جار(1) ، در لغت به معنای همسایه ، در بارة همسایه و حقوق او مطالب و توصیه هایی در قرآن و حدیث و اخلاق آمده است . واژة جار، از ریشة جور ، به معنای میل و عدول است و فعل آن از باب مفاعله (مجاوره ، جِوار) به معنای همسایگی است ( رجوع کنید به خلیل بن احمد؛ جوهری ، ذیل واژه ). وجه اشتقاقِ جار به معنای همسایه ، از جور به معنای میل و عدول ، آن است که همسایه چون خانه اش در مجاورت دیگری است به سمت او میل کرده است (طوسی ، ذیل نساء: 36). جار به معانی دیگری چون شریک و یاری کننده و سوگند نیز آمده است که در اینجا مراد نیست .

در قرآن کریم ، واژة جار دو بار در آیة 36 نساء و یک بار در آیة 48 انفال به کار رفته است . جار در آیة اول ، به معنای همسایه است و در باب معنی و تفسیر دو ترکیب «الْجارِ ذِی الْقُرْبی '» و «الْجَارِ الْجُنُبِ» در این آیه ، اقوال مختلفی نقل شده است ( رجوع کنید بهطبری ؛ طوسی ؛ قرطبی ؛ طباطبائی ، ذیل آیه ) اما به قرینة اینکه این دو ترکیب در مقابل هم قرار گرفته اند، احتمالاً مراد از «الجار ذی القربی » همسایة نزدیک و مراد از «الجار الجنب » همسایة دور است ( رجوع کنید به طباطبائی ، همانجا). جار در آیة دوم ، مشتق از جوار به معنای پناه دهنده است ( رجوع کنید به طوسی ؛ طَبْرِسی ؛ طباطبائی ، ذیل آیه ) که در اینجا موردنظر نیست .

در احادیث پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلم و امامان شیعه علیهم السلام مطالب فراوانی در بارة همسایه و رعایت حقوق همسایه آمده است . بنا بر این احادیث ، پیامبر اکرم همسایة آدمی را به مثابة خود او فرض کرده و حرمت او را چون حرمت پدر و مادر دانسته ( رجوع کنید به کلینی ، ج 5، ص 31) و داشتن همسایة صالح را از موجبات سعادت انسان قلمداد کرده است (ابن بابویه ، 1362 ش ، ج 1، ص 183ـ184). حمایت از همسایه مصداق شجاعت و قدرت معرفی شده است ( رجوع کنید به ابن شُعْبَه ، ص 225). در حدیثی دیگر از پیامبر، حرمت همسایه در حدی دانسته شده است که آزردن او باعث سلب ایمان می گردد ( رجوع کنید به کلینی ، ج 2، ص 665) و حتی چنین کسی لعن شده است (نوری ، ج 8، ص 422). در احادیث ، همسایه از چنان منزلتی برخوردار است که حتی در هنگام دعا کردن باید وی را بر خود مقدّم داشت ، چنانکه بر اساس حدیثی ، حضرت فاطمه علیهاالسلام تا صبح برای زنان و مردان مؤمن دعا کرد ولی در حق خود دعا نکرد و فرمود «الجار ثمّ الدّار» (اول همسایگان ، پس از آن اهل خانه ؛ ابن بابویه ، 1386، ج 1، ص 181).

در روایات ، حدِ همسایگی چهل خانه از چهار سو دانسته شده است ( رجوع کنید به همو، 1361 ش ، ص 165). از جمله موضوعاتی که در احادیث فراوانی بدان توجه و تأکید شده ، حقوق همسایگان است . در رسالة الحقوق امام سجاد علیه السلام حق همسایه بر همسایه آن دانسته شده است که در غیابش حرمت او و در حضورش کرامت او را حفظ کند و در هر دو حال به

او یاری رساند، به دنبال کشف عیب و بدی او نباشد و اگر

در این باب چیزی دید آن را بپوشاند و آشکار نسازد (ابن شعبه ، ص 266).

در حدیثی دیگر حق همسایه آن دانسته شده است که اگر وام خواست به او بدهد و اگر خیری به او رسید به وی تبریک بگوید و اگر دچار مصیبتی شد، به او تسلیت گوید و دیوارخانة خود را بدون اجازة همسایه ، بالاتر از دیوارخانة او نبرد ( رجوع کنید به فتّال نیشابوری ، ج 2، ص 388ـ389). در این حدیث همسایگان به سه قسم تقسیم شده اند: برخی از آنها سه حق دارند، حق مسلمانی و حق همسایگی و حق قرابت ؛ برخی دیگر دو حق دارند، حق مسلمانی و حق همسایگی ؛ و برخی یک حق دارند و آن حق همسایگی است ، پس غیرمسلمانی که همسایه است یک حق دارد (همان ، ج 2، ص 389). همچنین در روایات ، آزردن همسایه و تضییع حقوق وی تحریم شده است و گفته اند کسی که همسایه اش را بیازارد از بهشت محروم خواهد شد ( رجوع کنید بهحرّ عاملی ، ج 5، ص 340)، حتی بر اساس روایتی ، پیامبر اکرم در جنگ تبوک از آمدن کسانی که همسایگانشان را آزار داده بودند ممانعت کرد ( رجوع کنید به نوری ، ج 8، ص 423). بنا بر روایات ، صبر بر آزار همسایه مستحب است ( رجوع کنید به حرّعاملی ، ج 12، ص 121) و گفته شده که حسنِ جوار فقط آن نیست که به همسایه آزار نرسانند بلکه آن است که بر آزار او صبر کنند ( رجوع کنید بههمان ، ج 12، ص 122). همچنین پیامبر فرمود جبرئیل به اندازه ای در باب همسایه سفارش کرد که گمان کردم همسایه از همسایه ارث می برد ( رجوع کنید به همان ، ج 9، ص 52).

علمای اخلاق نیز به همسایه و همسایه داری توجه کرده اند. ابوحامد غزالی در احیاءعلوم الدین در بارة حقوق همسایه به تفصیل سخن گفته است . وی (ج 2، ص 231) حق همسایگی را مقتضی چیزی فراتر از اخوت اسلامی دانسته است . بر اساس نوشتة او (ج 2، ص 232) پاره ای از حقوق همسایه به طور عام بدین قرار است : پیش از سلام کردنش به او سلام کنند، با او به درازی سخن نگویند، از احوالِ او بسیار سؤال نکنند، چون بیمار شد به عیادتش روند و چون به مصیبتی دچار گشت به او تسلیت بگویند و همراهیش کنند و اگر شادمان بود به او تبریک بگویند و با او در این باب مشارکت کنند، و از لغزشهایش در گذرند. پاره ای از حقوق خاص همسایه نیز آن است که در غیابش مواظب خانه اش باشند، با فرزندانش به لطف سخن بگویند و غیبتش را نشنوند.

در برخی ابواب فقه نیز بحث همسایه و همسایه داری مطرح شده است ، از جمله در بحث صلح (محقق حلّی ، ج 2، ص 371ـ372)، بحث ضَمان (علامه حلّی ، 1413ـ1419، ج 3، ص 654)، تزاحم حقوق (همو، 1414، ج 2، ص 188ـ189)، اقسام خانه های اهل ذمّه (همان ، ج 9، ص 345) و بحث وصیت (شهیدثانی ، ج 5، ص 29).

---

منابع :
(1) ابن بابویه ، علل الشرایع ، نجف 1386/1966، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(2) همو، کتاب الخصال ، چاپ علی اکبر غفاری ، قم 1362 ش ؛
(3) همو، معانی الاخبار ، چاپ علی اکبر غفاری ، قم 1361 ش ؛
(4) ابن شعبه ، تحف العقول عن آل الرسول ، چاپ علی اکبر غفاری ، قم 1363 ش ؛
(5) اسماعیل بن حماد جوهری ، الصحاح : تاج اللغة و صحاح العربیة ، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت ( بی تا. ) ، چاپ افست تهران 1368 ش ؛
(6) حرّعاملی ؛
(7) خلیل بن احمد، کتاب العین ، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی ، قم 1409؛
(8) زین الدین بن علی شهید ثانی ، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة ، چاپ محمد کلانتر، نجف 1398، چاپ افست قم 1410؛
(9) طباطبائی ؛
(10) طبرسی ؛
(11) طبری ، جامع ؛
(12) طوسی ؛
(13) حسن بن یوسف علامه حلّی ، تذکرة الفقهاء ، قم 1414ـ ؛
(14) همو، قواعدالاحکام ، قم 1413ـ1419؛
(15) محمدبن محمد غزالی ، احیاء علوم الدین ، بیروت 1417/ 1996؛
(16) محمدبن حسن فتّال نیشابوری ، روضة الواعظین ، نجف 1386/ 1966، چاپ افست قم 1368 ش ؛
(17) محمدبن احمد قرطبی ، الجامع لاحکام القرآن ، بیروت 1405/ 1985؛
(18) کلینی ؛
جعفربن حسن محقق حلّی ، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام ، چاپ صادق

(19) شیرازی ، ( تهران ) 1409؛
(20) حسین بن محمدتقی نوری ، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل ، قم 1407ـ 1408.

/ حسین ناصری مقدّم /