responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4383

 

جامع عباسی ، اولین رسالة عملیه به فارسی بر پایة فقه امامی ، اثر بهاءالدین عامِلی ، معروف به شیخ بهائی ، فقیه امامی و دانشمند ذوفنون قرن دهم و یازدهم . به نوشتة مؤلف در ابتدای کتاب (1319، ص 2)، شاه عباس اول (حک : 996ـ 1038) که به نشر مطالب دینی توجه و اهتمام داشت ، از او خواست تا کتابی تألیف کند شامل آن بخش از مسائل ، احکام و آداب شرعی که اغلب مورد نیاز مردم است . شیخ بهائی نیز تدوین کتابی را طراحی کرد که جامع تمام مسائل فقهی مورد نیاز عموم مردم باشد و چون این اقدام را به درخواست شاه عباس انجام داد و کتاب را به او اهدا کرد، آن را جامع عباسی نامید ( رجوع کنید بههمان ، ص 2ـ3؛ عباس ، ص 560).

مؤلف در طرح خود، مطالب جامع عباسی را در بیست باب گنجاند ( رجوع کنید به شیخ بهائی ، 1319، ص 3؛ عباس ، ص 562 ـ564) ولی به گفتة شاگرد او، نظام الدین محمد ساوجی * (متوفی 1038)، پس از تألیف پنج باب نخست آن ، در 1031 درگذشت ( رجوع کنید به شیخ بهائی ، 1319، تکملة ساوجی ، ص 137). بنا بر قول مشهور دیگر که بر اساس آن ، سال درگذشت شیخ بهائی 1030 است ( رجوع کنید بهاسکندر منشی ، ج 2، ص 967؛ مجلسی ، ج 14، ص 435؛ حسینی استرآبادی ، ص 217؛ نیز رجوع کنید به بهاءالدین عاملی * )، باید تاریخ اتمام باب پنجم جامع عباسی را نیز همین سال دانست . بنابراین ، هرچند زمان آغاز تألیف جامع عباسی به درستی معلوم نیست (قصری ، ص 61؛ نیز رجوع کنید به اسکندرمنشی ، ج 1، ص 156)، می توان گفت که شیخ بهائی در سالهای آخر عمر آن را تألیف کرده و شاید آخرین تألیف او بوده است ( رجوع کنید بهاسکندرمنشی ، ج 2، ص 967).

پنج باب یاد شده که بخش اعظم ابواب عبادات را در بر دارد، به ترتیب عبارت اند از: طهارت ، نماز، زکوة و خمس ، روزه ، و حج ( رجوع کنید بهشیخ بهائی ، 1319، ص 3ـ136؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 3، ص 340، ج 5، ص 62ـ63).

پس از درگذشت شیخ بهائی ، نظام الدین ساوجی به فرمان شاه عباس تألیف جامع عباسی را ادامه داد و پانزده باب باقی مانده را مطابق طرح استادش به پایان رساند (شیخ بهائی ، 1319، همان تکمله ، ص 137ـ 138، نیز رجوع کنید بهص 138 به بعد؛ قمی ، ج 3، ص 213؛ آقابزرگ طهرانی ، همانجاها؛ امینی ، ج 11، ص 339). سال اتمام آن 1032 ذکر شده است ( رجوع کنید به استادی ، ص 39). برخی منابع ، از محمدبن علی عامِلی (متوفی 1057، شاگرد شیخ بهائی ) و زین العابدین حسینی (شاگرد و خواهرزادة شیخ بهائی ) نیز به عنوان نگارندگان متممهای دیگری برای جامع عباسی نام برده اند (برای متمم محمدبن علی عاملی رجوع کنید به ادامة مقاله ؛
برای متمم زین العابدین حسینی که فقط شامل یکی دو باب است رجوع کنید بهآقابزرگ طهرانی ، ج 3، ص 340، ج 5، ص 63، پانویس 1؛
مدرسی طباطبائی ، ص 223) اما تنها متمم مهم و مشهور، که به همراه پنج باب نخست به عنوان کتاب جامع عباسی شناخته می شود، متمم نظام الدین ساوجی است .

با بررسی فهرست ابواب جامع عباسی ( رجوع کنید به شیخ بهائی ، 1319، ص 3، تکمله ، ص 138، 454ـ463) می توان دریافت که موضوع نوزده باب آن کاملاً فقهی است و شامل مسائلی است که معمولاً در کتابها و رساله های فقهی مطرح می شود، برخلافِ باب هفتم ( رجوع کنید به تکمله ، ص 163ـ191) که در بارة زیارت چهارده معصوم علیهم السلام و ایام ولادت و وفات ایشان است و فقهی نیست ( رجوع کنید به عباس ، ص 561).

هر چند جامع عباسی ، مانند دیگر منابع جامع فقهی ، از باب طهارت آغاز و به باب دیات ختم می شود، اما ترتیب ابواب آن و نیز سهم و اهمیتی که به هر باب داده شده است با دیگر آثار فقهی هماهنگ نیست زیرا از سویی ، در برخی ابواب جامع عباسی چند مبحث مستقل فقهی یکجا آمده ، از جمله باب ششم (تکمله ، ص 138ـ162) که به موضوعاتی چون وقف ، صدقه ، قرض الحسنه ، جهاد و امربه معروف و نهی از منکر پرداخته است و نیز باب دهم (همان ، ص 227ـ260) که مباحث متنوعی چون اجاره ، عاریه ، امانت ، غصب ، ضمانت ، مُزارعه ، مُساقات ، شرکت ، مُضاربه ، وکالت ، جُعاله و لُقَطه را در بر دارد، و از سوی دیگر، موضوع برخی ابواب آن از منابع فقهی دیگر، بسیار ریزتر و جزئی تر است . در این باره می توان به باب سیزدهم (همان ، ص 325ـ329) و باب چهاردهم (همان ، ص 329ـ337) استناد کرد که به ترتیب در بارة شکار حیوانات و ذبح آنهاست ، در حالی که در منابع فقهی معمولاً این دو موضوع ، یکجا آورده می شود (برای نمونه رجوع کنید به مفید، ص 575؛
علامه حلّی ، ص 208،210؛
شهید اول ، ص 148). به علاوه ، شیوة کلی باب بندی جامع عباسی نیز اقتضا داشته که مباحث و موضوعات نزدیک به هم در یک باب بیاید (مانند باب سوم ، مباحث زکات و خمس رجوع کنید به شیخ بهائی ، 1319، ص 96ـ102). شاید بتوان گفت که اختصاص دادن بابی مستقل به شکار حیوانات در قبال مبحث ذبح حیوانات ، از آن رو بوده که جامع عباسی به فرمان شاه عباس تألیف شده و شکار حیوانات ، عادت و سرگرمی رایج پادشاهان و امیران و وزیران بوده و جایگاه ویژه ای نزد آنان داشته است .

جامع عباسی اثری استدلالی نیست که در بر دارندة همة آرای فقهی و احتجاجات و اشکالات آنها باشد، بلکه کتابی فتوایی و مشتمل بر آرای فقهی مؤلف آن بر مبنای فقه امامی است ، البته در مواردی ، مؤلف به اقوال و آرای دیگر اشاره کرده است ، بدون آنکه یک نظر را ترجیح دهد.

مهم ترین ویژگی جامع عباسی این است که نخستین کتابی است به فارسی که همة احکام شرعی مورد نیاز مردم را به زبانی آسان و با نثری بی تکلف و روشن بیان کرده ، به گونه ای که فهمیدن آن برای عموم مردم به سادگی ممکن بوده است ( رجوع کنید بههمان ، ص 2ـ3؛
آقابزرگ طهرانی ، ج 5، ص 62؛
عباس ، ص 559 ـ 561؛
قصری ، ص 53 ـ54)؛
از این رو، نگارش جامع عباسی نقطة عطفی در سیر نگارش متون فقهی به شمار رفته و حتی آن را نخستین رسالة عملیه * به زبان فارسی دانسته اند ( رجوع کنید بهمطهری ، ص 494؛
عباس ، ص 560؛
قصری ، ص 53). در واقع این کتاب در آن دوره ، کارکرد رساله های توضیح المسائل امروزی را داشته ، هرچند بیش از آنها آداب و سنن را با احکام فقهی در آمیخته است .

مسائل جامع عباسی آن گونه که در رساله های توضیح المسائل متداول است شماره گذاری نشده ، ولی هریک از ابواب آن ، به تناسب ، به بخشهای کوچک تری با عناوینی از قبیل مطلب ، مبحث ، فصل ، بحث و قسم تقسیم شده است .

در میان تألیفات و رساله های متعدد شیخ بهائی در علوم و فنون مختلف ، جامع عباسی شهرت و منزلت خاصی داشت

و علاوه بر تودة مردم ، مورد توجه فقیهان و از منابع و مراجع مهم آنان نیز بود ( رجوع کنید به جهانگیری ، ص 69؛
برای دیگر آثار

شیخ بهائی رجوع کنید به بهاءالدین عاملی * ). بسیاری از فقیهان در دوره های بعد بر آن حاشیه نوشته و فتواهای خود را در

موارد مغایرت داشتن با فتواهای مؤلف ، بیان نموده اند ( رجوع کنید بهآقابزرگ طهرانی ، ج 6، ص 56، 89 ـ90). برخی از این حواشی صرفاً بر بخشی که خود شیخ بهائی تألیف کرده (یعنی پنج باب نخست ) و برخی دیگر، بر همة ابواب نگاشته شده است ( رجوع کنید بهادامة مقاله ).

حاشیة محمدبن علی عامِلی ، معروف به ابن خاتون ، از نخستین حواشی بر جامع عباسی است که شخصی به نام برهان تبریزی با نظارت ابن خاتون در 1054 آن را تدوین کرده است (کنتوری ، ص 172؛
آقابزرگ طهرانی ، ج 6، ص 56؛
امینی ، ج 11، ص 349؛
قس مدرسی طباطبائی ، ص 223). برخی منابع ، از ابن خاتون به عنوان شارح و نیز نگارندة متمم جامع عباسی یاد کرده اند که به درستی معلوم نیست همة این آثار یکی است یا باهم تفاوت دارند ( رجوع کنید به خوانساری ، ج 1، ص 78؛
صدر، ص 314ـ315، 362ـ363؛
آقابزرگ طهرانی ، ج 3، ص 340ـ 341، ج 6، ص 56، ج 13، ص 172؛
امینی ، همانجا).

حسینعلی ملایری تویسرکانی (متوفی 1286) و عبداللّه مامقانی نجفی (متوفی 1351) نیز بر آن حاشیه نوشته اند (آقابزرگ طهرانی ، ج 5، ص 63، ج 6، ص 56؛
امینی ، ج 11، ص 350).

چهار تن از مراجع متأخر که بر جامع عباسی حاشیه نوشته اند و حواشی آنان در چاپ سنگی 1328 تهران آمده ( رجوع کنید بهص 4)، عبارت اند از: عبداللّه مازندرانی (متوفی 1330)، محمدکاظم طباطبائی یزدی (متوفی 1338)، سیداسماعیل صدر (متوفی 1338) و ابوالقاسم دهکردی اصفهانی (متوفی 1353)، که حاشیة دو فرد اول تنها بر پنج باب نخست ، و حاشیة دو نفر اخیر بر تمام ابواب است ( رجوع کنید به همان ، ص 4 به بعد؛
برای آگاهی از حاشیه های دیگر رجوع کنید به امینی ، همانجا).

نسخه های خطی متعددی از جامع عباسی وجود دارد ( رجوع کنید بهعرب زاده ، ص 206؛
قصری ، ص 69ـ71). این کتاب بارها در ایران و هند چاپ شده تا جایی که گفته شده شمردن چاپهای مختلف آن دشوار است ( رجوع کنید به شیخ بهائی ، 1368 ش ، مقدمة نفیسی ، ص 65؛
آقابزرگ طهرانی ، ج 5، ص 62 ـ63؛
جهانگیری ، ص 69؛
قصری ، ص 71ـ72). برخی از چاپهای آن منحصر به پنج باب نخست و برخی دیگر، شامل تمام بیست باب است . بعضی از این چاپها همراه با حواشی فتوایی برخی فقهاست ( رجوع کنید بهآقابزرگ طهرانی ؛
قصری ، همانجاها).

جامع عباسی به زبان اردو ترجمه و در هند چاپ شده است (آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 93). همچنین از ترجمة آن به زبان عربی ، به قلم عبدعلی بن رحمت اللّه حویزی ، با عنوان البرق اللامع فی ترجمة الجامع گزارش داده اند ( رجوع کنید به امین ، ج 8، ص 28؛
قس عباس ، ص 560).

شهرت جامع عباسی سبب شده است تا در دوره های بعد، آثار دیگری با پیروی از آن و الهام از شیوة نامگذاری و نگارش آن پدید آید. هریک از این آثار به نام یکی از شاهان نوشته شده است ، از جمله : جامع صفوی ، جامع سلیمانی ، جامع محمدی و جامع ناصری . جامع صفوی ، اثر فارسی علی نقی بن ابی العلا طغائی (قاضی اصفهان ، متوفی 1060) است که به نام شاه صفی صفوی (حک : 1038ـ1052) تألیف شده و در بارة امامت است (آقابزرگ طهرانی ، ج 5، ص 62).

جامع سلیمانی ، اثر نظام الدین علی موسوی ، به فارسی است که به نام شاه سلیمان صفوی (حک : 1077 یا 1078 ـ 1105) تألیف شده و در بارة سه موضوع است : مقدمه شامل شش فصل در باب اصول دین ، دوازده مقصد در باب احکام شرعی و خاتمه در بارة تاریخ معصومین علیهم السلام (همان ، ج 5، ص 59).

