responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 434

 

بایزید بیات ، مؤلفِ تذکرة همایون و اکبر (تألیف 999) از طایفة ترک بیات که در آذربایجان و ایروان و تهران و فارس و نیشابور پراکنده اند. برادر بزرگش شاه بِرْدی بیات ، که بعداً به بهرام سقا * معروف شد، به فارسی و ترکی شعر می سرود ( رجوع کنید به بایزید بیات ، ص 234 و بعد). بایزید در گَردیز به خدمت شاهزاده میرزا کامران (حک : 950ـ962) در آمد. برادرش هم قبلاً در خدمت او بود. هر دو برادر زیر نظر میرزا کامران حکومت گردیز و نَغَز و بَنْگَش را به دست گرفتند. در رمضان 952 که همایون شاه (حک : 937ـ947، 962ـ963) وارد کابل شد، کامران با منصبداران خود، که بایزید و بهرام نیز جزو آنان بودند، به خدمت همایون درآمد. بایزید تا آن زمان که همایون به شاه ایران در زنجان نپیوسته بود، با وی ملاقات نکرد (همان ، ص 2ـ3، 76). در مهمانیهایی که به افتخار همایون ترتیب داده می شد حضور می یافت و با اعیان و اشراف مملکت مراوده داشت . پس از وفات همایون در 963 به خدمت اکبرشاه (حک : 963ـ1014) درآمد و به سمت داروغة مطبخ (بَکاوَل بیگی ) منصوب شد. ابوالفضل علاّ می * او را جزو منصبداران سه صدی ( فرمانده واحد سیصد نفری ) به شمار آورده و از او با عنوان بایزیدبیگ ترکمان یاد کرده است و نام فرزند او افتخاربیگ را در فهرست منصبداران دو صدی ( فرمانده واحد دویست نفری ) ثبت کرده است (1989، ص 563، 581). گُلْبَدَن بیگم آورده است که در 988، وقتی که زنان حرمِ شاهی از سفر حج به وطنشان برمی گشتند و به علت شکستن کشتی ، ناچار در بندر عدن پیاده شدند، بایزید خود را بدانجا رسانید و برای ادامة سفر، کشتیهای جدیدی تدارک کرد.

بایزید مردی متدیّن بود، ولی به سبب خراب کردن معبدی در بنارس ، مغضوب اکبرشاه قرار گرفت و از خدمت برکنار شد و مدتی درویشی اختیار کرد، اما پس از چند سال اکبرشاه ، بایزید را به حضور پذیرفت و او را، که شصت سال با وظیفه شناسی به دولت خدمت کرده بود، متدین خواند و بار دیگر به کار گماشت .

اکبرشاه به منظور جمع آوری و تدوین اخبارِ وقایع روزگار پدرش فرمانی صادر کرده بود که منصبدارانی که از روزگار پادشاهی همایون خاطره ای دارند آن را بنویسند. ابوالفضل علاّ می متن فرمان را به بایزید، که در آن زمان پیر شده و حملة فلج او را از نوشتن ناتوان ساخته بود، ابلاغ کرد و کاتبی در اختیار او گذاشت . بایزید در 999، در لاهور، خاطرات خود را به کاتب املا کرد و گرچه جسماً ضعیف و معلول بود، به کمک حافظة قوی توانست آنچه در گذشته دیده و شنیده بود بازگو کند. مع هذا این توانایی را نداشت که مقصود خود را به عبارات فصیح و بلیغ ادا کند و به آنها صبغة ادبی بدهد. از این رو کتابش نمونة خوبی از فارسی گفتاری آن روزگار با سبکی طبیعی است ، هر چند که خاطرات و وقایع را به طور نامنظّم بیان کرده است .

تذکرة همایون و اکبر در چهار فصل و بدین ترتیب تنظیم شده است : 1) وقایع سالهای 949ـ953؛ 2) وقایع سالهای 953ـ959؛ 3) وقایع سالهای 959ـ961؛ 4) وقایع سالهای 961ـ999. گذشته از وقایع ، دربارة سوانح زندگی همایون و بعضی از افراد که با همایون و اکبر بسیار نزدیک بوده اند، نیز اشارات و نکات جالبی دارد. گزارشهای بایزید مبتنی است بر اطلاعات شخصی او و حاوی اخبار مهمی راجع به لشکرکشی همایون به هند در 962 و کشمکش میان همایون و کامران و منازعات تیموریان و افغانان . همچنین دربارة زندگی اجتماعی اعیان واشرافِ عصر تیموریانِ هند در قرن دهم اطلاعات با ارزشی از آن به دست می آید. این تذکره در چند نسخه آماده شد: دو نسخه برای کتابخانة سلطنتی ، سه نسخه برای شاهزادگان سلیم و مراد و دانیال ، و یک نسخه برای گُلْبَدَن و دو نسخه برای ابوالفضل . ابوالفضل در تألیف اکبرنامه از این کتاب استفاده کرده ، اما به آن اشاره نکرده است . نسخة منحصر به فردی از این تذکره در کتابخانة دیوان هند موجود است (اِتِه ، ش 223). محمد هدایت حسین این تذکره را در 1320 ش / 1941 در کلکته منتشر کرد.


منابع :
(1) آفتاب اصغر، تاریخ نویسی فارسی در هند و پاکستان ، لاهور 1985، ص 103ـ106؛
(2) بایزید بیات ، تذکره همایون و اکبر ، ابوالفضل بن مبارک علامی ، اکبرنامه ، کلکته ، ج 2، ص 200، 259؛


(3) Abu'l-Faz l Alla ¦ mi ¦ , Akbar-nama , tr. H. Beveridge, Calcutta 1897-1939, I, 29-30;
(4) idem, A ' ¦ in-e Akbari ¦ , Eng. tr. Blochmann, Delhi 1989, I, 563, 581;
(5) H, Beveridge, "The Memoirs of Ba ¦ yaz ¦ â d", in Journal Asiatic Society of Bengal , LXVII, 1 (1898), 296-316;
(6) Hermann Ethe, Catalogue of persian Manuscripts in The Library of The India Office , Oxford 1903-1937, I, 95;
(7) Gulbadan Begam, Huma ¦ yu ¦ n Na ¦ ma , ed. and tr. A. S. Beveridge, London 1902, 38, 64, 74, 76;
(8) K. A. Nizami, "Persian literature under Akbar", in Studies in medieval India history and culture , Allahabad 1966, 152-154;
Ishwari prasad, The life

(9) and times of Huma ¦ yu ¦ n , Calcutta 1955, 389-391;
(10) Banarsi prasad Saxena, "Ba ¦ iz ¦ â d Biyat and his work-Mukhtasar", in Journal of Indian History , IV, pt. 1-3 (1926), 43-60;
(11) idem, "Memoirs of Baizid", in Allahabad University Studies , VI, pt.1 (1930), 71-148;
(12) C. A. Storey4, Persian literarure , London 1935, 537-538.

/ خلیق احمد نظامی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 434
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست