responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4285

 

ثور(1) ، کوهی مشهور در مکه . کوه ثور در جنوب مکه و مسجدالحرام (ازرقی ، ج 2، ص 294؛ حِمیَری ، ص 151؛ بلادی ، ص 27، 57) و در راه یمن قرار دارد (ابن جُبَیْر، ص 93).

شهرت این کوه به سبب غار آن است که پیامبر اکرم در آغاز هجرتش از مکه به مدینه در شبی که لیلة المبیت نامیده شده است ، برای رهایی از دست مشرکان به آن پناه برد و سه شبانه روز در آن غار، معجزه آسا اقامت گزید (سهیلی ، ج 4، ص 182ـ183؛ ابن کثیر، ج 2، ص 239).

برخی نام این کوه را اَطحَل یا ثور اَطحَل ثبت کرده اند، از آن رو که ثَوْربن عبدمَناة ، از اشراف قریش ، در آنجا (کوه اطحل ) سکونت داشته یا در آنجا زاده شده است ( رجوع کنید به ابن حزم ، ص 201؛ بکری ، ج 1، ص 167، 348؛ نیز رجوع کنید به یاقوت حموی ، ذیل مادّه ). به نظر عده ای نیز نام این کوه از نام ثوربن عبدمناة گرفته شده است ( رجوع کنید به یاقوت حموی ، همانجا؛ قَلْقَشَندی ، ص 188).

بر خلاف مشهور، برخی از مورخان به این کوه ، ابوثور گفته اند که صحیح به نظر نمی رسد ( رجوع کنید به ابن جبیر، همانجا؛ فاسی ، ج 1، ص 450؛ اسدی مکی ، ص 212). بعید نیست جبل ثور نامیدن این کوه به این سبب باشد که همچون گاوی است که رو به جنوب مکه کرده است (بلادی ، ص 27).

در قرآن کریم ( رجوع کنید به توبه : 40؛ طبری ؛ نسفی ، ذیل همین

آیه ) داستان توطئة مشرکان و خروج پیامبر اکرم از منزل خویش در مکه و پناه بردن به این غار در جبل ثور ذکر

شده است .

در قدیم از دو راه کوهستانی به کوه ثور می رفتند که

یکی دشوار ولی کوتاه بود و از میان کوههای خَنْدَمَه و ابوقُبَیْس می گذشت (عیاشی ، ج 2، ص 102؛ رفعت باشا، ج 1، ص 63) و دیگری آسان ولی طولانی تر بود و از راه مَسْفَله

عبور می کرد (رفعت باشا، همانجا). امروزه از راه آسفالت و مستقیم اَجْیاد به کوه ثور می روند (کردی ، ج 1، جزء 2، ص 393؛ بلادی ، ص 27).

فاصلة کوه ثور تا مکه بسته به راهی بود که حاجیان

انتخاب می کردند؛ از این رو، این فاصله را، به تفاوت ، حدود یک فرسخ (ابن جبیر، ص 93، قس ص 139 که فاصله را سه میل ذکر کرده است )، دو ـ سه میل (فاسی ، ج 1، ص 450؛ ابن ظهیره ، ص 300) و در فاصلة دو ساعت راه (بَتَنُونی ، ص 128) از مکه ذکر کرده اند.

رفعت باشا که در 1319/1901 از کوه و غار ثور دیدن

کرده ، گفته است که فاصلة ثور تا مکه 5ر5 میل است (ج 1، ص 61). از محققان معاصر، کردی (ج 1، جزء 2، ص 384) فاصلة کوه ثور را تا مسجدالحرام سه یا چهار کیلومتر

دانسته است .

غار ثور در قلة کوه قرار دارد، بر کوههای اطراف مسلط و به







صورت صخره یا سنگی توخالی و شبیه قایقی وارونه است . ارتفاع آن از زمین کمی بیش از پانصد متر و صعود به غار بسیار دشوار و مستلزم تلاش فراوان است (ابن جبیر، ص 139؛ عیاشی ، ج 2، ص 102ـ103؛ رفعت باشا، ج 1، ص 61، 63؛ الموسوعة العربیة العالمیة ، ج 23، ص 603).

غار ثور دارای دو ورودی یا شکاف است ؛ یکی غربی

که بسیار تنگ است و تقریباً به کف غار چسبیده و ورود

از آن خیلی دشوار است ، و دومی شرقی که تا حدودی

پهن است و گویند پس از ورود پیامبر به غار، به معجزة

الاهی ایجاد شده است (ابن جبیر، ص 94، 139ـ140؛ اسدی مکی ، ص 213؛ عیاشی ، ج 2، ص 103؛ رفعت باشا، ج 1، ص 62).

به گفتة ابن جبیر (ص 93) عرض دهانة غربی غار، که

پیامبر از آن وارد شد، دو سوم وجب و ارتفاع طول آن

یک ذراع و به گفتة عیاشی (همانجا) عرض آن سه وجب

و ارتفاع آن کمی بیش از یک وجب بود، در حالی که ارتفاع

دهانة شرقی آن را که مردم به راحتی از آن رفت و آمد

می کردند، پنج وجب گفته اند (ابن جبیر، ص 124ـ125؛ عیاشی ، همانجا).

بنا به برخی احادیث (برای نمونه رجوع کنید به بخاری ، ج 4، ص 190؛ مسلم بن حجاج ، ج 2، ص 1854) دهانه ای که پیامبر

از آن داخل غار شد رو به بالا بوده که بعدها تغییراتی کرده است ( رجوع کنید به کردی ، ج 1، جزء 2، ص 394).

با وجود دشواری بسیار و سختی ورود از دهانة تنگ

غار، که پیامبر اکرم از آن داخل شده بود، مردمی که به دیدار غار می رفتند از باب تبرک سعی می کردند از آن وارد شوند

و چه بسیار کسانی که در میانة شکاف به سبب تنگی آن

محبوس می شدند (ابن جبیر، ص 93، 139؛ خلوصی ، ص 117؛ قس ابن ظهیره ، ص 300؛ نهروالی ، ص 450ـ 451). میان

عوام شایعة زشت و بی اساسی راجع به کسانی که نتوانند

از شکاف غار ثور بگذرند، رواج داشت ( رجوع کنید به ابن جبیر، ص 94؛ فاسی ، همانجا؛ نهروالی ، ص 451؛ اسدی مکی ، همانجا؛

بلادی ، ص 27).

در حدود سال 800 و به روایتی 810 ، امیرتَغْری بَرْمِشْ ترکمانی اقدام به گشاد کردن دهانة تنگ غار کرد تا دیگر مردم در آن محبوس نشوند ( رجوع کنید به فاسی ، ج 1، ص 449ـ450؛ ابن ظهیره ، همانجا؛ کردی ، ج 1، جزء 2، ص 395). در دورة شریف عَوْن الرفیق (حک : 1299ـ1324)، امیر مکه ، بار دیگر دهانة غار را وسیع کردند (بتنونی ، ص 131).

امروزه دهانة تنگ و غربی غار، دو وجب عرض و سه وجب ارتفاع دارد (رفعت باشا، همانجا) و به روایتی دیگر، ارتفاع دهانة غار حدود نیم متر و عرض آن نیز حدود نیم متر است (بتنونی ، همانجا).

طول خود غار هجده وجب و پهنای قسمت میانی آن یازده وجب است (ابن جبیر، ص 140). ارتفاع داخل غار به اندازة قد یک انسان و مساحتش ده ذراع (عیاشی ، ج 2، ص 103) یا 5ر2 مترمربع است (بتنونی ، همانجا).

در این غار، به برکت اقامت پیامبر اکرم در آن ، معجزات متعددی روی داد، همچون تنیده شدن تار عنکبوت جلو

ورودی آن و لانه کردن دو کبوتر وحشی و به روایتی

روییدن درختی فرا روی پیامبر (ابن سعد، قسم 1، ص 154؛ ابن جبیر، ص 93؛ ابن کثیر، ج 2، ص 239ـ241؛ نهروالی ، ص 448ـ449).

در پایین غار، ستونی قبه مانند و مجزا از کوه ، به نام «قبة جبریل » قرار دارد که بیست تا سی نفر می توانند در سایة آن بنشینند (ابن جبیر، ص 94ـ 95؛ خلوصی ، ص 118).

برخی از مورخان غار ثور را که پیامبر به آن پناه برد با غار حراء که محل نزول نخستین وحی الاهی بود، خلط کرده اند ( رجوع کنید بهازرقی ، ج 2، ص 288؛ فاسی ، ج 1، ص 448؛ ابن ظهیره ، ص 299؛ نهروالی ، ص 447ـ 448).

تعدادی از مورخان و جغرافیدانان نوشته اند کوه کم ارتفاع دیگری همنام با جبل ثور وجود دارد، و پیامبر از آنجا تا

کوه عَیْر را حرم مدینة منوره اعلام کرده است ( رجوع کنید به بکری ،

ج 1، ص 348، 350؛ یاقوت حموی ، همانجا؛ فاسی ، ج 1، ص 450؛ ابن ظهیره ، ص 301). برخی هم بر این باورند

که کوهی به این نام اصلاً در مدینه وجود ندارد و جبل ثور

همان کوهی است که در نزدیکی مکه قرار دارد ( رجوع کنید به بکری ، ج 1، ص 348ـ350 و پانویس 3). این کوه که از نزدیک مکه ، دیده می شود (بلادی ، ص 57) دارای رگه هایی از معدن طلاست (رفعت باشا، ج 1، ص 63).

