بایزید ، کتابخانه ، نخستین کتابخانة دولتی استانبول در کنار مسجد بایزید که دولت عثمانی در 1301 تأسیس کرد. این کتابخانه ابتدا با نام کتابخانة عمومی عثمانی بنیانگذاری شد، مدتی نیز کتابخانة عمومی بایزید خوانده می شد، و در 1340 ش / 1961، به کتابخانة دولتی بایزید تغییر نام داد. کتابخانه در بخش بازسازی شدة مجموعة بایزید، از ملحقات مسجد بایزید که بنای آن در 911 به پایان رسیده ، گشایش یافته است ( رجوع کنید به مسجد و مجموعة بایزید دوم * ). قدیمترین اسناد درباره کتابخانه در مجموعة بایزید، به اواخر قرن دهم تعلق دارد (اَرونسال ، ص 32ـ33). به هر حال ، تاریخ تأسیس کتابخانة عمومی عثمانی ، 14 ذیقعده 1299، و تاریخ بهره برداری از آن 29 شعبان 1301 است .

گسترش جریانهای ملّی گرایی در قرن سیزدهم /نوزدهم ، در تأسیس کتابخانه های ملّی نقش عمده داشت . تأسیس کتابخانه های ملّی در اکثر جوامع غربی آن روزگار باعث

شد که حکومتهای وقت ، به فکر تأسیس کتابخانة ملی بیفتند. کتابخانة دولتی بایزید نیز در اثر این تلاش و با حمایت روشنفکران تأسیس شد. سند مورّخ 1300 که طبق آن ، از هر کتاب ترجمه یا تألیف شده می بایست نسخه ای در کتابخانة بایزید نگهداری شود، نشان می دهد این کتابخانه با این هدف تأسیس شده بود که به کتابخانة ملّی تبدیل شود. در کتابخانه هایی که در آن دوره به عنوان کتابخانة عمومی

تأسیس یافته و حتّی ملّی خوانده شده اند، فعالیّتهایی با هدف گردآوری همة کتابها دیده نمی شود.

هزینة تأسیس این کتابخانه را دولت تأمین کرده بود، امّا برای آنکه کار مرمت هرچه زودتر پایان یابد، عبدالحمیددوّم (حک : 1876ـ1909) از بودجة شخصی کار را شتاب بخشید. کتابخانه پس از گشایش ، بر خلاف کتابخانه های اوقاف ، به وزارت معارف وابسته شد.

کتابخانه در اوّل رمضان 1301 با حضور دولتمردان ، دانشمندان و مردم گشایش یافت و موجودیِ کتاب آن ،

پس از گشایش بر اثر اهدا افزوده شد. در فهرست چاپی زمان سلطان عبدالحمید دوّم ، تعداد کتابهای آن کتابخانه 054 ، 8 جلد بود.

در سالهای نبرد بالکان ، کتابهایی را که از سرزمینهای خارج شده از تصرف عثمانی بیرون می آوردند، در کتابخانة دولتی بایزید انبار می کردند. کتابخانه های مشهوری از بدو تأسیس به صورت وقف ، اهدا و انتقال به این کتابخانه واگذار شده اند. بخش اعظم این کتابها خطّی و آثار چاپی به خطّ قدیم است .

بعد از اجرای قانون شمارة 2547 مورخ 1313 ش /1934، دایر بر گردآوری نوشته ها و عکسهای چاپی ، این کتابخانه نیز به عنوان محل گردآوری این مدارک درنظر گرفته شد. بدین ترتیب ، از هر کتاب ، روزنامه ، مجلّه و مانند آن که در ترکیه به چاپ می رسید، نسخه ای به این محل فرستاده می شد. این وضع ، بر موجودی کتاب و مطبوعات آن مرتباً می افزود و کمبود شدید جا را پدید می آورد. در 1325 ش /1946، برای ارائة خدمات بهتر، در کتابخانه تعمیراتی صورت گرفت . و در سالهای بعد، به سبب آنکه ساختمان ، کارایی عرضة خدمات لازم را نداشت ، در صدد یافتن ساختمانهای ضمیمه برآمدند. پس از کشمکشهای زیاد، در 1327 ش /1948 و 1332 ش /1953 بر اثر دو تصمیم جداگانه در هیئت دولت ، مقرر شد مدرسة قدیم دندانسازی و همچنین سایر بخشهای ساختمان مجموعة بایزید تعمیر و به کتابخانه منضم شود. در 1363 ش /1984 با اتمام تعمیرات ، ساختمانهای جدید کتابخانه آمادة بهره برداری شد.

اوّلین رئیس کتابخانه استاد تحسین افندی بود. و از میان رئیسان بعدی آن ، افراد مشهوری چون : اسماعیل صائب سنجر، دکترنجاتی لوغال و سعدالدین نزهت ارغون را می توان نام برد.

کتابخانه دارای تالار پنجاه نفریِ سخنرانی ، تالار بیست نفریِ موسیقی ، آزمایشگاه سی نفریِ زبان ، تالار سینما و ویدئو برای تماشای فیلمهایی دربارة پول ، تمبر، عکس ، کارت پستال ، نقشه و اعلانات است . تا 1325 ش /1946، تمام خدمات در تنها تالاری عرضه می شد که امروز تالار مطالعه است . امّا در حال حاضر، این خدمات در چهار تالار جداگانه ، به سیصد نفر عرضه می شود. در کتابخانه سه واحد خدماتی با عنوان خدمات فنّی ، خدمات مطالعه ، و بخش موسیقی وجود دارد. طبق اسناد 1367 ش / 1989، از حدود 000 ، 600 سند، 135 ، 379 کتاب چاپی با الفبای جدید، 120 ، 11 کتاب خطّی ، 446 ، 40 جلد کتاب چاپی به خطّ قدیم ، 206 ، 18 روزنامه و دیگر لوازم در آن وجود داشت . در بخش آثار کمیاب ، مجموعه هایی از کتابخانه های متعدّد وجود دارد که در زمانها و مکانهای مختلف به طریق وقف تأسیس شده و بعد به کتابخانة دولتی بایزید، انتقال یافته است .

از 1325 ش /1946 به بعد، در این کتابخانه نظام رده بندی دهدهی جهانی (UDC) به کار می رود و 42 نفر در آن مشغول کارند و فعّالیّتهای گذر به نظام خودکار نیز ادامه دارد.

---

منابع :


(1) Hasan Duman, Beyazit Devlet Kutuphanesi 100 Ya í i nda , I stanbul 1984;
(2) I smail E. Erunsal , Turk Kutuphaneleri Tarihi II , Ankara 1988;
(3) Muzaffer Gokman , Beyaz i t Umumi Kutuphanesi , Istanbul 1956;
(4) I smet Kur, "105 Y â ll â k Dost", in AK Kad i n , no. 33, Istanbul 1989, 24-25;
(5) Gunay kut, Nimet Bayraktar , Yazma Eserlerde Vak i f Muhurleri , Ankara 1984, 79, 81, 108;
(6) TDEA , I (1976), 419;
(7) Turkiye Kutuphaneleri ve Dig § er Bilgi Merkezleri , Ankara 1989, 98.

) / د. ا. د. ترک / حسن دومان (