جاجْرود ، رودی دائمی در استان تهران ، در حوضة آبریز دریاچة نمک در استان قم . جاجرود، به طول حدود 140 کیلومتر، از دامنه های جنوبی رشته کوه البرز مرکزی سرچشمه می گیرد و با گذشتن از مشرق استان و پیوستن به رود کرج در جنوب دشت ورامین ، در ارتفاع 795 متری به دریاچة نمک می ریزد (جعفری ، 1363 ش ، ص 39؛ همو، 1368ـ1379 ش ، ج 2، ص 163؛ افشین ، ج 2، ص 490ـ491). مساحت حوضة آبریز جاجرود ــ که میان حوضه های مهمی ، از جمله لار و کرج ، قرار دارد ــ حدود 800 ، 2 کیلومتر مربع است (افشین ، ج 2، ص 491؛ قس خراسانی ، ص 32).

کوهی به ارتفاع حدود 535 ، 2 متر در جنوب شرقی سدّ لَتیان ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) و یک آبادی در کنار پل تهران ـ دماوند نیز جاجرود نامیده می شود.

قسمت علیای جاجرود در بخشهای رودبار قصران و لواساناتِ شهرستان شمیرانات و مشرقِ بخش مرکزی تهران (دهستان سیاهرود)، و قسمت سفلای آن در بخشهای مرکزی و شریف آبادِ شهرستان پاکدشت و شهرستان ورامین جریان دارد. این رود در ابتدا جهت جنوب غربی ، از اوشان جهت جنوب شرقی و پس از سد لتیان عمدتاً جهت جنوبی دارد ( رجوع کنید بهمحمودیان ، ص 2ـ3؛ معتمد، ص 18). منبع اصلی آب آن بارش و ذوب برفهاست ؛ از این رو، در فصل بهار گاهی طغیان می کند (واس و دیگران ، ص 112؛ افشین ، همانجا). جاجرود در قسمت علیا سریع و گل آلود است و در بستری تنگ ، و در قسمت سفلا در بستری عمیق (گاهی تا هشت متر) جریان دارد (پتروف ، ص 82؛ بدیعی ، ج 1، ص 167).

جاجرود از ریزابه های متعددی تشکیل شده است که سرچشمة آنها کوههای شمالِ رودبار قصران است و ظاهراً به سبب همین ریزابه ها نام رودبار (به همراه نام ناحیة قدیمی قصران ) به آنجا اطلاق شده است (میرزا محمد مهندس ، ص 67ـ 68؛ کریمان ، 1356 ش ، بخش 1، ص 30). برخی از ریزابه های مهم جاجرود به ترتیب عبارت اند از:

1) گرمابْدر، که گاهی شاخة اصلی جاجرود خوانده می شود. این رود به طول حدود دوازده کیلومتر از کوههای خَرسَنْگ (مرتفع ترین قله 931 ، 3متر، در حدود چهل کیلومتری شمال شرقی تهران )،کاسُونَـک (مرتفع ترین قله 650 ، 3متر)ودَرْیوک (مرتفع ترین قله 170 ، 3 متر)، هر دو در حدود 39 کیلومتری شمال شرقی تهران ، سرچشمه می گیرد و پس از پیوستن ریزابة لالون ــ که از کوه جانِسْتون (مرتفع ترین قله ح 000 ، 4 متر) سرچشمه می گیرد ــ به آن در نزدیکی آبادی زایِگان ، به جاجرود می ریزد.

2) رُوتِه (لِجَنی / درة جنی )، به طول حدود ده کیلومتر، که از ارتفاعات شمشک سرچشمه می گیرد و در جنوب آبادی روته به جاجرود می پیوندد.

3) شمشک (آبِ میگون )، به طول حدود بیست کیلومتر، که از کوههای کلون بستک (مرتفع ترین قله 250 ، 4 متر) و صندوقْچال (مرتفع ترین قله 718 ، 3 متر) سرچشمه می گیرد و نزدیک فَشَم به جاجرود می ریزد.

4) آهار (آبِ پِشْکَنَکْ)، به طول حدود پانزده کیلومتر، که از صندوق چال سرچشمه می گیرد و در جنوبِ اوشان به جاجرود می ریزد.

علاوه بر این ریزابه های دائمی که از کرانة راست به جاجرود می پیوندند، چند ریزابة مهم دیگر نیز از کرانة چپ به جاجرود می ریزند، مانند اَمامِه به طول حدود ده کیلومتر، سرچشمه از کوه هَمْهِن ؛ ناصرآباد به طول حدود یازده کیلومتر، سرچشمه از کوه وَرْجین ؛ اَفْجِه به طول حدود دوازده کیلومتر، سرچشمه از کوه لار یا بوچال ؛ خیزرودبار به طول حدود بیست کیلومتر، سرچشمه از کوه سرسیاه غار؛ کِرِشت به طول حدود بیست کیلومتر، سرچشمه از کوه گرمدره ؛ و رود دائمی دماوند به طول

حدود پنجاه کیلومتر که از دو شاخة تار و رودبار در شهرستان دماوند * تشکیل شده است و نزدیک آبادیهای مَمالو/ مامالو (میانگین میزان آبدهی سالانة دماوند در اینجا حدود 65 میلیون مترمکعب ) و یُورْدِشاه (در حدود 24 کیلومتری جنوب غربی شهر رودهن ) به جاجرود می پیوندد. رودهای افجه و خیزرودبار در دریاچة سد لتیان به جاجرود می ریزند (افشین ، ج 2، ص 491ـ496؛ جعفری ، 1368ـ1379 ش ، ج 2، جاهای متعدد؛ خراسانی ، ص 32).

جاجرود در جنوب آبادی پارْچین (در شمال دشت ورامین و در حدود 35 کیلومتری جنوب شرقی تهران )، در محل کبود گنبد به چند شاخه تقسیم می شود و سپس در جنوب دشت ورامین ،



آب مازاد و سیلابهای شاخة اصلی آن به نام جارجارود/ جارجارو در دامنة جنوبی بَنْدْسیاه (در حدود 89 کیلومتری شمال شرقی شهر قم ) به دریاچة نمک می ریزد (افشین ، ج 2، ص 491؛ جعفری ، 1363 ش ، ص 39؛ همو، 1368ـ1379 ش ، ج 2، ص 163).

حوضة آبریز جاجرود از نظر زمین شناسی شامل سه واحد سازند دامنه های جنوبی البرز، پیش کوههای البرز و دشت آبرفتی ورامین است (واس و دیگران ، ص 112ـ113). از لحاظ زمین شناسی ، قدیم ترین زمینها در شمال درة جاجرود به دوران پرکامبرین (قدیم ترین دوران زمین شناسی ) تعلق دارد. از

دوران اول زمین شناسی (پالئوزوئیک ) ، فسیل حیوانات ، برخی سنگها و نیز تشکیلات معروفی از البرز مرکزی مانند تشکیلات زایگان ، جیرود و روته برجای مانده است . در دوران دوم زمین شناسی (مزوزوئیک ) ، فعالیت کوهزایی و در دورانهای بعد چین خوردگیهای این منطقه شکل گرفت (واتان و یاسینی ، نشریة دانشکدة فنی ، ش 12، ص 82 ـ 99، ش 13، ص 228ـ 253، ش 14،ص 36ـ63؛کریمان ،1356ش ،بخش 1،ص 81 ـ91).

میانگین بارش سالانه در حوضة آبریز جاجرود، در دامنه های البرز هفتصد و در کوهپایه 250 میلیمتر است (واس و دیگران ، ص 114؛ نیز رجوع کنید به محمودیان ، ص 83ـ84). در این حوضه ، انواع گیاهان از جمله گیاهان آبزی ، انواع پرندگان مانند مرغابی و حواصیل و پرندگان مهاجر، و نیز انواع ماهی به ویژه قزل آلای رنگین کمان ، شناسایی شده است ( رجوع کنید به خراسانی ، ص 33ـ39).

جاجرود و ریزابه های آن ، علاوه بر تأمین بخشی از آب شهر تهران ( رجوع کنید به ادامة مقاله )، در تأمین آب آشامیدنی و زراعی شهرها و آبادیهای بسیار، مانند میگون ، فشم ، اوشان ، آبادیهای بخش لواسانات و شهرهای ورامین و پیشوا، مؤثر است . در لواسانات ، از طریق بندهای بتونی و سنّتی کوچک (جمعاً 28 بند) و نیز نهرهای متعدد (طولانی ترین نهر به نام سبو به طول 5ر7 کیلومتر) برای آبیاری مزارع و باغها از آن استفاده می شود (مؤسسة پژوهش های برنامه ریزی و اقتصاد کشاورزی ، ج 3، بخش 3، پیوست 10، ص 9، 17ـ 18). پس از کبود گنبد نیز آب آن به روشهای گوناگون ، به مصرف کشاورزی دشت آبرفتی و حاصلخیز ورامین می رسد (میزان اراضی مستعد کشت 000 ، 63 هکتار رجوع کنید به خان احمدی ، ص 170؛ برای محصولات آبی و دیم این دشت رجوع کنید به مؤسسة پژوهش های برنامه ریزی و اقتصاد کشاورزی ، ج 3، بخش 3، پیوست 11، ص 85). بهره برداری از آب جاجرود در این قسمت به تناسب حَقّابه ای است که برخی از آبادیها دارند. با این حال ، در زمان پر آبی ، همة روستاها دارای آب زراعی اند (اتحادیه ، ص 228؛ ایران . وزارت کشور، ج 1، ص 253؛ آذری دمیرچی ، ص 7ـ 8).

مهم ترین روشهای بهره برداری از آب جاجرود در دشت ورامین عبارت اند از: پمپاژ آب ، هدایت آب به شبکه های آبیاری دشتْ مانندِ آبراهه های اصلی و فرعی (حدود 25 آبراهه )، نهرهای سنّتی و جدیدالاحداث به ویژه نهر حَمامَکْ (به طول هفت کیلومتر)، و استفاده از بندهای خاکی (مؤسسة پژوهش های برنامه ریزی و اقتصاد کشاورزی ، ج 3، بخش 3، پیوست 11، ص 24ـ25، 36، 49، 51).

علاوه بر آبهای سطحی ، چون جاجرود منبع اصلی تغذیة آبهای زیرزمینی قسمت سفلاست (واس و دیگران ، ص 123، 126)، قسمتی از دشت ورامین ، با آب چاههای عمیق و نیمه عمیق (بیش از دو هزار حلقه چاه ) و قناتها (شانزده رشته ) آبیاری می شود (مؤسسة پژوهش های برنامه ریزی و اقتصاد کشاورزی ، ج 3، بخش 3، پیوست 11، ص 9، 69).

در مسیر جاجرود، در پنجاه سال گذشته ، چند ایستگاه اندازه گیری آب در نزدیک فشم ، حاجی آباد (در جنوب اوشان )، لتیان ، مامازن و ورامین احداث شده است که نشان می دهد متوسط رواناب (نزدیک سدّ لتیان ) 350 مترمکعب در ثانیه و میانگین آبدهی سالانه در ایستگاه لتیان 253 میلیون مترمکعب است . فروردین پرآب ترین و شهریور کم آب ترین ماهِ جاجرود است . به سبب تماس با لایة گچی در پایکوه و ترکیب محلولی آن ، آب رود در پایین دست غلظت محلولی بیشتری دارد (واس و دیگران ، ص 118ـ122؛ بنگاه مستقل آبیاری ، ص 41؛ فرهنگی ، 1377 ش ، ص 160؛ افشین ، ج 2، ص 491).

برای تأمین آب آشامیدنی مردم تهران و تولید برق و تأمین آب زراعی دشت ورامین ، در حدود 35 کیلومتری شمال شرقی تهران در ارتفاع حدود 500 ، 1 متری ، سد چند منظورة لتیان (از نوع بتونی وزنی پایه دار، بهره برداری در 1347 ش ) بر روی جاجرود بسته شد. از این سد ــ که دارای 107 متر ارتفاع (از پایه ) و 450 متر طول تاج است ــ برای آبیاری حدود سی هزار هکتار زمین زیر کشت در جنوب سد، با تنظیم آب به میزان 264 میلیون مترمکعب در طول سال ، استفاده می شود. همچنین برای انتقال آبِ سد به تهران ، تونل تلو، به طول 576 ، 9 متر، احداث شده است (مؤسسة پژوهش های برنامه ریزی و اقتصاد کشاورزی ، ج 3، بخش 3، پیوست 10، ص 16؛ فرهنگی ، 1373 ش ، ص 128؛ خراسانی ، ص 32).

سد انحرافی ورامین نیز به طول 375 متر و ارتفاع چهار متر، به منظور تغذیة شبکة آبیاری ورامین ، از طریق تنظیم سطح آب و انحراف آن به تأسیسات آبرسانی (در حدود 21 کیلومتری شمال شرقی ورامین و نزدیک آبادی خسرو)، و بند خاکی حَمامَک در شمال آبادی پارچین احداث شده است (مؤسسة پژوهش های برنامه ریزی و اقتصاد کشاورزی ، ج 3، بخش 3، پیوست 11، ص 26ـ27).

در کنار بستر جاجرود، به ویژه در قسمت علیا، راههای اصلی و فرعی احداث شده که در مرتبط کردن شهرها و آبادیهای واقع در حوضة آبریز جاجرود و نیز ارتباط آنها با تهران تأثیر فراوانی دارد. از جملة این راهها، جادة لشکرک به شمشک اهمیت دارد که تا آبادی کَمَرخانی در کرانة راست و سپس در کرانة چپ کشیده شده است . همچنین ، در این حوضه ، پیست اسکی شمشک ، حوضچه های پرورش ماهی ، کارگاههای تولید شن و ماسه و پارکهای جنگلی (از جمله پارک جنگلی خُجیر)، به ویژه در قسمت سفلا، ساخته شده است .

نام جاجرود از آبادی قدیمی جائِج / جائیج گرفته شده که امروزه جزو محدودة شهری لواسان در شهرستان شمیرانات است . جاجرود در ابتدا جائجه رود نام داشت و سپس ، به سبب کثرت استعمال ، به جاجه رود و در نهایت به جاجرود بدل شد (اعتمادالسلطنه ، ج 4، ص 1872). به گفتة اعتمادالسلطنه (ج 4، ص 1872، 1875) این آبادی در زمان وی (اواخر سدة سیزدهم ) دارای سه چهار خانوار و آثار تاریخی و امامزاده عبداللّه (از نوادگان امام موسی کاظم علیه السلام ) بوده ، اما سابقاً آبادی معتبری به شمار می رفته است (نیز رجوع کنید به رزم آرا، ج 1، ص 50).

احتمالاً نخستین بار حمداللّه مستوفی (ص 220؛ نیز رجوع کنید بهلسترنج ، ص 218) در سدة هشتم از جاجرود نام برده و گفته است که آب جاجرود از کوه دماوند سرچشمه می گیرد و به ولایت ری می ریزد و در حدود قوهد علیا و اسان ( کبود گنبد کنونی رجوع کنید بهکریمان ، 1356 ش ، بخش 1، ص 40 ) آب آن را به حدود چهل نهر تقسیم می کنند. همچنین آب بیشتر ولایات ری از جاجرود تأمین می شود و آب این رود در بهار به کویر ( نمک ) می رسد.

از لحاظ تاریخی ، بیشتر حوضة آبریز جاجرود جزو ناحیة قدیمی قصران * (بویژه قصران داخلی ) بوده است و مطالب اولیاءاللّه آملی در سدة هشتم (ص 116) و مرعشی در سده نهم (ص 154) از توجه علی بن کامه ، نایب حسن بویه (رکن الدولة دیلمی ) در طبرستان و از بزرگان آل بویه در سده های چهارم و پنجم ، به این ناحیه و احداث قصری در کنار جاجرود (نزدیک گَلَنْدُوَک فعلی ) حکایت می کند(نیز رجوع کنید به کریمان ،1356ش ، بخش 1، ص 15ـ16، 123؛ همو، 1345ـ1349ش ، ج 1، ص 361ـ362).

جاجرود، احتمالاً به سبب نزدیکی به تهران و آب و هوای مناسب ، اهمیت بسیاری نزد شاهان قاجار یافت . در 1213، فتحعلی شاه (حک : 1212ـ1250) شکارگاه و کاروانسرایی نزدیک جاجرود احداث کرد (اعتمادالسلطنه ، ج 4، ص 1894؛ نیز رجوع کنید به جواهر کلام ، ج 1، ص 28ـ29) اما در زمین لرزة سخت 1245 و پس لرزه های آن ، به این کاروانسرا و حدود هفتاد آبادی در مشرق جاجرود آسیب فراوانی وارد شد (امبرسز و ملویل ، ص 183ـ184). در 1247، شیروانی (ص 197) جاجرود را محلی از توابع تهران و رودی با آب گوارا وصف کرده است .

محمدشاه قاجار (حک : 1250ـ1264) برای شکار به شکارگاه جاجرود می رفت (اعتمادالسلطنه ، همانجا). حاج میرزا آقاسی ، وزیر محمدشاه ، مقدمات احداث سدی را بر روی جاجرود فراهم کرد تا آب آن به تهران ، در نزدیکی آبادی زَرْدْبَند در شمال لشکرک و جایی که عرض رود به حداقل می رسید، منتقل شود اما طرح او به انجام نرسید (میرزامحمد مهندس ، ص 70ـ71).

در زمان ناصرالدین شاه (حک : 1264ـ1313)، اعتمادالسلطنه که مدتی عهده دار عمارات و باغهای قدیم و جدید جاجرود بود، جاجرود را پرآب و دارای سیلاب ، با جنگلهای انبوه در پیرامون ، وصف کرده و از شکارگاه و حیوانات و پرندگان آنجا، انتقال پرندگان و حیوانات از مازندران و خوزستان به آن منطقه و راههای ارتباطی تهران به جاجرود، از جمله راه کالسکه رو سرخه حصار و راه مخصوص شکارگاه ، مطالبی آورده است . به گفتة وی ، ناصرالدین شاه بارها در شکارگاه جاجرود به شکار پرداخته است ( رجوع کنید به ج 2، ص 1012، 1117، 1151، 1396، ج 3، ص 1742، ج 4، ص 1894ـ1896، 2399).

در منابع دورة قاجار، مطالبی در بارة جاجرود و تقسیم آب آن ، از جمله در آبادی سرخه حصار (در حدود سی کیلومتری شمال شرقی ورامین )، آمده است ( رجوع کنید به حکیم الممالک ، ص 26؛
امین لشکر، ص 22؛
اتحادیه ، ص 225). ظاهراً محل عمارتها و شکارگاه شاهان قاجار نیز پایین تر از پل جاجرود (در مسیر تهران ـ دماوند) در قسمت چپ رود و در راهِ یُوردشاه بوده است ( رجوع کنید به محمودیان ، ص 70).

در دهة 1300 ش ، طرح احداث سد بر روی جاجرود، برای تأمین بخشی از آب تهران ، بارها مطرح و مطالعه شد اما به سبب هزینة زیاد، عملی نگردید (کیهان ، ج 2، ص 319ـ320؛
ایران . وزارت کشور. ادارة کل آمار و ثبت احوال ، ج 1، ص 225ـ226). در دورة پهلوی ، مسعود کیهان از سرچشمه ، شعبات عمده و مسیر رود، فراوانی آب در بهار و طغیانِ آن و بهره برداری آبادیهای دشت ورامین از آن از طریق نهرهای بزرگی مانند حُماره ، علی خراط ، فیلِستان و جیتو مطالبی آورده و گفته است که به جز آبادیهای دارای حقابه ، که نهرهای مخصوص دارند، آبادیهای بدون حقابه یا قنات ، با خریداری آب ، زمینهای خود را



آبیاری می کنند. همچنین وی از آبادی جاجرود (جزو لواسانات بزرگ ) نام برده است ( رجوع کنید به ج 1، ص 86 ـ 88، ج 2، ص 353، 356ـ 357). در حدود 1330 ش نیز رزم آرا (ج 1، ص 41)

از آبادی ای به نام پل جاجرود، با شکارگاه و کاروانسرا،یاد

کرده است .

بر روی جاجرود پلهای متعددی احداث شده است که از برخی از آنها هنوز استفاده می شود. از میان این پلها، دو پل قدیمی در مسیر تهران ـ دماوند و تهران ـ لواسانات (لشکرک ـ گلندوک )، در دورة قاجار احداث شده است . پلهای مسیر راه آهن تهران ـ گرمسار و نیز پلهایی که در فشم و اوشان و کمرخانی ساخته شده اند، مهم ترند (اعتمادالسلطنه ، ج 4، ص 1895ـ 1896؛
اتحادیه ، ص 201؛
کریمان ، 1356 ش ، بخش 1، ص 127ـ 128).

---

منابع :
(1) علاءالدین آذری دمیرچی ، جغرافیای تاریخی ورامین ، تهران 1348 ش ؛
(2) منصوره اتحادیه ، اینجا طهران است : مجموعه مقالاتی در بارة طهران 1344ـ 1269 ه ق ، تهران 1377 ش ؛
(3) اعتمادالسلطنه ؛
(4) یداللّه افشین ، رودخانه های ایران ، تهران 1373 ش ؛
(5) نیکلاس امبرسز و چارلز ملویل ، تاریخ زمین لرزه های ایران ، ترجمة ابوالحسن رده ، تهران 1370 ش ؛
(6) قهرمان بن یوسف امین لشکر، روزنامة سفر خراسان به همراهی ناصرالدین شاه ( 1300 )، چاپ ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت ، تهران 1374 ش ؛
(7) محمدبن حسن اولیاءاللّه ، تاریخ رویان ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1348 ش ؛
(8) اولین نقشة برجسته نمای تهران ـ شمال ، مقیاس 000 ، 250:1، تهران : سحاب ، 1990؛
(9) ایران . وزارت کشور. ادارة کل آمار و ثبت احوال ، کتاب اسامی دهات کشور ، ج 1، تهران 1329 ش ؛
(10) ربیع بدیعی ، جغرافیای مفصّل ایران ، تهران 1362 ش ؛
(11) بنگاه مستقل آبیاری . ادارة هیدرولوژی ، آمار سالیانة رودخانه های ایران ، ( تهران ) 1335 ش ؛
(12) میخائیل پلاتونوویچ پتروف ، مشخصات جغرافیایی طبیعی ایران ، ترجمة ح . گل گلاب ، تهران 1336 ش ؛
(13) عباس جعفری ، شناسنامة جغرافیای طبیعی ایران ، تهران : گیتاشناسی ، 1363 ش ؛
(14) همو، گیتاشناسی ایران ، تهران 1368ـ1379 ش ؛
(15) عبدالعزیز جواهرکلام ، تاریخ تهران ، ج 1، تهران ?( 1328 ش ) ؛
(16) علینقی بن اسماعیل حکیم الممالک ، روزنامة سفر خراسان ، تهران 1356 ش ؛
(17) حمداللّه مستوفی ، نزهة القلوب ؛
(18) شهلا خان احمدی ، «بررسی علل اقتصادی کاهش کشت پنبه در شهرستان ورامین »، اقتصاد کشاورزی و توسعه ، سال 3، ش 12 (زمستان 1374)؛
(19) نعمت اللّه خراسانی ، «مطالعة زیست محیطی رودخانة جاجرود (فون و فلور)»، مجلة منابع طبیعی ایران ، ج 54، ش 1 (1380 ش )؛
(20) رزم آرا؛
(21) زین العابدین بن اسکندر شیروانی ، بستان السیاحه ، یا، سیاحت نامه ، چاپ سنگی تهران 1315، چاپ افست ( بی تا. ) ؛
(22) بیژن فرهنگی ، سدسازی معاصر ایران ، تهران 1377 ش ؛
(23) همو، نگرشی بر سدهای ایران : گذشته ـ حال ـ آینده ، تهران 1372 ش ؛
(24) حسین کریمان ، ری باستان ، تهران 1345ـ1349 ش ؛


(25) همو، قصران ( کوهسران )، تهران 1356 ش ؛
(26) مسعود کیهان ، جغرافیای مفصّل ایران ، تهران 1310ـ1311 ش ؛
(27) علی اکبر محمودیان ، اطلس شهرستان شمیران : رودبار قصران ، لواسان و شهر شمیران ( تجریش )، تهران 1381 ش ؛
(28) ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی ، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران ، چاپ محمدحسین تسبیحی ، تهران 1345 ش ؛
(29) احمد معتمد، شمه ای از زمین شناسی البرز ، تهران 1358 ش ؛
(30) مؤسسة پژوهش های برنامه ریزی و اقتصاد کشاورزی ، مطالعات طرح جامع احیاء و توسعة کشاورزی و منابع طبیعی حوزة آبریز مرکزی و همدان ، ج 3، منابع آب ، بخش 3، مطالعات آبیاری و توسعة آبیاری ، پیوست 10: دشت لواسانات ، پیوست 11: دشت ورامین ، تهران ( 1375 ش ) ؛
(31) میرزا محمد مهندس ، «جغرافیای درة رودبار قصران »، چاپ حسین کریمان ، در میراث اسلامی ایران ، به کوشش رسول جعفریان ، دفتر3، قم : کتابخانة حضرت آیت العظمی مرعشی نجفی ، 1375 ش ؛
(32) نقشة جدید مناطق شهرداری تهران ، مقیاس 000 ، 50:1، تهران : گیتاشناسی ، 1381 ش ؛
(33) نقشة سیاسی و اقتصادی استان تهران ، مقیاس 000 ، 300:1، تهران : گیتاشناسی ، 1371 ش ؛
(34) آندره واتان و ایرج یاسینی ، «خصوصیات کلی زمین شناسی البرز در حوالی تهران »، نشریة دانشکدة فنی ، دورة 2، ش 12 (دی 1347)، ش 13 (فروردین 1348)، ش 14 (مهر 1348)؛
(35) و. واس ، م . غلامی ، و ر.لامبرت ، «شور و قلیایی شدن خاک در حوضة رودخانة جاجرود»، ترجمة مسعود دالمن ، فصلنامة تحقیقات جغرافیایی ، سال 10، ش 1 (بهار 1374)؛


(36) Guy Le Strange, The lands of the Eastern Caliphate , London 1966.

/ محسن رنجبر /

تصاویر این مدخل:
نمایی از پل قدیمی (دوره صفوی) عکس از : هما عدالت
نمایی از پل جدید جاجرود عکس از : هما عدالت