responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4366

 

جامعُ الرُواة (نام کامل آن : جامعُ الرُواة و اِزاحةِ الاشتباهات عن الطرقِ و الاَسناد ) ، کتابی رجالی به عربی از محمدبن علی اردبیلی ، عالم عصر صفوی . به جز اشارات کوتاه خود اردبیلی در جامع الرواة ، مطلب چندانی در بارة زندگی او در منابع نیامده است . وی در حدود 1058 به دنیا آمد (حسینی اشکوری ، ص 121). او (ج 1، ص 153) از استادان خود به جعفربن عبداللّه کمره ای (قاضی کمره ای * ، متوفی 1115) اشاره کرده و گفته که تمام علوم متداول را نزد او خوانده است . همچنین اردبیلی (ج 2، ص 152) از دیگر استاد خود، محمدعلی بن احمد استرآبادی ، نام برده و او را ستوده است . از دیگر مشایخ وی ، محمدباقر مجلسی بوده که در 17 ذیقعدة 1098 به اردبیلی اجازة عام روایت آثار خود را داده است (برای متن اجازه رجوع کنید بهاردبیلی ، ج 2، ص 549 ـ552؛
حسینی اشکوری ، ص 122ـ 127). در آغاز این اجازه ، مجلسی اشاره کرده که اردبیلی بسیاری از آثار حدیثی و عقلی را نزد او قرائت کرده است ( رجوع کنید بهاردبیلی ، ج 2، ص 549 ـ550). بنا بر نوشتة آقارضی قزوینی بر پشت نسخه ای از جامع الرواة ، اردبیلی در کربلا و در ذیقعدة 1101 وفات کرده است (آقابزرگ طهرانی ، 1372ش ، ص 640).

جامع الرواة مهم ترین اثر شناخته شدة اردبیلی است . این کتاب از لحاظ شیوة بحث مؤلف و کارآمدی و سودمندی ، در دانش رجال و روند نگارش آثار رجالی ، جایگاهی ویژه دارد. اردبیلی در مقدمه (ج 1، ص 3ـ6)، هدف ، روش و شیوة تدوین کتاب را بیان کرده است . وی در هنگام فراگرفتن احادیث اهل بیت علیهم السلام ، خود را ملزم به بررسی صحت طریق یا ضعف آن ، معلوم یا مجهول بودن روات و حُسن یا وثاقت آنها کرده ، اما در حین تتبع و مراجعه به منابع بسیار، به لحاظ یادکرد راویان بدون ذکر مشخصات ، و نیز اختلاف نسخه ها دچار حیرت می شده و راهی برای ترجیح حکم به صحت یا ضعف نمی یافته و، همچون بسیاری از فقیهان ، نظر می داده که حدیث ، ضعیف است ، و حال آنکه به واقع چنین نبوده است ؛
وی تأکید کرده که اینگونه روایات در منابع حدیثی فراوان است ( رجوع کنید به اردبیلی ، ج 1، ص 3). اردبیلی برای حل این مشکل ، بعد از تأمل و بررسی شیوه های گوناگون ، به این نتیجه رسیده که از طریق تأمل در راوی و مرویٌعنه می توان ابهام موجود در نام راویان را زدود و چه بسا به هویت واقعی راویان پی برد. اردبیلی (ج 1، ص 4ـ5)، پس از اشاره به این شیوه ، توضیح داده است که هیچ یک از عالمان رجالی چنین شیوه ای نداشته و تنها گاه به اشاراتی کوتاه در بارة راویانِ یک فرد بسنده کرده اند؛
اما او نام تمام راویان را گرد آورده است . وی (ج 1، ص 5، 7) عناوین کتابها و شیوة خود را در جمع و تدوین ذکر کرده است . با توجه به آنچه در این مقدمه آمده ، باید این کتاب را روشنگری در باب مشترکات (اسمهای مشابه ) و اولین اثر مکتوب در این زمینه دانست . آقابزرگ طهرانی (1337 ش ، ستون 429) هم آن را تمییز المشترکات خوانده است .

جامع الرواة را همچنین می توان ذیلی بر تلخیص المقال فی تحقیق احوال الرجال (رجال وسیط ) میرزامحمد استرآبادی دانست . به گفتة آیت اللّه بروجردی (اردبیلی ، ج 1، مقدمه ، ص ج ) نیز جامع الرواة ذیلی بر تلخیص المقال استرآبادی است و اردبیلی دیباچة آن را تلخیص کرده و آنگاه تراجم رجال را، بر اساس ترتیب تلخیص المقال و با عین عبارات آن ، گزارش نموده و اگر در نقد الرجال یا کتب اربعه مطالب مفید دیگری یافته ، بر آن افزوده است .

اردبیلی نام راویان را به صورت کامل ، افزون بر نامهایی که در منابع رجالی شیعه ذکر شده و نامهایی که در منابع رجالی نبوده و در کتب چهارگانة حدیثی شیعه آمده ، آورده است . این نامها (846 ، 7 نام )، که بخش عمدة کتاب را تشکیل می دهند، به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده اند. فصلی نیز به کنیه ها با تعبیر «ابو»، فصلی به نامهایی که با «ابن » شروع می شوند (155 مورد) و فصلی دیگر به القاب و نسبتهای مشهور راویان (208 عنوان ) اختصاص یافته است . فصلی نیز به نام زنان (88 نفر) اختصاص دارد. در فصلی نیز آنچه صورت ابهام داشته ، چون «عن رجل » و «عن شیخ من اصحابنا»، ذکر شده است . به این ترتیب ، در مجموع 050 ، 9 عنوان در فصل نامها، کنیه ها، لقبها و دیگر فصلها آمده است . اردبیلی بعد از ذکر عبارات استرآبادی ، که پایان آنها را با رمز «مح » مشخص کرده ، اگر در کتاب نقد الرجال تفرشی مطلب مهمی یافته که استرآبادی آن را نیاورده ، آن مطلب را نقل و با رمز «س » آن را معیّن کرده است . افزون بر اینها، مواردی را از الفهرست شیخ منتجب الدین با رمز «جب » افزوده است .

از ویژگیهای مهم کتاب اردبیلی روشن کردن طبقة روات است . او در مقابل نام هر یک از اصحاب امامان ، رمز نام آن امام را، بر اساس رمزهای ابواب رجال شیخ طوسی ، یاد کرده است . همچنین کوشیده است تا پس از ذکر نام راوی و دادن آگاهیهای لازم در بارة او، نام کسانی را که از آن راوی روایت کرده اند، ذکر کند و برای این کار روایات هر راوی را از کتابهای چهارگانة حدیثی شیعه ، الفهرست شیخ طوسی ، الفهرست شیخ منتجب الدین ، مشیَخة کتاب من لایحضره الفقیه ابن بابویه و مشیخة تهذیب الاحکام شیخ طوسی استخراج کرده و به ترتیب ، با نشانه های خاص ، به آنها ارجاع داده است .

اردبیلی با این تلاش ، راهی برای شناخت راویان و تمییز مشترکات گشوده و مشکلات فراوانی را حل کرده است . او از بسیاری از راویان مجهول رفع ابهام کرده و اسانید متعددِ به ظاهر مرسل را مسند ساخته و روایات ضعیف را از ضعف رهانده است . ویژگی چنین روشی شناسایی و معرفی بسیاری از روات امامیه است که در منابع معمول رجالی شرح حال آنها ذکر نشده است . اردبیلی (ج 1، ص 6) تصریح کرده قریب دوازده هزار روایت را که عالمان به صورتهای یاد شده می پنداشتند، با این شیوه تصحیح کرده است . جامع الرواة خاتمه ای دارد که مؤلف در آن از موضوعات مهمی سخن گفته و آنها را با عنوان «فوائد» گزارش کرده است . این فوائد بر گرفته از تلخیص المقال و نقد الرجال است که با همان رمزها مشخص شده اند ( رجوع کنید به اردبیلی ، ج 2، ص 461ـ473).

تألیف جامع الرواة حدود بیست سال طول کشید و در 19 ربیع الاول 1100 به پایان رسید. این کتاب ، به سبب جامعیت و اشتمال آن بر رجال کتب اربعه ، مورداستفادة فراوان عالمان و فقهای امامیه قرار گرفته است (برای نمونه رجوع کنید به حائری ، ص 49، 145، 170، 357، 376؛
غروی تبریزی ، ج 6، ص 313). آقابزرگ طهرانی (1403، ج 5، ص 55) این کتاب را بی نظیر، و سبحانی (ص 129) مؤلف را مبتکر در این فن دانسته و کارآمدی اثرش را ستوده است . شیوة اردبیلی در بهره گیری از اسانید برای تمییز مشترکات ، موردتوجه عالمان امامیه قرار گرفته است . آیت اللّه بروجردی نیز چنین شیوه ای را در بحثهای رجالی خود، پیش از اطلاع از روش کتاب جامع الرواة ، به کار بسته و آن را با گسترده کردن منابع ، کمال بخشیده است ( رجوع کنید به حسینی جلالی ، ص 133ـ140). آیت اللّه خویی نیز در معجم رجال الحدیث ، در بحث رجال امامیه ، شیوه ای شبیه به کار اردبیلی داشته است . اردبیلی در جامع الرواة در بارة برخی از عالمان معاصر خود مطالب کوتاهی آورده است (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 28، 30، 235، 298ـ299، 320ـ322، 544).

جامع الرواة به سفارش و تأکید آیت اللّه بروجردی و همراه مقدمة کوتاه و پرنکتة وی به چاپ رسیده (قم 1380) و پس از آن بارها منتشر شده است . سیدحسین حسینی قزوینی (متوفی 1208) آن را در ضمن کتاب معارج الاحکام خود تلخیص کرده است (آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 21، ص 178). سیدعلی محمد دستغیب ، نام راویان موثق آن را با عنوان معجم الثقات فی جامع الرواة ، گردآوری کرده است .

اردبیلی کتابی نیز به نام تصحیح الاسانید (آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 4، ص 193) داشته که تلخیصی از آن را در انتهای جامع الرواة آورده است ( رجوع کنید به ج 2، ص 473ـ530). این کتاب در بارة طرق شیخ طوسی ، مذکور در مشیخة تهذیب الاحکام و الاستبصار و کتاب الفهرست است .


منابع :
(1) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛
(2) همو، طبقات اعلام الشیعة : کواکب المنتشرة فی القرن الثانی بعد العشرة ، چاپ علی نقی منزوی ، تهران 1372 ش ؛
(3) همو، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال ، چاپ احمد منزوی ، تهران 1337 ش ؛
(4) محمدبن علی اردبیلی ، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد ، بیروت 1403/1983؛
(5) مرتضی حائری ، کتاب الخمس ، تحقیق محمدحسین امراللهی ، قم 1418؛
(6) احمد حسینی اشکوری ، اجازات الحدیث التی کتبها شیخ المحدثین و محیی معالم الدین المولی محمدباقر المجلسی الاصبهانی : 1037ـ1110 ه ، قم 1410؛
(7) محمدرضا حسینی جلالی ، المنهج الرجالی و العمل الرائد فی الموسوعة الرجالیة لسید الطائفة آیة اللّه العظمی البروجردی ، قم 1378 ش ؛
(8) جعفر سبحانی ، کلیات فی علم الرجال ، قم 1423؛
(9) علی غروی تبریزی ، التنقیح فی شرح العروة الوثقی : کتاب الطهارة ، تقریرات درس آیة اللّه خوئی ، ج 6، قم 1410.

/ محمدعلی مهدوی راد /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4366
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست