الجامع الصغیر(1) ، اثری مهم در فروع فقه حنفی ، به عربی ، اثر محمدبن حسن شیبانی * ، فقیه و محدّث حنفی در قرن دوم .

زمان دقیق نگارش کتاب معلوم نیست ، ولی بنا بر منابع ، شیبانی پس از اتمام تألیف المبسوط ، به درخواست یا توقع استادش ، ابویوسف یعقوب بن ابراهیم انصاری (متوفی 182)، به جمع آوری روایاتی که ابویوسف از ابوحنیفه نقل کرده بود، پرداخت . در این کتاب ، شیبانی ظاهراً به خواهش ابویوسف و برای بزرگداشت ابوحنیفه ، همواره از ابویوسف نه با کنیه ، بلکه با اسم (یعقوب ) یاد کرده است (شیبانی ، مقدمة لکنوی ، ص 32ـ33؛
ابوزهره ، ص 210).

شیبانی پس از نگارش کتاب ، آن را به استادش نشان داد و او نیز کتاب را بسیار پسندید، ولی چند ایراد از آن گرفت که شیبانی آن را ناشی از فراموشی ابویوسف دانست ( رجوع کنید به ابن نُجَیم ، ج 2، ص 107ـ 108؛
حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 561). در پاره ای مسائل ، اختلاف نظرِ ابویوسف و شیبانی در نقل نظر ابوحنیفه در کتاب انعکاس یافته است (برای برخی موارد رجوع کنید بهعلی احمد ندوی ، ص 136ـ137).

به نظر برخی مؤلفان (برای نمونه رجوع کنید به ابن عاشور، ص 908) انگیزة شیبانی از تألیف الجامع الصغیر آن بود که آرای ابوحنیفه را بدون ذکر اقوال مخالف در اثری موجز بیان کند، با این حال موارد متعددی از مسائل مورد اختلاف در کتاب مطرح شده است ( رجوع کنید به حاجی خلیفه ، همانجا؛
دَسوقی ، ص 152).

پاره ای منابع (از جمله رجوع کنید به بروکلمان ، ج 1، ص 179؛
ترجمة عربی ، ج 3، ص 253؛
دسوقی ، همانجا) کتاب را اثر مشترک شیبانی و ابویوسف انگاشته اند، ولی این نظر مردود است ، زیرا ظاهراً شیبانی تمام مطالب آن دسته از آثار خود را، که موصوف به «صغیر»اند مانند الجامع الصغیر و السِّیرالصغیر ، از ابویوسف شنیده است (ابن عابدین ، ج 1، ص 35؛
ابوزهره ، همانجا). این نکته که تمامی ابواب کتاب با عبارت «محمد عن یعقوب عن ابی حنیفة » آغاز شده نیز مؤید این مطلب است ( رجوع کنید به دسوقی ، ص 152). شاگردان شیبانی ، از جمله عیسی بن اَبان (متوفی 221) و محمدبن سَماعه و علی بن مَعْبَدْ بصری (متوفی 218)، الجامع الصغیر را از استادشان روایت کرده اند ( رجوع کنید به ذهبی ، ج 10، ص 631ـ632؛
دسوقی ، ص 154).

الجامع الصغیر بیش از سی کتاب (باب اصلی ) دارد و هر کتاب شامل چند باب فرعی است . تعداد مسائل آن را 532 ، 1 مسئله دانسته اند ( رجوع کنید به حاجی خلیفه ، همانجا؛
علی حسن عبدالقادر، ص 249) که بر سه قسم است : نخست مسائلی که در المبسوط بیان شده اما صریحاً به شخصی اِسناد داده نشده و در الجامع الصغیر گویندة آنها مشخص شده است ، دوم مسائلی که در آثار پیشین شیبانی آمده ولی وی در الجامع الصغیر به عللی آنها را با تعابیر دیگری آورده است ، سوم مسائلی که برای نخستین بار در این کتاب ذکر شده است (حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 561ـ562؛
شیبانی ، همان مقدمه ، ص 32).

ترتیب مباحث و تبویب کتاب هم با المبسوط تفاوت دارد (دسوقی ، ص 153). بنا بر منابع ، الجامع الصغیر ابتدا بدون ترتیب و فصل بندی بوده و بعدها تنظیم شده است ( رجوع کنید به شیبانی ، ص 68؛
ابوزهره ، همانجا). تنظیم کنندة کتاب را برخی ابوعبداللّه حسن بن احمد زعفرانی (متوفی 610)، برخی قاضی ابوطاهر محمد دَبّاس بغدادی و شماری حسام الدین عمربن عبدالعزیز بخاری ، معروف به صدرشهید (متوفی 536)، ذکر کرده اند. هدف از تنظیم و تبویب کتاب ، آسان تر شدن حفظ و یادگیری آن بوده است ( رجوع کنید به حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 562؛
هاشم نَدَوی ، ص 57). نسخه های خطی کتابهای این سه تن موجود است ( رجوع کنید بهحافظ ، ج 1، ص 196ـ 198).

جز در چند مسئله که به آرای فقهی زُفَربن هُذَیل (متوفی 158) اشاره شده (برای نمونه رجوع کنید به شیبانی ، ص 192، 294، 347، 400)، شیبانی در بقیة موارد فقط آرای فقهی ابوحنیفه ، ابویوسف و خود را ذکر کرده و به آرای فقهای دیگر نپرداخته است (دسوقی ، ص 154). بیشتر مسائل و فتواهای کتاب عاری از استدلال است ، با این همه ، در مواردی به قیاس و استحسان استدلال شده است (برای نمونه رجوع کنید به شیبانی ، ص 116، 251، 390، 406، 501).

این کتاب همراه پنج کتاب دیگر شیبانی ( المبسوط ، الجامع الکبیر * ، الزیادات ، السِّیَرُالصَغیر و السِّیَرُالکبیر ) از کتب مرجع در فقه حنفی و از کتابهای «ظاهرالروایة » (کتابهایی که مسائل آنها به طریق متواتر یا مشهور از شیبانی روایت شده است ؛
ابن عابدین ، ج 1، ص 47) به شمار می آید (ابن عاشور، ص 909؛
حیدر، ج 1، جزء 1، ص 162، 310).

ابویوسف این کتاب را در سفر و حضر همراه خود داشت و به آن مراجعه می کرد (حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 561؛
شیبانی ، همان مقدمه ، ص 32). علمای حنفی تنها کسانی را شایستة افتا و قضا می دانستند که کتاب را از بر بودند و معانی آن را درک می کردند ( رجوع کنید به دسوقی ، ص 153ـ154؛
هاشم ندوی ، همانجا). همچنین نقل شده که حاکم شام ، شرف الدین عیسی بن محمد، معروف به ملک مُعَظَّم (متوفی 624) به کسانی که کتاب را از حفظ می خواندند، پنجاه دینار جایزه می داد ( رجوع کنید به حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 568).

الجامع الصغیر در منابع فقهی حنفیان ، از مهم ترین مآخذ است و به آن بسیار استناد می شود (برای نمونه رجوع کنید به کاسانی ، ج 2، ص 90، 308؛
ابن نجیم ، ج 2، ص 45، ج 8، ص 476؛
ابن عابدین ، ج 1، ص 468، ج 4، ص 164) و به همین سبب ، شروح بسیاری بر آن نوشته شده که از آن جمله است : شروح فقهایی چون ابوجعفراحمدبن محمد طَحاوی (متوفی 321)، ابوبکر جَصّاصِ رازی (متوفی 370)، قاضی خان حسن بن منصور فرغانی (متوفی 592)، ابوالعُسْرِ بَزْدَوی (متوفی 482)، ابوالیُسر بزدوی (متوفی 493) و شمس الائمة سرخسی (متوفی 490). بعضی از شرحهای دیگر آن عبارت اند از: شرح ظهیرالدین احمد تَمُرْتاشی (متوفی ح 600)، التقسیم و التشجیر فی شرح الجامع الصغیر اثر مسعودبن حسین یزدی (متوفی 586)، التهذیب تألیف ابوسعیدمطهربن حسین یزدی (متوفی 571)، شرحِ ابولیث سمرقندی (متوفی 373) و النافع الکبیر لمن یطالع الجامع الصغیر اثر عبدالحی لکنوی (متوفی 1304؛
رجوع کنید به ابن قُطْلُوبُغا، ص 20ـ21، 25، 36، 91، 134ـ135، 301؛
حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 562 ـ563؛
سزگین ، ج 1، ص 428ـ 429؛
ترجمة عربی ، ج 1، جزء 3، ص 67ـ70؛
شیبانی ، همان مقدمه ، ص 46ـ60).

محمدبن محمد مروزی ، مشهور به حاکم شهید (مقتول در 334)، در کتاب الکافی احادیث تمام کتابهای «ظاهرالروایة »، از جمله الجامع الصغیر ، را پس از حذف موارد تکراری آن گردآورده و شمس الائمة سرخسی نیز در کتابی به نام المبسوط ، الکافی را شرح کرده است ( رجوع کنید به علی حسن عبدالقادر، ص 250؛
شمس الائمه سرخسی ، مقدمة عنانی ، ج 1، ص 46ـ47).

برخی فقها الجامع الصغیر را به نظم کشیده اند، از جمله ابوحفص نَسَفی (متوفی 537)، احمدبن محمد عقیلی (متوفی 657)، محمدبن محمد قُباوی (متوفی 726)، و ابونصر فَراهی سیستانی (متوفی ح 537) که نام آن را لُمْعَةُالبَدْرْ گذاشته است ( رجوع کنید بهابن قطلوبغا، ص 20ـ21، 162ـ163، 198؛
حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 564).

الجامع الصغیر در ترکیه ، در 1302 در قاهره (در حاشیة کتاب الخراج ابویوسف )، در 1291 در هند (همراه با شرح لکنوی در حاشیه صفحات ) و در 1310 مجدداً در هند به چاپ رسید (حافظ ، ج 1، ص 197؛
بروکلمان ، ج 1، ص 179؛
ترجمة عربی ، ج 3، ص 253؛
وان دایک ، ص 142؛
دسوقی ، ص 154؛
برای نسخ خطی رجوع کنید به بروکلمان ، همانجا؛
ترجمة عربی ، ج 3، ص 253ـ254). همچنین ایوان دیمیتروف بخشی از کتاب را در 1326/1908 به آلمانی ترجمه و چاپ کرد ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل «الشیبانی »؛
شاخت ، ص 228).

---

منابع :
(1) ابن عابدین ، ردّالمحتار علی الدّر المختار ، چاپ سنگی مصر 1271ـ1272، چاپ افست بیروت 1407/ 1987؛
(2) ابن عاشور (محمد فاضل )، «کتب ظاهر الروایة للامام محمدبن الحسن »، مجلة الازهر ، سال 36، ش 8 و 9 (شوال و ذیقعدة 1384/ مارس 1965)؛
(3) ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنّف من الحنفیة ، بیروت 1412/ 1992؛
(4) ابن نجیم ، البحر الرائق شرح کنز الدقائق ، بیروت 1418/ 1997؛
(5) محمد ابوزهره ، ابوحنیفة : حیاته و عصره ، آراؤه و فقهه ، قاهره 1960؛
(6) کارل بروکلمان ، تاریخ الادب العربی ، ج 3، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره 1969؛
(7) حاجی خلیفه ؛
(8) محمدمطیع حافظ ، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة : الفقه الحنفی ، ج 1، دمشق 1401/ 1980؛
(9) اسد حیدر، الامام الصادق و المذاهب الاربعة ، بیروت 1403/ 1983؛
(10) محمد دسوقی ، الامام محمدبن الحسن الشیبانی وأثره فی الفقه الاسلامی ، دوحه 1407/ 1987؛
(11) ذهبی ؛
(12) فؤاد سزگین ، تاریخ التراث العربی ، ج 1، جزء 3، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی ، ریاض 1403/ 1983؛
(13) محمدبن احمد شمس الائمه سرخسی ، کتاب المبسوط ، چاپ محمدحسن شافعی ، بیروت 1421/ 2001؛
(14) محمدبن حسن شیبانی ، الجامع الصغیر ، مع شرحه النافع الکبیر لعبدالحی لکنوی ، بیروت 1406/ 1986؛
(15) علی حسن عبدالقادر، نظرة عامة فی تاریخ الفقه الاسلامی ، قاهره 1965؛
(16) ابوبکربن مسعود کاسانی ، کتاب بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع ، بیروت 1402/ 1982؛
(17) علی احمد ندوی ، الامام محمدبن الحسن الشیبانی نابعة الفقه الاسلامی : 132ـ189 ه ، دمشق 1414/ 1994؛
(18) هاشم ندوی ، تذکرة النوادر من المخطوطات العربیة ، حیدرآباد دکن 1350؛
(19) ادوارد وان دایک ، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع ، چاپ محمدعلی ببلاوی ، مصر 1313/ 1896، چاپ افست قم 1409؛


(20) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949;
(21) EI 2 , s.v. " A l-Shayba ¦n ¦, Abu ¦ ـ Abd Alla ¦h Muh ¤ammad B. A l-H ¤asan" (by E. Chaumont);
(22) Joseph Schacht, An introduction to Islamic law , Oxford 1984;
(23) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , Leiden 1967-1984.

/ مریم حسینی آهق /