کوه ثور که از زمان اقامت سه روزة پیامبر اکرم در آن نزد مسلمانان مبارک شمرده می شود (نهروالی ، ص 448؛ کردی ، ج 1، جزء 2، ص 393؛ بلادی ، ص 57)، همواره محل زیارت حاجیان بوده است (ابن جبیر، ص 93؛ فاسی ، ج 1، ص 449).


منابع :
(1) علاوه بر قرآن ؛
(2) ابن جبیر، رحلة ابن جبیر ، بیروت 1986؛


(3) ابن حزم ، جمهرة انساب العرب ، چاپ عبدالسلام محمدهارون ، قاهره ( 1982 ) ؛
(4) ابن سعد (لیدن )؛
ابن ظهیره ، الجامع اللطیف فی فضل

(5) مکة و اهلها و بناء البیت الشریف ، چاپ علی عمر، قاهره 1423/ 2003؛
(6) ابن کثیر، السیرة النبویة ، چاپ مصطفی عبدالواحد، قاهره 1383ـ1386/ 1964ـ 1966، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
محمدبن

عبداللّه ازرقی ، اخبار مکة و ماجاء فیها من الا´ثار ، چاپ رشدی

(7) صالح ملحس ، بیروت 1403/1983، چاپ افست قم 1369 ش ؛
احمدبن محمد اسدی مکی ، اخبارالکرام بأخبار المسجدالحرام ، چاپ

(8) حافظ غلام مصطفی ، بنارس 1396/1976؛
(9) محمد لبیب بتنونی ، الرحلة الحجازیة ، قاهره 1415/1995؛
(10) محمدبن اسماعیل بخاری ، صحیح البخاری ، استانبول 1401/1981؛
عبداللّه بن عبدالعزیز بکری ، معجم

(11) ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع ، چاپ مصطفی سقّا، قاهره 1364ـ1371/ 1945ـ1951؛
عاتق بلادی ، معالم مکة التاریخیة و

(12) الاثریة ، مکه 1400/1980؛
محمدبن عبداللّه حمیری ، الروض المعطار

(13) فی خبرالاقطار ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1984؛
صفا خلوصی ، «مکة فی أشهر الرحلات العربیة »، در موسوعة العتبات المقدسة :

(14) قسم مکة المکرمة ، ج 1، ألفها جعفر خلیلی ، بغداد: دارالتعارف ، 1387/1967؛
(15) ابراهیم رفعت باشا، مرآة الحرمین ، او، الرحلات الحجازیة و الحج و مشاعره الدینیة ، بیروت : دارالمعرفه ، ( بی تا. ) ؛
عبدالرحمان بن عبداللّه سهیلی ، الروض الانف فی شرح السیرة

النبویة لابن هشام ، چاپ عبدالرحمان وکیل ، قاهره 1387ـ1390/

(16) 1967ـ1970، چاپ افست 1410/ 1990؛
(17) طبری ، جامع ؛
(18) عبداللّه بن محمد عیاشی ، الرحلة العیاشیة ( ماءالموائد )، ( فاس ) 1316، چاپ افست رباط 1397/1977؛
(19) محمدبن احمد فاسی ، شفاء الغرام بأخبار البلدالحرام ، چاپ عمر عبدالسلام تدمری ، بیروت 1405/ 1985؛
(20) احمدبن علی قلقشندی ، نهایة الارب فی معرفة انساب العرب ، بیروت 1405/ 1984؛
(21) محمدطاهر کردی ، التاریخ القویم لمکة و بیت اللّه الکریم ، بیروت 1420/2000؛
(22) مسلم بن حجاج ، صحیح مسلم ، استانبول 1401/1981؛
(23) الموسوعة العربیة العالمیة ، ریاض : مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع ، 1419/1999، ذیل «مکة المکرمة »؛
عبداللّه بن

(24) محمد نسفی ، تفسیر القرآن الجلیل ، المسمی بمدارک التنزیل و حقائق التأویل ، بیروت : دارالکتاب العربی ، ( بی تا. ) ؛
(25) محمدبن احمد نهروالی ، کتاب الاعلام باعلام بیت اللّه الحرام ، در اخبار مکة المشرفة ، ج 3، چاپ فردیناند ووستنفلد، گوتینگن 1857، چاپ افست بیروت 1964؛
(26) یاقوت حموی .

/ ستار عودی /



تصاویر این مدخل:
غارثور ازمجموعه معصومه میرسعیدی

نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4285
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست