کبیر منبع: The cambridge illustrated history of the Islamic world, ed. f.Robinson, Cambridge 1996,p.261

نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4384
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست