بایزیدِ دَوری ، کاتب المُلک ، خوشنویس و شاعر فارسی گوی قرن دهم . فرزند میرنظام و از سادات بود. خود را از فرزندان سلاطین می دانست و عنوان «سلطان » را پیش از نام خود می افزود. اکبرشاه (حک : 963ـ1014) به او لقب «کاتب الملک » داده بود. در شعر، «دوری » تخلص می کرد.

در خوشنویسی شاگرد میرعلی هروی و ملاّ محمد قاسم (بن ) شادی شاه بود که اوّلی در 935 و دوّمی در 960 در قید حیات بودند. میرعلی در مرقعاتِ خود او را «فرزند عزتمند» خطاب کرده است . بایزید از هرات به هندوستان رفت و در کتابخانة سلطنتی اکبرشاه استخدام شد. شاید در هندوستانِ آن زمان کسی خط نستعلیق (قاطعی هروی ، ص 252)، و شکسته (خوشگو، ص 128) را به خوبی او ننوشته باشد. ملاّ قاطعی (متوفی 1024)، از خوشنویسان هرات گفته است که دوری خوشنویسی برجسته ، بی نظیر و چابکدست ، و کیفیت خطش عالی بوده است . خواجه ابراهیم حسین احدی بلوطی لاهوری (متوفی 1001)، نستعلیق نویسِ جوانمرگِ روزگار اکبر، یکی از شاگردان او بود. بایزید در 985

به زیارت حج رفت و در 986 دربازگشت به هندوستان ، کشتی او نزدیک بندر سُورَت به سنگ خورد و درهم شکست و بایزید غرق شد.

دوری طبع شعر نیز داشت و صاحب دیوان بود. اشعار او در تذکره های شعرا ضبط است و تذکره نویسان شعر او را ستوده اند. از آثار تألیفی او مجمع الشعرا به فارسی در دست است که برای حمیده بانو، دختر علی اکبر جامی و مادرِ اکبرشاه ، تألیف و به او پیشکش کرده است . به قول مؤلف ، دراین کتاب از آثار بهترین شعرای متقدّم و متأخّر نمونه هایی گلچین شده و نمونة کلام 485 شاعر به ترتیب الفباییِ تخلّص آنها گرد آمده است .

از اشعار دوری ، مثنوی و قصیده ای در مدح حمیده بانو و اکبرشاه و دو غزل در مجمع الشعرا آمده است . نسخة منحصر به فرد مجمع الشعرا در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران (ش 2448) موجود است و احتمال داده اند که به خط مؤلف باشد. این نسخه ، که به خط خوش ریز نستعلیق کتابت شده است امضا و تاریخ ندارد (دانشگاه تهران ، کتابخانة مرکزی و مرکز اسناد، ج 9، ص 1151ـ1170). بایزید در کتیبة مسجدی ، ساختة شیخ عبدالغنی در 967 در منطقة ناگورماروار، قطعه ای از سروده های خود را به خط نستعلیق تحریر کرده است ( چغتایی ، ص 130ـ131).

دوری قصة حمزه ، تألیف ملا قاطعی هروی ، را با همکاری خوشنویسان دیگر، مانند میرکُلَنگ هروی و حافظ محمد امین ، در کتابخانة سلطنتی اکبر خوشنویسی کرد. نسخه های خسرو و شیرین ، گوی و چوگان ، و یوسف و زلیخا ، که او آنها را به خطی بغایت خوش نوشته بود، نزد ملاّ قاطعی در هرات بود. ترجمة اربعین جامی (متوفی 898) را بایزید در ماه صفر 968 کتابت کرد. عبارات عربی آن به نستعلیق جلی و عبارات فارسی به نستعلیق خفی تحریر شده است . این کتاب جدولهای مطلاّ و ملوّن دارد و نسخة خطی آن در موزة سالارجنگ ، حیدرآباد دکن ( A.N m.1111, Ha.Ar, 1703 ) موجود است (سالارجنگ میوزیم و کتب خانه ، ج 4، ص 290). نسخة مثنوی دول رانی و خضرخان سرودة امیرخسرو دهلوی ، که بایزید در محرم 976 برای اکبرشاه به قلم خوش جلی کتابت کرده بود، اکنون در کتابخانة دولتی ایالت کَپور تَهله (هند) موجود است (شفیع ، ج 1، ص 392 و صفحة روبرو). بعضی مرقّعات بایزید در کتابخانة خزینة اوقاف استانبول و مجموعة خصوصی خانم پروین شیبانی (ایران ) موجود است (برای تفصیل مرقّعات رجوع کنید به بیانی ، ج 1، ص 96).

---

منابع :
(1) محمد بختاورخان ، مرآة العالم : تاریخ اورنگ زیب ، چاپ ساجده س . علوی ، لاهور 1979، ج 2، ص 478ـ479؛
(2) عبدالقادربن ملوکشاه بداؤنی ، منتخب التواریخ ، چاپ ولیم ناسولیس و احمد علی ، کلکته 1865ـ1869، ج 3، ص 227ـ228؛
(3) مهدی بیانی ، احوال و آثار خوشنویسان ، تهران 1363 ش ، ج 1، ص 95ـ96؛
(4) جهانگیر، امپراتور هند، تذکرة الشعرا ، چاپ عبدالغنی میرزایف ، کراچی 1976، ص 9، 43؛
(5) محمد عبدالله چغتایی ، سرگذشت خط نستعلیق ، لاهور 1970، ص 130ـ131؛
(6) علی ابراهیم خان خلیل ، صحف ابراهیم ، نسخة عکسی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ش 2975، ذیل حرف «د»؛
(7) بندربن داس خوشگو، سفینة خوشگو ، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ش 2655، ص 128؛
(8) دانشگاه تهران ، کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد، فهرست نسخه های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ، نگارش محمدتقی دانش پژوه ، ج 9، تهران 1340 ش ؛
(9) سالار جنگ میوزیم و کتب خانه ، فهرست مشروح فارسی مخطوطات در سالار جنگ میوزیم و کتب خانه ، چاپ محمد اشرف ، حیدرآباد 1965ـ1969؛
(10) محمد شفیع ، مقالات مولوی محمد شفیع راجع به هنروران و خط و خطاطان ، لاهور 1972ـ1981، ج 1، ص 204ـ205؛
(11) مصطفی عالی ، مناقب هنروران ، استانبول 1926، ص 47ـ48؛
(12) قاطعی هروی ، تذکرة مجمع الشعرای جهانگیر شاهی ، چاپ محمد سلیم اختر، کراچی 1979، ص 54، 77، 227، 252؛
(13) عارف نوشاهی ، «بایزید دوری هروی و مجمع الشعرای او»، تحقیقات اسلامی ، سال 6، ش 1 و 2 (1370 ش )، ص 248ـ277؛
احمدبن محمد مقیم هروی ، طبقات اکبری ، کلکته 1931، ج 2، ص 494.

/ عارف نوشاهی /