بایزید بسطامی ، ابومحمد علی بن عنایت الله ، فقیه و عارف ، و نوادة بایزید بسطامی (افندی اصفهانی ، ج 4، ص 301، ج 5، ص 531). تاریخ تولّد و وفات او معلوم نیست ، اما از قراین پیداست که حیات علمی وی در سده های دهم و یازدهم بوده است .

در روزگار صفویه ، برخی از فقهای نامدار شیعی به تصوف گرایش داشتند و بایزید در زمرة آنان است (افندی اصفهانی ، همانجا). او نزد شیخ علی بن عبدالعالی ، معروف به محقق کَرَکی (متوفی 940) درس خواند (آقابزرگ طهرانی ، ج 17، ص 144؛ حائری ، ج 5، ص 24). در اجازه ای که در 1004 به سید حسین بن حیدر بن قمر مجتهد کرکی داده ، از دو تن از استادان و مشایخ خود ـ حسین بن عبدالصمد حارثی عاملی (متوفی 984)، پدر شیخ بهایی و ملاعبدالله بن محمود شوشتری ، که در 978 به دست ازبکان بخارا کشته شد (مجلسی ، ج 106، ص 167؛ خوانساری ، ج 4، ص 233) یاد کرده است .

آخرین خبری که از او داریم به 1011 برمی گردد که رسالة قضا و قدر را درآن تاریخ به پایان رسانده است (دانش پژوه ، 1332 ش ، ج 3، بخش 1، ص 318). اگر تعلّم او نزد محقق کرکی صحیح باشد، می بایست به درجه ای از علم و معرفت رسیده باشد که بتواند از محضر او استفاده کند. بنابر این قرینه و با توجه به زنده بودنش در 1011، احتمالاً عمری به نسبت طولانی داشته است .

آثار . بایزید بسطامی ، را به کثرت تألیف و آثار با ارزش در رشته های گوناگون علمی ستوده اند (افندی اصفهانی ، همانجا) و از او این تألیفات را نام برده اند:

1) الاجازة ، اجازة بایزید به سیدحسین بن حیدر کرکی ، شیخِ اجازة ملامحمدتقی مجلسی . این اجازه در اواسط محرم 1004 صادر شده و مُجیز (بایزید) از ملاعبدالله بن محمود شوشتری و شیخ حسین بن عبدالصمد حارثی عاملی روایت می کند. مجلسی آن را در بخش اجازه های بحارالانوار (ج 106، ص 167) آورده است . چاپ عکسی از روی نسخة خطی آن منتشر شده که یگانه اثر چاپی از آثار بایزید بسطامی است ، و در بسیاری از کتب رجال شیعی صفویه به بعد وصف آن را می بینیم (خوانساری ، ج 4، ص 233؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 1، ص 139، ج 21، ص 180).

2) اُجوبة المسائل المستطرفة الکلامیة و العرفانیة و غیرهما ، رساله ای به فارسی که خوانساری (ج 4، ص 162) در شرح حال بایزید بسطامی * معروف و، به پیروی از او، مدرس تبریزی (ج 7، ص 314) و آقابزرگ طهرانی (ج 5، ص 231: با عنوان جوابات المسائل الکلامیه ) از آن یاد کرده اند.

3) الانصاف فی الامامة و معرفة الأسلاف و تعیین الفرقة الناجیة ، در نام کتاب براعت استهلال وجود دارد و کاشف از آن است که کتاب در امامت و معرّفی امامان و تعیین فرقة ناجیه از میان 73 فرقه است . خوانساری (ج 4، ص 233) و آقابزرگ طهرانی (ج 2، ص 396) آن را شناسانده اند و مدرس تبریزی (ج 1، ص 224) آن را دو یا سه کتاب پنداشته است .

4) اوقات الصلوة ، شامل پنج فصل ، دربارة پنج وعده نماز (دانش پژوه ، 1335 ش ، ج 3، بخش 3، ص 1784).

5) التحفة المرضیة للحضرة الرضویة ، در فقه ، به عربی ؛ در سه مقصد: وجوب تسلیم یا استحباب آن ؛ تعیین صیغة واجب یا مستحب ؛ بحثهای سودمند (که به هشت بحث می رسد). وجه تسمیة کتاب این است که تألیف آن در طوس (اواخر رجب 979) به پایان رسیده است (همان ، ج 3، بخش 3، ص 1825).

6) تفسیر آیة تبلیغ الولایة (شمارة نخستین از دفتر خطی نفیسی در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران (ش 2144)، به نام «دستور» که نزدیک به صد دانشمند و شاعر، هریک دستخطی در آن نوشته اند). تفسیری است به عربی که بایزید در 12 جمادی الا´خرة 989 در تبریز آن را به خط خود برای مولی ' حسین صاعد نوشته است (دانش پژوه ، 1340 ش ، ج 9، ص 804ـ805).

7) روضة العارفین ، به فارسی ، شامل نُه باب ، در بیان حقیقت تصوّف و مقامات سالکان و آداب سلوک (آقابزرگ طهرانی ، ج 11، ص 298). تاریخ تألیف آن محرم 994 است (دانش پژوه و منزوی ، ج 5، ش 1867) و نسخه هایی از آن در مجموعه های خطی کتابخانه های مجلس ، دانشگاه و مدرسة شهید مطهری (سپهسالار سابق ) وجود دارد (اعتصامی ، ج 2، ص 417؛ دانش پژوه و منزوی ، ج 5، ص 73؛ دانش پژوه ، 1348ـ1363 ش ، ج 1، ص 111).

8) قضا و قدر ، رساله ای به روش کلام شیعی که اهم مباحث آن بدین شرح است : بحث دربارة جبر (قدر) و اختیار و بررسی افعال انسانی از همین دیدگاه ؛ تأثیر ارادة آفریدگار در افعال انسانها؛ قضا و قدر. افندی اصفهانی (همانجا) و آقا بزرگ طهرانی (ج 17، ص 144) آن را معرفی کرده اند. تألیف آن در 14 جمادی الا´ خرة 1011، به نام امیرسیدعلی مظفر، به پایان رسیده است ، و نسخه های خطی آن در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران (دانش پژوه ، ج 3، بخش 1، ص 318) و کتابخانة مجلس شورای ملی (حائری ، ج 5، ص 24) محفوظ است .

9) معارج التحقیق ، فقه استدلالی شیعی به عربی . نسخة خطی آن ، شامل مقدمه ، طهارت و صلوة ، در کتابخانة مجلس شورای ملی (همان ، ج 4، ص 93) موجود است و مؤلف در پایان آن گفته است که جلد دوم را از کتاب زکوة آغاز می کند. بدین سان ، از چهار مبحث آن (مقدمه ای مختصر در اصول فقه ، طهارت ، صلوة و زکوة ) خبر داریم که خوانساری (ج 4، ص 233) از آن یاد کرده است .

---

منابع :
(1) محمد محسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعه الی تصانیف الشیعه ، بیروت 1983؛
(2) یوسف اعتصامی ، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملی ایران ، ج 2، تهران 1311 ش ؛
(3) عبدالله بن عیسی افندی اصفهانی ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء ، چاپ احمد حسینی ، قم 1401؛
(4) عبدالحسین حائری ، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی ، تهران ، ج 4، 1335 ش ، ج 5، 1345 ش ؛
(5) محمدباقربن زین العابدین خوانساری ، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات ، قم 1390ـ1392؛
محمدتقی دانش پژوه ، فهرست کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ج 3 : فهرست کتابخانة اهدائی آقای سید محمد مشکوة به

(6) کتابخانه دانشگاه تهران ، تهران ، بخش 1، 1332 ش ، بخش 3، 1335 ش ، ج 9، تهران 1340 ش ؛
(7) همو، فهرست میکروفیلمهای کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، تهران 1348ـ1363 ش ؛
(8) محمدتقی دانش پژوه ، علینقی منزوی ، فهرست کتابخانة سپهسالار ، ج 5، تهران 1356 ش ؛
(9) محمد باقربن محمد تقی مجلسی ، بحارالانوار ، بیروت 1403/1983؛
محمدعلی مدرس تبریزی ، ریحانة الادب ، تهران 1369 ش .

/ ابراهیم دیباجی /