جامع محمدی ، رسالة عملیة فارسی ، اثر محمدجعفر استرآبادی (متوفی 1263) است که آن را به نام محمدشاه

قاجار (حک : 1250ـ1264) تألیف کرده است . مقدمة آن در اصول دین ، چهارده باب در فقه و خاتمة آن در تجوید است (همان ، ج 24، ص 71؛
قس ج 5، ص 70 که آن را شامل هشت باب ذکر کرده است ).

جامع ناصری ، رسالة عملیة فارسی ، اثر علی بن محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی (متوفی 1315، فرزند مؤلف جامع محمدی ) است که آن را به نام ناصرالدین شاه قاجار (حک : 1264ـ1313) تألیف کرده است . به نوشتة آقابزرگ طهرانی (ج 5، ص 75) چون جامع ناصری علاوه بر ابواب فقهی ، احکام شرعی مربوط به مسائل سیاسی و تدبیر مُدُن و حقوق و تکالیف متقابل مردم و حاکمان را نیز بیان کرده ، بر جامع محمدی مزیت دارد. گفته اند ( رجوع کنید به همانجا) که ناصرالدین شاه بر این نظر بوده است که جامع ناصری را قانون رسمی معتبردر سراسر ایران قرار دهد ولی این امر، به علت مخالفتهای جدّی برخی اشخاص ، تحقق نیافت .


منابع :
(1) آقابزرگ طهرانی ؛
(2) رضا استادی ، فهرست نسخه های خطی کتابخانة عمومی حضرت آیة اللّه العظمی گلپایگانی ، ج 2، قم : دارالقرآن الکریم ، ( بی تا. ) ؛
(3) اسکندرمنشی ؛
(4) امین ؛
(5) عبدالحسین امینی ، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب ، قم 1416ـ1422/ 1995ـ2002؛
(6) محسن جهانگیری ، «شرح احوال و ذکر آثار و نقل افکار شیخ بهائی »، فلسفه ، نشریة اختصاصی گروه آموزشی فلسفه ، ش 1، ضمیمة مجلة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران (بهار 1355)؛
حسن بن مرتضی حسینی استرآبادی ، تاریخ سلطانی : از شیخ صفی

(7) تا شاه صفی ، چاپ احسان اشراقی ، تهران 1366 ش ؛
(8) خوانساری ؛
محمدبن مکی شهید اول ، اللمعة الدمشقیة فی فقة الامامیة ،

(9) چاپ محمدتقی مروارید و علی اصغر مروارید، تهران 1406؛
(10) محمدبن حسین شیخ بهائی ، جامع عباسی ، چاپ سنگی بمبئی 1319، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛
(11) همان ، چاپ سنگی تهران 1328؛
همو، دیوان

(12) کامل شیخ بهائی ، تهران 1368 ش ؛
(13) حسن صدر، تکملة امل الا´مل ، چاپ احمد حسینی ، قم 1406؛
دلال عباس ، بهاءالدین العاملی :

(14) ادیباً و فقیهاً و عالماً ، ( بیروت ) 1995؛
ابوالفضل عرب زاده ، فهرست نسخه های خطی کتابخانة آیة اللّه العظمی گلپایگانی ، ج 4،

(15) قم 1378 ش ؛
(16) حسن بن یوسف علامه حلّی ، تبصرة المتعلمین فی احکام الدین ، چاپ احمد حسینی و هادی یوسفی ، بیروت 1404/ 1984؛
(17) محمد قصری ، سیمایی از شیخ بهائی در آیینة آثار ، مشهد 1374 ش ؛
(18) عباس قمی ، کتاب الکنی و الالقاب ، صیدا 1357ـ 1358، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(19) اعجاز حسین بن محمد قلی کنتوری ، کشف الحجب و الاَستار عن اسماء الکتب و الاَسفار ، قم 1409؛
(20) محمدتقی بن مقصود علی مجلسی ، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه ، چاپ حسین موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی ، قم 1406ـ1413؛
(21) حسین مدرسی طباطبائی ، مقدمه ای بر فقه شیعه : کلیات و کتابشناسی ، ترجمة محمد آصف فکرت ، مشهد 1368 ش ؛
(22) مرتضی مطهری ، خدمات متقابل اسلام و ایران ، تهران 1370 ش ؛
(23) محمدبن محمد مفید، المقنعة ، قم 1410.

/ محمد رئیس زاده /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4383
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست